جمعیت های آسیب پذیر (High Risk) در بهداشت روان
گرچه بهداشت روان به مفهوم گفته شده, خود را در برابر تمام بیماران و همه افراد سالم متعهد می‌بیند اما گروه ها و جمعیت هایی نیازمندی بیشتری داشته و آسیب پذیری زیادتری از نظر بهداشت روان دارند. این افراد عبارتند از: بیماران و معلولین روانی, عقب ماندگان ذهنی, بیماران صرعی, سالمندان, معتادان, بیکاران, نیازمندان اقتصادی, کودکان و نوجوانان, زنان باردار, جدا شده و داغدیده, افراد بی سرپرست, زندانیان . . . و مهاجران
اهمیت بهداشت روان
پیشرفت صنعت و تکنولوژی, قدرت و ثروت را افزایش داده ولی امکان زندگی با آرامش و صلح و اطمینان را از انسان سلب کرده و در حقیقت “کیفیت فدای کمیت” شده و اعتدال و تناسب کنار رفته و بیماری های عصبی ـ روانی و روان تنی، جانشین آن شده است. بطوریکه آمار نیز حکایت از افزایش شیوع بیماری های روانی دارد و علل مختلفی را برای این افزایش شیوع بر شمرده اند که به مهمترین آنها اشاره می‌گردد (هاشم زاده، ۱۳۷۹):

علل افزایش شیوع بیماری های روانی

• • بیماری های روانی مانند بیماری های جسمی کشنده نیستند و در نتیجه, مبتلایان به این نوع بیماری ها روی هم انباشته می شوند و احتیاج بیشتری جهت درمان سرپائی, بستری شدن و تخت بیمارستانی پیدا می‌کنند.

• • عدم درک از نحوه شروع و طولانی مدت بودن بیماری در نتیجه عدم اطلاع از بیماری, درمان به موقع انجام نمی‌شود که همین امر باعث مزمن شدن بیماری گشته و بیماری غیرقابل علاج می‌گردد

• • عدم برنامه صحیح و اطلاع کافی از روش های پیشگیری و درمانی که خود باعث انباشته شدن و ازدیاد این نوع بیماران می‌گرد

• • برحسب برآورد سازمان جهانی بهداشت امروزه ۲۵% مردم جهان دچار یکی از انواع اختلالات روانی ـ عصبی ـ رفتاری هستند. (به جز اعتیاد به مواد مخدر, الکل و سایر موارد) (سلحشور، ۱۳۸۲).

ناتوانی و از کارافتادگی (disability) ناشی از بیماری های روانی، اغلب شدید و طولانی است و بار سنگینی بر بیمار, خانواده و جامعه تحمیل می‌کند. بطور کلی ۶/۱۰% بار کلی بیماری ها (Global Burden of Diseases) مربوط به بیماری های روانی است و با محاسبه سال های تقریبی ناتوانی در طول عمر (Disability Adjusted life years: Daly) این رقم به ۲۸% افزایش می‌یابد.
لازم به توضیح است که در مطالعه بار جهانی بیماری ها بر روی میزان ناتوانی ایجاد شده توسط بیماری ها تاکید می‌گردد. مثلا آیا مرگ و میرها ارزش یکسانی دارند, یعنی مرگ یک فرد ۸۰ ساله با مرگ یک فرد ۲۵ ساله فرق نمی‌کند؟ آیا فشاری که از طریق بیماری ها بر فرد و خانواده وی وارد می اید یکسان است؟ میزان ناتوانی ایجاد شده توسط یک بیماری چقدر است؟
این بررسی نشان داده که در طول دو دهه آینده بیماری های روانی بعنوان اولویت عمده بهداشتی کشورهای جهان خواهد بود. بطوریکه هم اکنون از ۱۰ بیماری عمده‌ای که سبب ناتوانی می‌شوند ۴ بیماری مربوط به اختلالات روانی است : افسردگی یک قطبی (۷/۱۰)، اختلال خلقی دو قطبی (۳%), اسکیزوفرنی (۶/۲%)، وسواس (۲/۲%)
میزان شیوع اختلالات روانی در ایران در مناطق مختلف از ۹% تا ۳۶% متغیر است. طبق مطالعات, ۳% از بیماران روانی و ۶/۱% از جمعیت ۱۵ سال به بالا به نحو شدیدی, از لحاظ روانی بیمار بوده‌ و به درمان جدّی روانپزشکی نیاز داشته اند. ۳/۱۵% از این گروه سنی بیماری های خفیف روانی و ۶/۲۶% مسائل عاطفی مختلف داشته اند.
انواع بیماری های روانی
۱ ـ بیماری های عمده یا روان پریشی (Psychosis) :

• • روان گسیختگی (schizophrenia): شکاف شخصیت و عدم احساس واقعیت

• • افسردگی ـ سرخوشی (Manic- depressive): افسردگی ژرف و هیجان شدید نوسان دا

• • سوء ظن شدید و هذیان (paranoia): سوء ظن بی دلیل به همه چیز در چارچوب توهّم

۲ ـ بیماری های غیر عمده :

• • روان نژندی یا نوروز: از دست رفتن توانایی واکنش هنجار در برابر موقعیت های گوناگون زندگی

• • اختلالات شخصیتی: ناشی از تجربیات اسف انگیز دوران کودکی (ویسی، ۱۳۷۸).

علل بیماری های روانی
بیماری های عضوی: آرتریواسکلروز عروق مغزی، سرطان ها، بیماری های متابولیک، برخی بیماری های نرولوژیک، بیماری های غدد درون ریز، بعضی از بیماری های مزمن، صرع و …
وراثت: در کودکی که پدر و مادرش هر دو روان گسیخته اند, احتمال ابتلاء به روان گسیختگی ۴۰ برابر بیشتر از کودکانیست که پدر و مادر سالم دارند.
عوامل محیطی و اجتماعی: نگرانی ها، تنش های عاطفی، ازدواج های اجباری، گسستگی خانواده، فقر، شهرنشینی، صنعتی شدن جامعه، مهاجرت، عدم امنیت اقتصادی، طرد شدن، از یاد رفتن، ظلم و … (همان)
سایر عوامل محیطی
ـ سمومی مثل جیوه، دی اکسید کربن، منگنز، قلع، ترکیبات سرب و غیر
ـ داروهایی مثل باربیتورات ها، گریزوفولوین، الکل و غیره
ـ مواد تغذیه‌ای مثل کمبود ویتامین و پیریدوکسین، کمبود یُد و غیره
ـ عفونت ها مثل سرخک، سرخجه و عفونت های پیرامون زایمانی که بر تکامل مغزی تاثیر دارند
پرتوتابی در هنگام تکامل عصبی
حوادث و تصادفات (همان)
نقش مذهب:
در سال های اخیر مطالعات متعددی در رابطه با مذهب و اهمیّت آن در تامین بهداشت روانی در جای جای دنیا صورت گرفته است. طی مطالعه ای که در منطقه کارولینای شمالی آمریکا در مورد رابطه تعلّق های مذهبی با افسردگی اساسی در گروه های مختلف مذهبی انجام شده، مشخص گردیده است که در گروهی از مسیحیان به نام پنتاکستال ها که ظاهرا رفتارهای انزواگرایانه اجتماعی دارند شیوع افسردگی اساسی بیشتر از دیگر گروه های جامعه است. طی مطالعه دیگری در زنان مسنّ مبتلا به شکستگی لگن مشخص گردید که شیوع و شدت افسردگی و عوارض روانی ناشی از شکستگی لگن در زنانی که دارای اعتقادات مذهبی هستند به مراتب کمتر بوده و وضعیت حرکتی بهتری در این زنان مشاهده می شود. ضمنا در مطالعات غربالگری علایم افسردگی در دانش آموزان دبیرستانی شهرهای مختلف کشور نیز در افراد با درجه بالای عقاید مذهبی و مقیّد به انجام فرایض دینی، میزان افسردگی به صورت معنی داری کمتر بوده که همگی این مطالعات و بسیاری از پژوهش های دیگر، حاکی از تاثیر مثبت و آرامبخش ایمان مذهبی متعادل همراه با نگرش مثبت اجتماعی در تامین سلامت روانی و به همراه آن کاهش افسردگی، می باشد (عطار، ۱۳۷۴).
اولویّت های بهداشت روانی
پیشگیری و مبارزه با بیماری های افسردگی, اسکیزوفرنی, زوال عقل, عقب ماندگی ذهنی, صرع و همچنین مبارزه با خودکشی از اولویّت های بهداشت روانی است. به همین دلیل به وضعیت این موارد در ایران اشاره می‌کنیم
۱ـ افسردگی: شیوع افسردگی در ایران حدود ۷/۷% جمعیت ۱۵ ساله به بالا است و بنابراین در هر مقطعی از زمان حداقل حدود ۵ میلیون نفر دچار این بیماری هستند.
۲ـ اسکیزوفرنی: وخیم ترین بیماری روانی محسوب می شود. به ویژه این که این بیماری در سنین نوجوانی و جوانی آغاز می‌گردد و در اکثر موارد سیر مزمن و مادام العمر دارد, شیوع این بیماری حدود ۱% است و بنابراین تعداد این بیماران در ایران حدود ۵/۰ میلیون نفر می‌‌ باشد.
۳ ـ زوال عقل (دمانس): با بالا رفتن سطح بهداشت عمومی و افزایش میانگین سنّی جامعه تعداد موارد زوال عقلی بتدریج بالاتر خواهد رفت. در یکی از بررسی ها شیوع این اختلال در ایران ۲۵/۰% ذکر شده است (حدود ۱۵۰ هزار نفر)
۴ ـ عقب ماندگی ذهنی: شیوع آن حداقل ۲ درصد و تعداد مبتلایان ۰۰۰/۲۰۰/۱ نفر است که حداقل ۱۰% آنها دچار عقب ماندگی شدید هستند.
۵ ـ صرع: می‌توان گفت که شیوع بیماری صرع در جوامع مختلف به طور متوسط حدود ۱% است که در جوامع در حال توسعه بیشتر از جوامع توسعه یافته گزارش شده است. در گزارشی از یکی از مناطق ایران شیوع صرع گراندمال ۲ % آمده است.
۶ـ خودکشی: امروزه خودکشی سوّمین علّت مرگ در سنین ۱۵ تا ۳۰ سالگی را به خود اختصاص داده است. ۹۵% افرادی که اقدام به خودکشی می‌کنند مبتلا به بیماری های روانی بویژه افسردگی هستند (سلحشور، ۱۳۸۲).
اهداف بهداشت روان
بطور کلی بهداشت روانی دارای چهار هدف اصلی است:
۱ ـ خدماتی: ارائه خدماتی است، در جهت تامین سلامت فکر و روان افراد جامعه، پیشگیری از ابتلا به اختلالات روانی، بیماریابی، درمان سریع و پیگیری بیماران مبتلا به اختلالات عصبی روانی به طور سرپائی و یا بستری، کمک های مشاوره‌ای به افرادی که دچار مشکلات روانی، اجتماعی و یا خانوادگی شده اند.
۲ ـ آموزشی: عبارت است از آموزش بهداشت روانی به افرادی که با بیماران روانی سرو کار دارند و همچنین آموزش بهداشت روانی همگانی و آشنا ساختن مردم جهت همکاری و استفاده از سرویس های موجود در صورت مواجهه با استرس ها و مشکلات روانی، ارائه مفاهیم و شناخت اختلالات روانی به دست اندرکاران امر بهداشت در سطوح مختلف است.
۳ ـ پژوهشی: شامل تحقیق در زمینه پیشگیری و نیز علل، نحوه شروع و درمان اختلالات روانی، عقب ماندگی ذهنی، اعتیاد و انواع انحرافات اجتماعی بوده که جایگاه این پژوهشها می‌توان در مدارس، دانشگاه ها، سربازخانه ها، مراکز قضائی و انتظامی، کارخانجات، درمانگاه های عمومی، مراکز بهداشتی درمانی و نظایر آن باشد.

هدف مدیریت ارتباط با مشتری، بهبود روابط با مشتریان، و برآوردن نیازهای آن‌هاست.
سیستم بازاریابی تحت وب دارای قابلیت اجرایی می‌باشد.
مشتریان تحت یک سیستم الکترونیکی نظرات خود در مورد وضعیت خدمات سازمان را ارائه می‌نمایند.
۱-۵ مدل تحقیق
همان‌طور که در شکل ۱-۲ هم قابل مشاهده است. ابتدا با مشخص کردن خواسته‌های مشتریان تحت سیستمی الکترونیکی و شناسایی نقاط اثر آن در سازمان به عمل بازمهندسی (با در نظر گرفتن محدودیت‌های سازمان) پرداخته می‌شود. سپس جهت ارتقای مفاهیم بهره‌وری و اثربخشی و نیز توسعه سوددهی حاصل از خدمات سازمان استراتژی‌های متمرکز بر متدلوژی‌های بازاریابی ارائه می‌گردد. بنابراین مرور کامل روش‌های بازاریابی مبتنی بر وب نیز ضروری می‌باشد.

شکل ۱-۲ مدل تحقیق
۱-۶ کلمات کلیدی و تعاریف
در این بخش به توضیح مختصری از کلمات استفاده شده می‌پردازیم:
مدیریت ارتباط با مشتری: فرایند جذب مشتریان جدید، نگهداری مشتریان موجود، و سرمایه گذاری بر روی مشتریان تعریف است که به وجود آورنده­ی فضایی است که سازمان تحت آن در تعامل با مشتریانش می­باشد.
مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی: همان فرایند مدیریت ارتباط با مشتری در بستری الکترونیکی (مبتنی بر) و با بهره گرفتن از فناوری اطلاعات^[۵] (IT) که اشتقاقی از تجارت الکترونیکی^[۶] می‌باشد.
بازمهندسی^[۷]: تفکر مجدد بنیادین و طراحی مجدد اساسی فرآیندها برای دست یافتن به اصلاحات چشمگیر در موارد حساس و سنجش هم‌زمان کارایی پارامترهایی مانند هزینه‌ها؛ کیفیت؛ خدمات و سرعت.
برنامه‌ریزی استراتژیک^[۸]: فرآیندی که سازمان­ها برای پیشبرد برنامه­ ها و فعالیت­های خود جهت دستیابی به اهداف، و تحقق مأموریت سازمانی بهره می­گیرند.
بازاریابی^[۹]: بازاریابی شامل درک خواسته‌های مشتری و تطابق محصولات شرکت، برای برآورده ساختن آن نیازها و در برگیرنده فرایند سودآوری برای شرکت است.
بازاریابی الکترونیکی^[۱۰]: بکارگیری کانال‌های الکترونیکی ارتباط با مشتریان به منظور نشر پیام‌های بازاریابی
تجارت الکترونیکی: فرایند خرید، فروش یا تبادل محصولات، خدمات و اطلاعات از طریق شبکه‌های کامپیوتری و اینترنت می‌باشد.
فصل دوم
ادبیات و پیشینه تحقیق
۲-۱ مقدمه
با توجه به یکپارچه شدن عناصر فناوری و بازاریابی در مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی، همه جنبه‌های تجربه برخط مشتری در طول چرخه تعامل تحت پوشش قرار می‌گیرد، لذا در این پایان‌نامه‌ با تکیه بر بازمهندسی فرایند‌های مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی به ارائه استراتژی‌های بازاریابی می‌پردازیم. از این رو در این فصل مروری بر ادبیات موضوعی در حوزه مدیریت ارتباط با مشتری و ترکیب آن با مباحث بازاریابی و بازمهندسی در سه بخش مجزا مطرح خواهند شد.
۲-۲ بازاریابی و بازمهندسی
بخش اول مربوط به مباحث بازاریابی و بازمهندسی است که در آن با بهره گرفتن از تکینیک‌های بازمهندسی فرآیندها، به بهبود بازاریابی سیستم کنونی پرداخته می‌شود که از نتایج آن می‌توان به افزایش گستره بازار مشتریان الکترونیکی و سود حاصل از آن اشاره کرد. با توجه به نقاط ضعفی که در ساختار فعلی سازمان در زمینه بازاریابی وجود دارد تکنیک بازمهندسی بهترین راه برای بهبود روش‌های موجود است زیرا با بهره گرفتن از نقاط قوت موجود و تقویت نقاط ضعف بیشترین کارایی را نتیجه خواهد داد.
۲-۲-۱ مفاهیم پایه‌ای در حوزه بازاریابی و بازمهندسی
بازاریابی الکترونیک عبارتست از بکارگیری کانال‌های الکترونیکی ارتباط با مشتریان به منظور نشر پیام‌های بازاریابی [۹]. در همین ارتباط، بازاریابی اینترنتی اصطلاحی است که عموما بدین معنی است: دستیابی به اهداف شرکت از طریق برآوردن و فراتر رفتن از نیازهای مشتریان به نحوی بهتر از رقبا با بهره گرفتن از فن‌آوری‌های دیجیتالی اینترنت [۱۰]. بازاریابی اینترنتی عبارتست از فرایند ایجاد و حفظ روابط مفید متقابل با مشتریان از طریق فعالیتهای اینترنتی به منظور تسهیل تبادل ایده‌ها کالاها و خدمات به نحوی که اهداف هر دو طرف را محقق سازد [۱۱]. این تعریف شامل بخشهای زیر است: فرایند، ایجاد و حفظ روابط مفید متقابل با مشتریان، استفاده از اینترنت درانجام فعالیتهای بازاریابی، مبادله، تحقق اهداف طرفین. همچنین بازاریابی آنلاین به شرکتهای عضو شبکه‌های لجستیک بازاریابی که حاوی جریانی از اطلاعات کالاها خدمات، تجارب و پرداخت‌ها و اعتبارات می‌باشند اشاره دارد [۱۰].
بازمهندسی فرایندهای سازمانی راهی است برای تطابق سریع و آنی با شرایط محیطی. بازمهندسی از طریق ابزارهایی که در اختیار دارد باعث تغییر فرایند‌ها و در نهایت کل سازمان در ابعاد وسیع می‌شود و با همین ابزار که به اهرم‌های تغییر بازمهندسی فرایندها نیز معروف است بازمهندسی عملی می شود. نقطه شروع برای کسب موفقیت در بازاریابی الکترونیک مانند راهبرد بازاریابی یا کسب و کار خلق یک فرایند راهبردی است که به خوبی تعریف شده باشد تا اهداف بازاریابی را از طریق ارتباطات بازاریابی پیوند داده و روش‌هایی را برای کسب اهداف مورد نظر طراحی کند. [۱]
همچنین با توجه به تعاریفی که از مهندسی مجدد فرآیندهای کسب و کار ارائه شده، فناوری اطلاعات نقش حساس و برجسته‌ای در مهندسی مجدد سازمان ایفا می‌کند، خلق نیازهای جدید، لزوم توسعه محصولات جدید و صدور رویه‌ها و مقررات اجرایی بهتر از عمده تأثیرات مهم فناوری اطلاعات در مهندسی مجدد فرآیندهای کسب و کار خواهد بود. به‌وسیله پیاده‌سازی کامل فناوری اطلاعات در سازمان، این تغییرات داخلی باعث تسریع روند کاری و هدایت تغییرات به نوع محصولات، خدمات و بازار، صنعت و حتی جامعه خواهد شد. چهارچوب نقش‌های فناوری اطلاعات در مهندسی مجدد را می‌توان بصورت آغازکننده، تسهیل‌کننده و توانمندساز تصور کرد. [۳۷]
۲-۲-۲ کارهای مرتبط در حوزه بازاریابی و بازمهندسی
در ادامه این بخش به بیان چند مورد مطالعه انجام شده در زمینه پیوند دو شاخه بازاریابی و بازمهندسی خواهیم پرداخت.
شانون اسکالین، جری جرمستاد و نیکولاس رومانو مطالعه‌ای راجع به ارتباط الکترونیکی در بازاریابی و جایگزینی مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی با بازاریابی سنتی ارائه دادند. این مطالعه نشان می‌دهد که مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی جدیدترین تکنیکی است که شرکت‌ها برای افزایش مهارت و ظرفیت‌های بازاریابی استفاده می‌کنند. همچنین نشان می‌دهد که چگونه مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی تعاریف مفاهیم بازاریابی سنتی را گسترش می‌دهد و یک شرکت را قادر می‌سازد تا اهداف بازاریابی داخلی شرکت آشنا شود. در این مطالعه برای موثر و کارامد بودن یک سازمان به مواردی همچون خرید مشتری، استراتژی بازاریابی و تکامل مراکز تماس مشتری به مراکز تماس الکترونیکی مشتری در اجرای مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی پرداخته شد. [۱۲]
در سال ۲۰۱۰ در مقاله‌ای تحت عنوان «زیرساخت های فناوری اطلاعات، طراحی مجدد فرایند سازمانی، ارزش کسب و کار» رونالد رامیرز، نایجل ملویل، ادوارد لاولر در مطالعه‌ای فن‌آوری اطلاعات و طراحی مجدد فرایند و عملکرد شرکت‌ها را در سه روش بیان کردند: تجزیه و تحلیل فناوری اطلاعات و بازمهندسی فرآیندهای کسب و کار یک شرکت، برآورد مفاهیم عملکرد ارزش بازاریابی و تولید، تجزیه و تحلیل رفتار (با بهره گرفتن از مجموعه داده های ۲۲۸ شرکت بین سال‌های ۱۹۹۶-۱۹۹۹). [۱۳]
آنها ارتباطی بین فناوری اطلاعات و بازمهندسی و عملکرد فرایند یافتند. تعامل بین فناوری اطلاعات و اوراق بهادار بازمهندسی فرآیندهای کسب و کار، با بهره‌وری شرکت و ارزش بازار همراه می‌باشد. همچنین در این مقاله دیدگاهی برای سرمایه گذاری کسب و کار در فناوری اطلاعات و باز طراحی فرایند مورد بررسی قرار گرفت. دو گروه اصلی طراحی مجدد فرایند یعنی توجیه اقتصادی^[۱۱] و بازسازی کار در این مقاله بررسی شد. تحقیقات نشان می‌دهد که فناوری اطلاعات نقش مهم و مکملی در طراحی مجدد فرایند دارد. شرکت‌ها با سطوح بالای سرمایه گذاری فناوری اطلاعات که دارای کاربرد بیشتری در تصمیم‌های غیر متمرکز دارند، از سیستم‌های خودمحور و کارکرد متقابل استفاده می‌کنند.
بازمهندسی فرایند کسب و کار، فرایند‌های کسب و کار نوآورانه و جدید را در بر می‌گیرد و باعث می‌شود که شرکت‌ها در محیط‌های رقابتی، با تغییرات سازگار شوند. مخصوصا بازمهندسی در فضای کسب و کار کنونی، شرکت‌ها را قادر می‌سازد که فرایندهای کسب و کار انعطاف‌پذیر ایجاد کنند که با خواسته‌های پویا و اطلاعات فشرده و بازار جهانی همخوانی داشته باشد. بازطراحی فرایند یکی از برنامه‌هایی است که می‌تواند تغییرات سازمانی مثبتی ایجاد کند. دیگر برنامه های مورد استفاده توسط شرکت‌ها، شامل مشارکت کارمندان، مدیریت کیفیت جامع و مدیریت فرایند کسب و کار می‌باشد. [۱۴]
فن‌آوری اطلاعات، سازمان‌ها را برای طراحی مجدد فرایند‌ها آماده می‌کند و طراحی سازمانی با عملکرد بالایی را نشان می‌دهد. قابلیت‌های اطلاعاتی که توسط فناوری اطلاعات ایجاد می‌شود، باعث می‌شود که سرمایه‌گذاری اطلاعاتی، یک مؤلفه مهم در شیوه‌های کاری‌ای باشد که با تغییرات سازمانی در ارتباط است. در این مقاله فرضیه‌های زیر نتیجه شد:

1. 1. تعامل بین فناوری اطلاعات سازمان و طراحی مجدد فرایند به طور مثبت و قابل توجهی با عملکرد سازمانی ارتباط دارد.

1. 1. ارتباط بین عملکرد سازمانی و تعامل بین فناوری اطلاعات با توجه به طراحی مجدد فرایند به دو عامل توجیه اقتصادی و بازسازی کار بستگی دارد.

نتایج حاصل از این تحقیقات نشان می‌دهد که:

1. 1. مدیران باید سرمایه گذاری در فناوری اطلاعات و طراحی مجدد فرایند را به عنوان وسیله‌ای برای بهبود عملکرد شرکت در نظر بگیرند. در کوتاه مدت، با تمرکز بر چگونگی ساختار کار در شرکت، می‌توانند بهره‌وری تولید و همچنین عملکرد را بهبود بخشند.

1. 1. برای اثرات دراز مدت، مدیران باید محافظه کارانه تر با تغییرات برخورد کنند. به جای تلاش برای پیاده‌سازی تغییرات زیاد در شرکت، طراحی مجدد فرایند می‌تواند موثر واقع شود.

محیط مجازی ارتباطی و شبکه جهانی اینترنت موجب افزایش سرعت و توسعه ارتباط‌های پیشرفته در همه جا، دسترسی در هر لحظه و ابزاری ساده از طریق مرورگرهای وب گردیده است. سازمان‌ها پیشرو با بهره گرفتن از تکنولوژی‌های نوین در ارتباطی پا به عرصه بازاریابی الکترونیکی گذاشته‌اند و بدین ترتیب از طریق محیط مجازی با مشتری‌ها، فروشنده‌ها و شرکای خود تماس برقرار می‌کنند. اینترنت و اینترانت موجب تغییر حرکت اطلاعات در سازمان‌ها، تغییر نحوه تبادل اطلاعات تجاری و ارتباطات گردیده‌اند. این شرایط نوین موجب ایجاد ارزش‌های جدید در دنیای کسب و کار گردیده است.
بازمهندسی فرآیندهای کسب و کار برای بازاریابی الکترونیکی نقش بیشتری نسبت به توانمندی‌های وب دارد. این مطلب دکتر زرگر در کتاب اصول و مفاهیم فن‌آوری اطلاعات به این ترتیب بیان شده که بازمهندسی فرآیندهای کسب و کار شامل طراحی مجدد فرآیندها در سرتاسر حلقه‌های ارتباطی درون سازمانی و بین سازمانی است. این شرکت‌ها چه در ابتدای زنجیر ارتباطی باشند (مانند سفارش‌گذاری، مدیریت انبارداری و تولید) و چه در انتهای این حلقه (مانند فروش، بازاریابی و خدمات مشتری) باید به یکدیگر متصل شوند. وقتی سازمان‌ها بتوانند اطلاعات را به موقع و در هر لحظه به راحتی مبادله کنند، کارها در یک شبکه ارتباطی بین سازمان‌ها از قبیل مدیریت زنجیره تأمین نیز بهتر انجام می‌شود. [۲]
بازمهندسی فرآیندهای کسب و کار در بازاریابی الکترونیکی شامل فکر نو و طراحی مجدد فرآیندها در سطح یک سازمان و سطح ارتباط‌های زنجیره‌ای سازمان‌ها، معروف به مدیریت زنجیره تأمین، برای بهره‌برداری بیشتر از مزایای ارتباطی، فضای مجازی اینترنت و راه‌های نوین ایجاد ارزش است. با بهره گرفتن از بازاریابی الکترونیکی، اطلاعات فرآیندها هر لحظه در اختیار مشتری قرار می‌گیرد. علاوه بر این، اطلاعات مشتری به سازنده نیز ارسال شده است تا نظر و سلیقه مشتری مستقیماً در طراحی محصول مدنظر واقع شود. از این رو قواعد کاری سازمان‌ها تغییر می‌کند؛ انجام سفارش، فرآیندهای کاری و فروش نیز برای تجارت الکترونیکی باید طراحی مجدد شوند. بنابراین در تجارت الکترونیک، اگر به مانند بسیاری از سازمان‌هایی که هم‌اکنون در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده‌اند عمل شده و توجهی به تغییرات فرآیندی نگردد، نتیجه‌ای جز شکست عاید سازمان نخواهد شد. [۳]
در سال ۲۰۰۸ پژوهشی در رابطه با مدل اندازه‌گیری عملکرد بازمهندسی فرایند مدیریت ساخت^[۱۲] (CMPRPM) ، که بر اساس استفاده از فلسفه مهندسی مجدد فرایند کسب و کار است، انجام شد. در این پژوهش زمان عملیات فرایند و رضایت مشتری به عنوان شاخص‌های ارزیابی کارایی و اثربخشی استفاده می‌شود. مدل CMPRPM برای محاسبه زمان عملیات فرایند، از نظریه صف‌بندی استفاده می‌کند. [۱۵]
به منظور دستیابی به رضایت مشتری، خواسته‌های مشتری شناسایی می‌شود و شاخص حصول هدف^[۱۳] برای محاسبه اثر بخشی فرایند مورد استفاده قرار می‌گیرد. پس از یکپارچه سازی نتایج ارزیابی کارایی و اثربخشی، شاخص‌های ارزش فرایند و بهبود ارزش برای اندازه‌گیری قبل و بعد مهندسی مجدد، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
مدل CMPRPM پیشنهاد داده شده در این مقاله، عملکرد (AS-IS) اولیه و فرایند‌های مهندسی مجدد (TO-Be) را برای تسهیل طراحی موفقیت آمیز بازمهندسی فرآیندهای کسب و کار نشان می‌دهد. نتایج نشان می‌دهد که با اتخاذ مدل ارائه شده، صنعت ساخت و ساز به طور قابل توجهی در طراحی بازمهندسی فرآیندهای کسب و کار سودمند است.
نویسندگان این مقاله بازمهندسی فرآیندهای کسب و کار را که یک ابتکار سازمانی استراتژی محور طراحی شده برای بهبود طراحی مجدد فرایند های کسب و کار می‌باشد، شامل چهار مرحله اصلی زیر می‌دانند:

1. 1. ارائه فرایند:در مهندسی مجدد فرایند یکی از سخت‌ترین و مهمترین وظایف، شناسایی و توصیف روند کلی شرکت هاست. به طور دقیق، توصیف فرایند عملیاتی طبقه‌بندی شده، یک گام اساسی در برنامه مهندسی مجدد می‌باشد. ارائه فرایند یک تعریف سیستماتیک برای کمک به شرکت‌ها به منظور روشن ساختن و انتخاب فرایند برای مهندسی مجدد می‌باشد.

1. 1. انتقال فرایند:انتقال فرایند به طور عمده نشان دهنده کاربرد تجزیه و تحلیل عملیاتی و مدلسازی فرایند است. هدف اولیه از تجزیه و تحلیل عملیاتی، تعریف پردازش دسته بندی عملیاتی و سپس بعد از تجزیه و تحلیل عملیاتی و مدلسازی، فرایند کسب و کار (TO-Be) آینده را فرموله می‌کند.

1. 1. ارزیابی:همانطور که فعالیت‌های مهندسی مجدد، بر فعالیت‌های ناکارامد تمرکز دارد، تا تغییراتی را در راستای بدست آوردن بیشترین تأثیر، قبل از اجرا، ایجاد کند، روند کنونی باید برای موانع فرایند‌ها مورد بررسی قرار گیرند تا از طراحی مجدد فرایند‌ها اطمینان حاصل شود. ارزش فرایند به منظور برآورد عملکرد فرایند مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌تواند در ۲ دیدگاه بررسی شود: دیدگاه اول بهره‌وری در هر واحد هزینه و دیدگاه دوم بهره‌وری در هر واحد زمان.

۵) لوله فوق به مدت ۱۰دقیقه دردور۴۰۰۰ سانتریفیوژشد، مایع رویی دور ریخته ورسوب خشک گردید.
۶) ۸ میلی لیتر از محلول CaCl₂-MgCl₂ به لوله فوق اضافه گردید وبه مدت ۳۰ دقیقه بر­روی یخ قرار گرفت (بایستی با عملpipetting به صورت ملایم وآهسته سلول های رسوب داده شده به صورت سوسپانسیون درآیند).
۷) برداشتن حدود ۳۰۰ میکرولیتر از این مایع و ریختن در لوله اپندورف ۵/۱ میلی لیتر استریل . به این ترتیب سلول های مستعد برای ترانسفورماسیون آماده شدند.

بعد ازمراحل فوق برای نگهداری ذخیره سلول های مستعد،پس ازسانتریفیوژ و دور ریختن مایع رویی می توان با اضافه کردن محلول CaCl₂-MgCl₂ حاوی گلیسرول ۲۰ درصد این سلول­ها را به مدت طولانی در دمای ۲۰- درجه سانتیگراد نگهداری کرد.
۳-۱۱-ترانسفورماسیون :
ترانسفورماسیون فرایندی است که DNA خارجی توسط یک سلول پذیرنده، اسفروپلاست یا پروتوپلاست جذب می شود که ممکن است وارد کروموزوم یا پلاسمید،توسط فرایند نوترکیبی هومولوگی شود. این DNA می تواند قطعه ای ازDNA کروموزومی از یک سویه وابسته، یک پلاسمید یا ژن ویروسی باشد. ترانسفورماسیون می تواند تحت شرایط طبیعی دربرخی ازباکتری ها ( مثل سویه های باسیلوس، هموفیلوس، نایسریا واسترپتوکوکوس ) صورت گیرد، اما در بسیاری ازباکتری ها از جمله E. coli و در برخی از میکروارگانیسم های یوکاریوتی می تواند توسط روش های مصنوعی انجام شود. برای یک ترانسفورماسیون مؤثر، قطعه DNA بایستی به صورت دو رشته ای باشد.DNA به سطح سلول های مستعد به طوربرگشت پذیر می چسبد و این اتصال وابسته به غلظت DNA دهنده می باشد. اما دربرخی از موارد تعداد محدود ازمولکول های DNA به طوربرگشت ناپذیربه جایگاه های گیرنده اختصاصی سطح سلول متصل می شوند. دربرخی ازباکتری ها مثل باسیلوس سابتیلیس واسترپتوکوکوس پنومونیه اتصال DNA به صورت غیراختصاصی است، اما دربرخی ازسویه ها مثل هموفیلوس ونایسریا، وابسته به توالی های اختصاصی می باشد [۶۵].
در برخی از باکتری ها که به صورت طبیعی مستعد نمی باشند مثل E. coli، توسط روش های مصنوعی حالت مستعد بودن در این ها ایجاد می شود. دریکی از این روش ها در غلظت های بالایی ازکلریدکلسیم ( درحد میلی مولار ) همراه با شوک حرارتی سلول های مستعد ایجاد می شود. یون کلسیم اتصال DNA را به سطح سلول بهبود می بخشد و نفوذ پذیری پوشش سلولی را افزایش می دهد. میزان کسب حالت مستعد بودن در محلول یون کلسیم وابسته به حضور غلظت زیاد کمپلکس calcium/hydroxybutyrate-ᵦ-poly polyphosphate درغشا سیتوپلاسمی می باشد. به نظرمی رسد این کمپلکس ،کانال های غشا گذر را تشکیل می دهد، که باعث سهولت انتقال DNA می شود وهمچنین کاتیون های دوظرفیتی ممکن است به عنوان یک پیوند بین DNA و فسفات در دهانه برخی ازکانال ها عمل نمایند [۶۵].
۳-۱۱-۱روش انجام ترانسفورماسیون:
برای ترانسفورماسیون باکتری E. coli ATCC 25922 ابتدا سلول های مستعد تهیه و سپس مراحل انجام ترانسفورماسیون پلاسمید به صورت زیرصورت گرفت :
۱-۵۰ نانوگرم پلاسمید به ۳۰۰ میکرولیترازسلول های مستعد E.coli اضافه شد.(در این حالت استفاده از کنترل مثبت (یک محلول پلاسمیدی وکنترل منفی همانند محصول DNA هضم شده ضروری است).
۲- بلافاصله مخلوط به مدت ۳۰ دقیقه بر روی یخ گذاشته شد وسپس به مدت ۹۰ ثانیه در دمای۴۲ درجه سانتیگراد به آن شوک گرمایی داده شد.
۳- مخلوط حاصل ابتدا به ۲میلی لیترمحیط LB منتقل گردید ودردمای ۳۷ درجه سانتیگراد با تکان دادن، به مدت ۱ساعت قرار داده شد.
۴- سپس درمحیط جامد LBA حاوی آنتی بیوتیک آمپی سیلین کشت شد ودردمای ۳۷ درجه سانتیگراد به مدت ۲۴ساعت گرمخانه گذاری گردید [۶۵].
۳-۱۲- استخراج DNA
۱- یک کلنی از باکتری را در ml5 محیط TSB کشت داده و ۲۴ساعت انکوبه گردید و سپس با ۵/۰ مک فارلند مقایسه شد.
۲- محیط کشت حاوی باکتری در°c95 به مدت ۲۰ دقیقه جوشانده شد .
۳- بعداز خنک شدن محیط کشت در rpm 13000 به مدت ۱۰ دقیقه سانتریفوژ شد وسپس مایع روئی در میکروتیوب ریخته و هم حجم آن اتانول مطلق که از شب قبل در یخچال بوده، اضافه کرده و به مدت نیم ساعت در دمای اتاق قرار داده شد.
۴- میکروتیوب در rpm 13000 به مدت ۱۰ دقیقه سانتریفوژ شد مایع روئی دور ریخته شد. (به منظور شستشوی DNA و برای از بین بردن پروتئین احتمالی).
۵- میزان ml5/2 اتانول ۷۰% به رسوب اضافه کرده به مدت نیم ساعت در دمای اتاق قرار داده شد سپس در rpm 13000 به مدت ۱۰ دقیقه سانتریفوژ شد، محلول روئی را دور ریخته و میزان μl40 بافر TE به رسوب اضافه شد.
۳-۱۳- PCR(واکنش زنجیره ای پلیمرازی):
در این تحقیق به منظور وجود یا عدم وجود ژن مقاوم به آنتی بیوتیک های بتالاکتام در باکتری پروتئوس تست PCR انجام گرفت. برای انجام PCR وجود ژن­های blaTEM و blaCTX-M مورد بررسی قرار گرفتند.
جدول۳-۴پرایمرها

جدول۳-۵ مواد موردنیاز برای آزمایش PCR

ولی کسانی که قائل به قبول توبه مرتد هستند – هر چند ارتداد او تکرار شود – به آیه ۳۸ از سوره انفال: (قُلْ لِلَّذینَ کَفَرُوا اِن ْیَنْتَهُوا یُغْفَرْلَهُم ْما قَدْ سَلَفَ) تمسک نموده اند و در این استدلال ،جانب گروه دوم قویتر به نظر می رسد؛چه اینکه در آیه اول،عدم آمرزش با فرض کفر، مراد است و این منافاتی با پذیرش و آمرزش بر فرض ایمان ندارد.(همان)
در این بخش، این نکته قابل توجه است که اختلاف فراوان فقها در مورد احکام مرتد، حاکی از عدم دلیل کافی برای مجازات دنیوی مرتد و عدم دسترسی به سیره پیامبر (ص) و نیز روش خلفا در برخورد با مرتدان است و همانگونه که قبلاً اشاره شد، قرآن کریم به جز مجازات اخروی برای مرتدان، مجازاتی دنیوی برای آنان ذکر ننموده است؛ بنابراین، در این زمینه نمیتوان مستقیماً حکمی به متون اصلی اسلام نسبت داد، بلکه بایستی تنها گفته شود: نظرفقهای مسلمان چنین است؛ در حالیکه مجازات مرتد از نظر آیین یهود در متن تورات ذکر شده است. .(همان)

۳-۲۳ ازدواج با مرتدان از دیدگاه فقهای اسلام
در این امر،اتفاق نظر دارند که ازدواج با ارتداد یافتگان از اسلام، مطلقاً و مرتدان از اهل کتاب – در صورتی که به آیین غیر اهل کتاب در آیند – جایز نیست، ولی در صورتی که فردی از اهل کتاب به آیین دیگری از اهل کتاب درآید ،مثل اینکه مسیحى، یهودی شود و یا فردی مشرک به آیین اهل کتاب بگرود و نیز در صورتی که زنی از اهل کتاب به اسلام بگرود، در بطلان ازدواج او با شوهر غیر مسلمانش اختلاف نظرهایی بین فقهای اسلام وجود دارد. (مروارید/ ۱۴۱۳ق/ ۶۵)
به هر حال، در اینکه ارتدادْ یکی از عوامل جدایی همسران بوده و ازدواج با مرتد – چه به صورت ابتدایی و چه به صورت استدامه ای – ممنوع است، شبهه ای نیست، گو اینکه در بعضی از آثار ارتداد ،آرای فقها متفاوت است. نظر به اهمیت نتایجی که بر مقایسه آرای فقها مترتب است، ترجیح میدهیم که در آغاز متن، سخنان بعضی از فقهای بزرگ را ذکر نماییم و سپس به مقایسه این آرا و بیان صحت و سقم آنها بپردازیم. (همان)
فقهای اسلام در مسأله ازدواج مرتد در بعضی از مسائل متفقند و در بعضی دیگر اختلاف نظر دارند؛فی المثل، در اینکه زن مسلمان نمی تواند با مردان مشرک و غیر اهل کتاب ازدواج کند، همه فقهای اسلام و بلکه همه پیروان ادیان الهی اتفاق نظر دارند و بالطبع همگان معتقدند که یکی از آثار مترتب بر مسأله ارتداد ،حرمت و جدایی همسران افراد مرتد خواهد بود و…. (همان)
و اما در بعضی از مسائل ارتداد و آثار آن،اختلاف نظر وجود دارد، چه اینکه اولا ًبر خلاف علما ییهود و مسیحیت که تفاوتی بین گروه های بیگانه مذهبی قائل نشده و نه تنها اختلاف در دین را مانع ازدواج و بقای عقد نکاح دانسته اند،بلکه اختلاف در مذهب و حتی فرقه را نیز مانع صحت ازدواج قرار داده اند. در اسلام به اعتقاد همه فقهای اسلام، همه فرق اسلامی می توانند با یکدیگر ازدواج نموده و بلکه ازدواج مردان مسلمان با پیروان ادیان الهی نیز بلا مانع خواهد بود؛ بنابراین ،آثار مسأله ارتداد در اسلام بسیار محدود تر از دیگر شرایع الهی است، هر چند دامنه مباحث فقهی آن قهرا ًگسترده تر است؛و ثانیا ًد رمذاهب اسلامی معمولا ًآثار مترتب بر ارتداد مردان با ارتداد زنان ْمتفاوت است و در حالی که در دیگر ادیان الهی از این جهت نیز تفاوتی وجود ندارد. (همان/۶۶)
۳-۲۴ ازدواج با مرتدان در آیین زرتشت
همان گونه که در آغاز اشاره کردیم، ازدواج با بیگانگان در آیین زرتشت نیز ممنوع بوده و از آنجا که مجازات مرتد در آیین مجوس نیز اعدام بود – اعم ازاینکه مرتد، ایرانی باشد یا غیر ایرانی – قهرا ًیکی از آثار ارتداد، ممنوعیت ازدواج و یا به تعبیر صحیح تر غیرمعقول بودن چنین ازدواجی می باشد و برای این مطلب که مجازات مرتد در آیین مجوس اعدام بوده، ادله و شواهد فراوانی وجود دارد و از آن جمله، متن نامه (تنسر)،موبد موبدان در دوران اردشیر بابکان می باشد که در تاریخ طبرستان موجود است و به صورت مستقل نیز به وسیله مجتبی مینوى، در سال ۱۳۱۱ منتشر شده است. بخشی از این نامه که در مورد مرتدان است،به این شرح می باشد: (و من تورا بیان کنم که قلّت قتل و عقوبت در آن زمان و کثرت آن در این زمان از قبل رعیّت است نه پادشاه؛ بدان که عقوبات بر سه گناه است: یکی میان بنده و خدای عزّ اسمه که از دین برگردد و بدعتی احداث کند در شریعت و یکی میان رعیت و پادشاه که عصیان کند یا خیانت یا غِش،یکی میان برادران دنیا که یکی بر دیگری ظلم کند. در این هر سه،پادشاه،سنتی پدید فرمود به بسیار بهتر از آن ِپیشینیان؛ چه در روزگار پیشین هرکه از دین برگشتى،حالا ًعاجلا ًقتل و سیاست فرمودندى، شهنشاه فرمود که چنین کسی را به حبس بازدارند و علما مدت یک سال به هر وقت او را خوانند و نصیحت کنند و ادلّه و براهین بر او عرض دارند و (شُبَه) را زایل گردانند،اگر به توبه و انابت و استغفار باز آید، او را خلاصی دهند و اگر اصرار استکبار، او را بر استدبار دارد، بعد از آن قتل فرمایند. (آشتیانی/ ۱۳۸۱/ ۴۱)
دوم آنکه هر که در ملوکْ عصیان کردی یا از زحف (میدان جنگ) بگریختى ،هیچ را امان به جان نبودى. شهنشاه سنت پدید کرد که از آن طایفه بعضی را به رهبت بکشند تا دیگران عبرت گیرند و بعضی را زنده گذارند تا امیدوار باشند به عفو، میان خوف و رجا قرارگیرند و این رأی شاملتر است جهانداری را…). (همان)
همان گونه که در متن فوق ملاحظه می شود،مجازات اعدام برای مرتد ،پیش از اردشیر بابکان نیز مطرح بوده و اردشیر این مجازات را پس از هشدار دادن به مرتد، در طول یک سال زندانی بودن او و عدم توبه و بازگشت به دین مجاز دانسته است. (همان)
البته همانطور که می دانیم، ادعا بر این است که این نامه ترجمه ای است از متن عربی که به وسیله عبدالله بن مقفع ،دانشمند ایرانى،از متن پهلوی برگردانده شده بود و متن پهلوی و نیز ترجمه عربی ابن مقفّع موجود نیست و معلوم نیست که آیا ترجمه حاضر دقیقاً مفاد ّنسخه اصلی را می رساند یا خیر ،ولی به هر حال احتمال دیگری در این مورد به نظر نمی رسد،به جز اینکه در گفتار فوق آمده است که اصلاحات اردشیر را درباره مجازات مرتد، بهتر از آنچه در گذشته مطرح بوده ،معرفی می کند: (در این هر سه، پادشاه، سنّتی پدید فرمود به بسیار بهتر از آنِ پیشینیان). چنین گفتاری از شخص موبد موبدان شاید این تصور را ایجاد کند که او آنچه را در گذشته مطرح بوده، حکم دینی نمیدانسته و لذا اصلاحات اردشیر را بهتر معرفی می کند، ولی حقیقت این است که مقصود او بهتر بودن از نظر واقع نیست، بلکه مقصود، مردود بودن اشکالات پادشاه طبرستان است که مدعی بود خونریزی در دوران اردشیر از گذشته بیشتر شده و تنسر می گوید: مسأله ازدیاد اعدام بر اساس سوء استفاده دیگران است نه سوء سیاست اردشیر، زیرا تنسر در نامه اش نوشته که در دوران پیش از اردشیر، قتل و اعدام کمتر بوده و اکنون افزایش یافته است؛ و پاسخ می دهد که شاه با اصلاحات خود جلو قتل را تا حدودی سد نموده و این مردم هستند که با اعمال خلاف خود، زمینه قتل بیشتر را فراهم آورده اند. (همان/ ۴۲)
بر همین اساس، در کتاب روایت پهلوی آمده: کسی که از دینی که بدان مقرّ است به دین دیگر رود، (مرگ ارزان) است، زیرا دینِ به دینى را رها می کند تا دین بدتر همی گیرد؛ به سبب گرفتن دین بدتر، مرگ ارزانه می شود، چه آن دینی است که از راه ارث بدو رسیده است، پس خود بدان گناهکار نیست و امروز که یکی دیگر گیرد بدان گناهکار باشد؛ و از مرگ ارزان ان کسی که بدین بهدینان آید، فوراً رستگار شود. (همان).
البته در کتاب روایت پهلوی نیز مشخص نشده است که مرتدی که مستحق مجازات اعدام است، بایستی بلافاصله این حکم در مورد او به اجرا درآید و یا اینکه این امر پس از اعمال مجازات های ابتدایی و عدم بازگشت او به آیین پیشین اجرا خواهد شد؛ و ظاهرا ًعدم ذکر چنین مسائلی در مواد حقوقى، حاکی از مطرح نبودن آنهاست؛ بنابراین همانگونه که تنسر می نویسد: پیش از اردشیر بابکان، از نظر پیروان آیین مجوس، حکم مرتد مطلقا ًاعدام بوده و اردشیر با اصلاحات ویژه ای حکم این مجازات را تخفیف داده و راه توبه را باز کرده و علما را موظف دانسته که در رفع شبهاتی که شخص مورد نظر را به ارتداد کشانده ،به مدت یک سال تلاش کنند، و این همان چیزی است که در شریعت اسلام نیز لااقل در مرتد ملّی مورد پذیرش قرار گرفته است؛ گو اینکه بعضی از فقها این مدت را کمتر دانسته اند، ولی از بعضی منابع به دست می آید که زمان انتظار برای توبه مرتد، می تواند از چند ماه نیز فراتر رود. (همان)
بلى، از عبارت روایت پهلوی میتوان استنباط کرد که در صورت بازگشت شخص مرتد به آیین بهدینى، گناه او آمرزیده خواهد شد، چه اینکه می گوید: از (مرگ ارزانان)، یعنی مستحقان اعدام، کسی که به آیین بهدینی درآید،فوراً رستگار خواهد شد و این تعبیر هر چند اعم از مرتد است (یعنی مرتد، خود یکی از مرگ ارزانان است و ممکن است این حکمْ مختص آن دسته از مستحقان اعدام باشد که جرم دیگری مرتکب شده اند، نه کسانی که به دلیل داشتن آیین بهدینی ابتدائا ًمحکوم به اعدام شده اند) ولی ظاهرا ًاین عبارت پس از ذکر مجازات اعدام برای مرتد، او را نیز شامل می شود. (همان/ ۴۳)
فصل چهارم:
مهریه– تمکین – نشوز و نفقه
۴-۱ مهریه
۴-۱-۱ مهریه (صداق) در اسلام
مهریه براى اینکه هویت انسانى زن و مرد بهتر روشن گردد لازم است برخى از دستورهاى آسمانى که درباره تعیین صداق و تبیین کابین و مهر از صاحب وحى الهى رسیده است مورد دقت قرار گیرد، زیرا نه تنها اولین کابینى که براى مبدا نسل کنونى بشر یعنى نکاح آدم و حوا معین شد آموزش احکام و حکم الهى بود چنان که طبق حدیث زراره، خداوند به حضرت آدم… فرمود: «رضاى ان تعلمها معالم دینی، فقال…: ذلک لک یارب » رضاى من آناست که معارف دین مرا به او بیاموزى، آدم… گفت: قبول کردم. بلکه گاهى رسول گرامى اسلام(ص) صداق برخى از اصحاب صدر اول اسلام را تعلیم سوره اى از قرآن قرار مى داد، چنان که طبق نقلى از حضرت امام باقر… استفاده مى شود. و اگر مهر السنه پانصد درهم قرار گرفت که یک کالاى مادى است ریشه اصلى آن یک امر قدسى و منزه از ماده و مدت مى باشد، زیرا مرحوم ابن بابویه (صدوق) در کتاب مقنع چنین آورده است که: خداوند سبحان وعده داده و برخود لازم کرده است که اگر هر مؤمنى، یکصدبار تکبیر و یکصدبار تسبیح و یکصدبار تحمید و یکصد مرتبه تهلیل و یکصدبار صلوات بر پیامبر(ص) و اهل بیت او بفرستد، آنگاه بگوید: «اللهم زوجنی من الحور العین »، او را تزویج حور العین نماید. از اینجا روشن مى شود، منشا اینگونه از امور مادى همانا حقیقت هاى ملکوتى است و جریان نکاح زن و مرد صبغه ازدواج بهشتیان با حور العین رادارد. (جوادی آملی/ ۱۳۷۹/ ۶۸)
۴-۱-۱-۱ مهریه و ساختار حقوقی آن در اسلام
مهریه یکی از حقوق زنان است که طبق قانون و شرع از همان لحظهء عقد بین زن و مرد ایجاد می‌شود، زن می‌تواند آن را از شوهر خود بخواهد اما طبق روال رایج زن در هنگام وقوع طلاق می‌تواند مهریهء خود را دریافت دارد و با درخواست مهریه این نظر به اثبات می‌رسد که او قصد طلاق دارد. دریافت مهریه به دو صورت است:
۱) به صورت دادن دادخواست به دادگاه
۲) دریافت مهریه از طریق ادارهء ثبت.
دریافت مهریه از طریق ثبت، یکی دیگر از روش‌ های دریافت مهریه از سوی زن در صورت رسمی بودن عقدنامه است. دفتر رسمی تنظیم ‌کننده سند ازدواج شایستگی اقدام جهت صدور برگی می‌کند که در آن دستور اجرا نوشته شده (که اصطلاحائ به آن اجراییه می‌گویند)، نسبت به مهریهء مورد درخواست زن را دارد و برابر آن زن با رفتن به دفترخانه ‌ای که ازدواج در آن ثبت شده، تقاضای دریافت مهریهء خود را می‌کند و به دنبال آن دفتر خانه به شوهر اطلاع می‌دهد که همسر او تقاضای اجرای بندهای سند ازدواج خود را دارد و چنان ‌چه شوهر حاضر به پرداخت مهریه نباشد زن می‌تواند مالی از شوهر را برای بازداشت معرفی کند و باید برابر قانون جزو ‌لوازمی نباشد که توقیف آنها ممنوع است که اصطلاحائ به این اموال مستثنیات دین می‌گویند مال معرفی شده از طریق اجرای ثبت به نفع زن توقیف می‌شود و چنانچه شوهر فاقد مال بوده و یا کارمند یکی از ادارات دولتی و یا شرکت‌های خصوصی باشد به تقاضای زن یک سوم از حقوق وی تا پرداخت کل مهریه به نفع زن توقیف می‌شود و در صورتیکه مهریه جزو اموالی که قابلیت انتقال را دارند، باشد (اموال منقول) مانند سکه و زیور آلات و… تقاضای صادر کردن اجرای مهریه باید به همان سردفتر رسمی ازدواج تسلیم شود و در صورتی که مهریه قابلیت انتقال نداشته باشد (غیر منقول)، درخواست صادر کردن اجرای مهریه باید به سردفتر اسناد رسمی که ملک در آن به ثبت رسیده باشد، ارائه شود. (کاظم زاده/ ۱۳۸۲/ ۱۹۵)
زمانی که زن تقاضای اجرای مهریهء خود را می‌دهد سر دفتر ثبت، با بررسی مدارک و وقتی که در صادر کردن برگهء اجرای مهریه هیچ مشکلی نبیند، رونوشت سند ازدواج را در سه نسخه تهیه کرده و پس از امضا و مهر، موضوع را به اطلاع شوهر می‌رساند و در صورت معرفی مال قابل انتقال (منقول) از سوی زن و تقاضای توقیف آن، دستور بازداشت مال مورد نظر صادر و پس از امضا تحویل مامور اجرا می‌شود. اما برای توقیف مال غیر قابل انتقال (غیر منقول)،پس از معرفی مال از سوی زن دستور توقیف آن صادر می‌شود که در هر دو مورد در صورتی که مرد نتواند مهریه را به زن پرداخت کند مال توقیف شده در یک حراجی به فروش می‌رسد. .(همان/ ۱۹۷)
از آنجایی که مهریه جنبهء مالی دارد، درخواست اجرای مهریه در ادارهء ثبت نیازمند به پرداخت هزینه است و هرگاه زن و شوهر خارج از ادارهء ثبت آشتی کنند و یا با هم قراری بگذارند که مهریه به صورت قسطی پرداخت شود و یا به یکدیگر مهلت دهند و یا اینکه به مدت یک سال موضوع را پیگیری نکنند هم زن و هم مرد هردو با هم مسؤولیت پرداخت هزینهء دادرسی را باید بر عهده بگیرند و اگر یکی از آن‌ ها هزینه را بپردازد می‌تواند برای دریافت اضافهء آن به طرف دیگر مراجعه کند. باتوجه به بالا بودن هزینهء ‌دادرسی نسبت به مهریه‌های کلان و ناتوانی بسیاری از زنان در پرداخت آن قانون‌گذار راه حل اعلام ناتوانی مالی در پرداخت هزینهء دادرسی (اعسار) را پیش‌بینی کرده است ادعای ناتوانی مالی ممکن است در هنگام درخواست نخستین یا تجدید نظر یا فرجام خواهی و یا به موجب دادخواست جداگانه‌ای مطرح شود. (صفائی امامی/ ۱۳۷۱/ ۲/ ۱۱۶)
در صورتی که دلیل ناتوانی مالی، شهادت شهود باشد زن باید شهادت کتبی حداقل دونفر از اشخاصی که به وضعیت مالی و زندگی او آگاهی دارند را به دادخواست اضافه کند و باید تمام اطلاعات کامل و وضعیت شغلی زن در آن نوشته شود. در صورت ادعای ناتوانی مالی از سوی زن و درخواست مهریه همراه با ناتوانی مالی (اعسار)، دادگاه نخستین به موضوع ناتوانی مالی رسیدگی کرده و در صورت اثبات ادعای ناتوانی مالی وارد موضوع مهریه می‌شود و در صورتی که ادعای ناتوانی زن (اعسار) پذیرفته نشود برای رسیدگی به درخواست دریافت مهریه باید هزینهء دادرسی مورد نظر را بپردازد. .(همان)
و در آخر اینکه زن می‌تواند با مراجعه به ادارهء ثبت (بدون آنکه خود را درگیر دادگاه کند)، مهریهء خود را به طریق بیان شده از شوهرش مطالبه کند و به نوعی می‌توان این راه حل را مفیدتر از دیگر روش‌های مطالبهء مهریه دانست. .(همان)
۴-۱-۲ قوانین مهریه در قانون مدنی
ماده ۱۰۷۸ ـ مهر باید بین طرفین تا حدی که رفع جهالت آنها بشود معلوم باشد.
ماده ۱۰۸۰ ـ تعیین مقدار مهر منوط به تراضی طرفین است.
ماده ۱۰۸۱ ـ اگر در عقد نکاح شرط شود که در صورت عدم تأدیه مهر در مدت معیّن نکاح باطل خواهد بود نکاح و مهر صحیح ولی شرط باطل است.
ماده ۱۰۸۲ ـ به مجرد عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.
تبصره ـ چنانچه مهریه وجه رایج باشد متناسب با تغییر شاخص قیمت سالانه زمان تأدیه نسبت به سال اجرای عقد که توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تعیین می گردد محاسبه و پرداخت خواهد شد مگر اینکه زوجین در حین اجرای عقد به نحو دیگریتراضی کرده باشند.
ماده ۱۰۸۳ ـ برای تأدیه تمام یا قسمتی از مهر می توان مدت یا اقساطیقرار داد.
ماده ۱۰۸۴ ـ هرگاه مهر، عین معین باشد و معلوم گردد قبل از عقد معیوب بوده و یا بعد از عقد و قبل از تسلیم معیوب و یا تلف شود شوهر ضامن عیب و تلف است.
ماده ۱۰۸۵ ـ زن می تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفای وظائفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند مشروط براینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.
ماده ۱۰۸۶ ـ اگر زن قبل از اخذ مهربها ختیار خود به ایفاء وظائفی که در مقابل شوهر دارد قیام نمود دیگر نمی تواند از حکم ماده قبل استفاده کند معذلک حقی که برای مطالبه مهردارد ساقط نخواهد شد.
ماده ۱۰۸۷ ـ اگر در نکاح دائم مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد نکاح صحیح است و طرفین میتوانند بعد از عقد مهر را به تراضی معیّن کنند و اگر قبل از تراضی بر مهر معیّن، بین آنها نزدیکی واقع شود زوجه مستحق مهرالمثل خواهد بود.
ماده ۱۰۸۸ ـ در مورد ماده قبل اگر یکی از زوجین قبل از تعیین مهر و قبل از نزدیکی بمیرد زن مستحق هیچگونه مهری نیست.
ماده ۱۰۸۹ ـ ممکن است اختیار تعیین مهر به شوهر یا شخص ثالثی داده شود در اینصورت شوهر یا شخص ثالث میتواند مهر را هر قدر بخواهد معین کند.
ماده ۱۰۹۰ ـ اگر اختیار تعیین مهر به زن داده شود زن نمیتواند بیشتر از مهرالمثل معیّن نماید.
ماده ۱۰۹۱ ـ برای تعیین مهرالمثل باید حال زن از حیث شرافت خانوادگی و سایر صفات و وضعیت او نسبت به اماثل و اقران و اقارب و همچنین معمول محل و غیره در نظر گرفته شود.
ماده ۱۰۹۲ ـهر گاه شوهر قبل از نزدیکی، زن خود را طلاق دهد زن مستحق نصف مهر خواهد بود و اگر شوهر بیش از نصف مهر را قبلا داده باشد حق دارد مازاد از نصف را عینا یا مثلا یا قیمتا استرداد کند.

«عنایت‌« یک‌ بار درکنار علم‌ خداوند مطرح‌ می‌شود؛ یعنی، علم‌ خداوند به‌ ذاتش، در صدور و آفرینش‌ اشیا کافی‌ است، هدف‌ و انگیزه ا‌ی‌ زاید نمی‌خواهد. در اصطلاح‌ حکمت‌ مشاء، علم‌ عنایی‌ خداوند، از صفات‌ ذات‌ می‌شود. (الحکمه، ج‌، ص‌)
یک‌ بار نیز در مقام‌ فعل‌ و چگونگی‌ مخلوقات‌ الهی‌ ملاحظه‌ می‌شود؛ یعنی، مخلوقات‌ و جهان‌ آفرینش، چون‌ براساس‌ علم‌ الهی‌ است، درنهایت‌ استواری‌ و استحکام‌ است‌ (نظام‌ احسن). طبق‌ این‌ بیان، عنایت، از صفات‌ فعل‌ خداوند می‌شود. (‌مصباح‌یزدی، ۱۴۰۵ ق:‌)
در این‌بحث، روی‌ سخن‌ با معنای‌ دوم‌ است‌ و در پرتو آن، اثبات‌ وجود امام‌ در نظام‌ هستی‌ می‌شود، هر چند اثبات‌ و تحکیم‌ معنای‌ نخست‌ نیز از نظر دور نیست؛ چون‌ زیربنای‌ معنای‌ دوم‌ محسوب‌ می‌شود.
۲ـ۴) پیشینه‌ «عنایت» دراندیشه فرزانگان
موضوع‌ و مباحث‌ مربوط‌ به‌ عنایت، سرگذشتی‌ دیرینه‌ دراندیشه‌ فیلسوفان‌ و دیگر دانشمندان‌ دارد. توجّه‌ و اهتمام‌ شمار زیادی‌ از فرزانگان، حکایت‌ از مقبولیت‌ و اعتبارآن‌ دارد.
افلاطون‌ (۴۲۷ - ۳۴۷ ق‌.م) از جمله‌ کسانی‌ است‌ که‌ معتقد است‌ آفریننده ای‌ که‌ خیرمطلق‌ است، کامل‌ترین‌ عالمی‌ را که‌ می‌تواند بیافریند، می‌آفریند. (مریوآدامز، ۱۳۷۲: ‌)
مشائیان‌ که‌ ارسطو (وفات‌ ۳۲۲ ق.م) و اتباع‌ اویند، می‌گویند: «عنایت» این‌ است‌ که‌ فاعل، در فعل‌ خود، عوض‌ نخواهد و آن‌ که‌ عوض‌ خواهد، در فعل‌ خود، مستکمل‌ است. (حسن زاده، ۱۳۷۵: ‌)
ابونصر فارابی‌ (وفات‌ ۳۳۹ ق) فصل‌ جداگانه ا‌ی را به‌ عنایت‌ اختصاص‌ داده‌ است. (‌فارابی، ‌م‌:‌)
شیخ‌ الرئیس‌ (وفات‌ ۴۲۸ ق) بحث‌ عنایت‌ را بسیار جامع‌ و منظم‌ و درنوشته‌های‌ متعددش‌ مطرح‌ کرده‌ است. (ابن سینا، ۱۳۷۶: ۵۰۲)
شیخ‌ شهید سهروردی‌ (شهادت‌ ۵۸۷ ق) علم‌ الهی‌ را از نوع‌ حضوری‌ می‌دانست‌ و تفسیر فاعل‌ بالعنایه‌را از جانب‌ مشائیان‌ که‌ علم‌ الهی‌ را حصولی‌ می‌پنداشتند نپذیرفت، و باطرح‌ فاعلیّت‌ بالرضاء، به‌ غنای‌ این‌ مبحث‌ افزود. (مصباح یزدی، ۱۳۷۹، ج‌: ‌)
ابن‌ رشد اندلسی‌ (وفات‌ ۵۹۵ ق) علّت‌ پیدایش‌ آفرینش‌ و نظام‌ احسن‌ را عنایت‌ اللّه‌ معرفی‌ می‌کند. (جهامی، ۲۰۰۰ م: ۷۵۴)
۳ـ۴) جایگاه‌ و فلسفه بحث‌ از عنایت‌
جهان، فعل‌ خدا و خداوند، فاعل‌ و آفریننده‌ هستی‌ است، پرسش‌ اصلی، این‌ است‌ که: «فاعلیّت‌ خداوند، چه‌ نوع‌ فاعلیّتی‌ است؟»
فلاسفه پیشین، دو نوع‌ فعل‌ و تأثیر را در جهان شناسایی‌ کرده‌ بودند: یکی، فعل‌ ارادی‌ که‌ موجودات‌ زنده‌ با شعور و آگاهی‌ انجام‌ می‌دهند، مانند کار های‌ اختیاری‌ انسان، و دیگری، فعل‌ و تأثیری‌ که‌ از موجودات بی‌شعور و بی‌ اراده‌ سرمی‌زند و همواره یکسان‌ است. قسم‌ اول‌ را فاعل‌ بالقصد و قسم‌ دوم‌ را فاعل‌ بالطبع‌ گویند. پیش‌ از آن‌ که‌ فلاسفه‌ و حکمای‌ الهی، انواع‌ فاعل‌های‌ ارادی‌ دیگری‌ را اثبات‌ کنند، چنین‌ تصوّر می‌شد که‌ فاعل‌ مختار، منحصر به‌ همان‌ فاعل‌ بالقصد است‌ و از این‌ روی، بعضی‌ از متکلمان‌ فاعلیّت‌ خدای‌ متعال‌ را هم‌ از همین‌ قبیل‌ می‌دانستند، و حال‌ آن‌ که‌ ساحت‌ خداوند، منزه‌ است‌ از این‌ که‌ او فاعل‌ بالقصد باشد، چون، فاعل‌ بالقصد، تن ها باوجود انگیزه‌ و غرض‌ که‌ خارج‌ از ذات‌ اش‌ است، کاری‌ را انجام‌ می‌دهد تا از رهگذر آن، به‌ نوایی‌ برسد و کمبود‌های‌ خود را بر طرف‌ کند و به‌ کمالاتی‌ برسد. این‌ جا، هدف‌ و مقصود وغایت، بر فاعل‌ حکومت‌ می‌کند. تشنگی‌ و گرسنگی‌ است‌ که‌ او را به‌ تکاپو و جنبش‌ وا می‌ دارد.
از این‌ رو درمقام‌ چاره‌ اندیشی، گروهی‌ گفتند، فاعل‌ اوّل، آفرینش‌ را بدون‌ قصد و اراده، بلکه‌ از روی‌ اتّفاق‌ آفرید^[۳۱](الهی قمشه ای، ۱۳۳۵، ج‌: ‌) وگروهی‌ دیگر گفتند، اراده‌ و قصد داشت، امّا هدف‌ و غرضی‌ نداشت،^[۳۲] (ملاصدرا، الحکمه‌المتعالیه، ج‌: ۵۷) این‌ جا بود که‌ حکمای‌ الهی، جمود اندیشه‌ را شکافتند و طرحی‌ نو ریختند تا ضمن‌ حفظ‌ علم‌ پیشین‌ الهی‌ به‌ تمام‌ مخلوقات، فاعل‌ و سبب‌ حقیقی‌ بودن‌ او و رضایت‌ و اراده‌ و خواست‌ او، هدف‌مندی‌ افعال‌ او را به‌ نمایش‌ بگذارند (عنایت). (ملاصدرا، الحکمه‌المتعالیه، ج‌: ۵۷)
ابن‌ سینا می‌گوید: از آن‌ جا که‌ علم‌ پیشین‌ خداوند به‌ نظام‌ خیر در آفرینش، علمی‌ بدون‌ نقص‌ است، و چنین‌ علمی‌ سبب‌ پیدایش‌ اشیا است، پس‌ هر آن‌ چه‌ لباس‌ هستی‌ بپوشد، در نهایت‌ اتقان‌ است. همین‌ معنا را فلاسفه، عنایت‌ می‌نامند. (ابن سینا، بی تا: ۸۸)
همچنین آن‌ طوری‌ که‌ از کلام‌ محقّق‌ طوسی‌ به‌ دست‌ می‌آید، طرح‌ فاعل‌ بالعنایه، به‌ دو منظور است:
الف) خداوند که‌ تمام‌ و فوق‌ کمال‌ و تمام‌ است، در آفرینش‌ و کارهایش، هیچ‌ گونه‌ هدف‌ و غرض‌ و اراد ه ای‌ زاید برذاتش‌ ندارد، بلکه‌ از آن‌ جا که‌ به‌ ذات‌ خود علم‌ دارد و ذاتش‌ سبب‌ و علّت‌ پیدایش‌ اشیا است، پس‌ همین‌ علمش،‌ آفرینش‌ را به‌ دنبال‌ دارد، نه‌ این‌ که‌ مثل‌ کارهای‌ ما که‌ ابتدا تصوّر می‌کنیم، بعد منافع‌ و فوایدش‌ را می‌سنجیم‌ و بعد اراده‌ و قصد می‌کنیم، آن‌ گاه‌ کار به‌ سامان‌ می‌رسد.
عقیب‌ داع‌ درکنا الملایما شوقاً مؤ‌کداً اراده‌ سما و فیه‌ عین‌ الدّاع‌ عین‌ علمه نظام‌ خیر هو عین‌ ذاتها لیس‌ فیه‌ حاله‌منتظره‌ حصّلهامنفصل‌ تصوره. (‌سبزواری، ۱۴۱۳ق، ج‌: ‌)
ب) علم‌ خداوند که‌ سبب‌ آفرینش‌ است، عین‌ ذات‌ اوست، پس‌ درنهایت‌ حسن‌ و کمال‌ است‌ وهر آن‌ چه‌ در این‌ عالم‌ لباس‌ هستی‌ بپوشد، درنهایت‌ حسن‌ و کمال‌ است. (ابن سینا، ۱۳۷۵‌، ج‌: ‌)
حاصل‌ فرمایش‌ صدر المتألهین‌ و علامه طباطبایی‌ در بحث‌ عنایت، چنین‌ است:
مفهوم‌ عنایت، جامع‌ سه‌ امر است‌:
ا- علم‌ و آگاهی‌ خداوند به‌ خودش‌ و به‌ آن‌ چه‌ که‌ در نظام‌ احسن‌ آفرینش‌ موجود می‌شود.
۲- ذات‌ خداوند، سبب‌ آفرینش‌ آن‌ موجودات‌ است.
۳- آن‌ موجودات، چون‌ فعل‌ و ناشی‌ از علم‌ الهی‌ اند، پس‌ مورد رضایت‌ و خواست‌ اویند. و از آن‌ جا که‌ تمام‌ اشیا، معلوم‌ خداوند و در پیشگاه‌ او یکسانند، همه، به‌ نحو احسن‌ و کامل، موجود می‌شوند. و این‌ است‌ عنایت‌ باری‌ تعالی‌ به‌ همه. (ملاصدرا، الحکمه‌المتعالیه، ج‌: ‌)
خلاصه‌ این‌ که‌ فاعل‌ بالعنایه، فعل‌ اش‌ از عنایت‌ علمی‌ ذات‌ است‌؛ یعنی‌ نظری‌ به‌ غیر در فعل‌ ندارد و باید دانست‌ که‌ عنایت‌ در فعل، از غیر واجب‌ تعالی‌ که‌ تامّ الذات‌ و فوق‌ التمام‌ است، ممکن‌ نباشد؛ زیرا هر ممکنی‌ که‌ کاری‌ از وی‌ صادر شود، برای‌ تکمیل‌ یا جلب‌ منفعت‌ یا دفع‌ ضرر از خود کند. پس‌ عنایت‌ بر آن‌ فعل‌ گفته‌ نشود؛ زیرا، کسی‌ که‌ برای‌ نفع‌ خود کاری‌ کند، عنایت‌ وجودی‌ نکرده‌ باشد، برخلاف‌ ذات‌ واجب‌ تعالی‌ که‌ در فعل، جواد مطلق‌ و صاحب‌ عنایت‌ محض‌ است. (الهی قمشه ای، ۱۳۳۵، ج‌۱: ‌و ۵۲)

بنابراین‌ «عنایت» در مباحث‌ صفات‌ ذاتی‌ و فعلی‌ خداوند مطرح‌ شده‌ است، مانند علم‌ عنایی، (سبزواری، ۱۴۱۳ق، ج‌: ۶۰۷)، چگونگی‌ اراده‌ الهی(سبزواری، ۱۴۱۳ق، ج‌، ص‌)، فاعلیّت‌ الهی‌ (ذیل‌ مباحث‌ علت‌ و معلول) (الهی قمشه ای، ۱۳۳۵، ج‌: ‌- ۳۰) ، توجیه‌ شرور و اثبات‌ نظام‌ احسن. (ملاصدرا، الحکمه‌المتعالیه، ج‌: ‌)
مهم‌ ما، در این‌ بخش، اهتمام‌ خداوند به‌ عالم‌ و آدم‌ و عنایت‌ او در آفرینش‌ تکوین‌ و تشریع‌ و هدایت‌ است، تا از این‌ رهگذر، به‌ لزوم‌ و وجوب‌ وجود امام‌ در نظام‌ آفرینش‌ برسیم.
مرحوم‌ سبزواری‌ می‌فرمایند: اذ مقتضی‌ الحکمه‌ و العنایه ایصال‌ کلّ ممکن‌ لغایه‌
درتفسیر این‌ بیت‌ می‌فرمایند: هر چیزی‌ در کارش، غایت‌ و هدفی‌ دارد، حتّی‌ فاعل‌های‌ طبیعی‌ بی‌ شعور، حال‌ چگونه‌ می‌شود فاعل‌های‌ با شعور، بدون‌ هدف‌ و غایت‌ کار کنند؛ مقتضای‌ حکمت‌ الهی‌ و عنایت‌ الهی‌ که‌ همان‌ علم‌ به‌ نظام‌ احسن‌ است، ایجاب‌ می‌کند که‌ هر ممکن‌ الوجودی‌ را به‌ هدف‌ و نهایتش‌ برساند. (سبزواری، ۱۴۱۳ق، ج‌۲: ‌۲۱۹)
۴ـ۴) اثبات‌ وجود امام معصوم در پرتو برهان‌ عنایت
خداوند که‌ برای‌ کمال‌ یابی‌ هر موجودی‌ که‌ در این‌ عالم‌ رنگ‌ هستی‌ می‌گیرد، همه‌ نوع‌ ابزار ضروری‌ و غیر ضروری‌ را در اختیارش‌ گذاشته‌ تا از مرز ضعف‌ و نقص‌ عبور کند و راهی‌ منزل‌ کمال‌ خود شود؛ چگونه‌ ممکن‌ است‌ انسانی‌ که‌ در دامان‌ همین‌ طبیعت‌ پرورش‌ می‌یابد، از این‌ قانون‌ خدشه‌ ناپذیر طبیعی‌ استثنا شود و ارتقای‌ معنوی‌ او نادیده‌ گرفته‌ شود؟
آیا می‌توان‌ گفت، آفریدگاری‌ که‌ از هیچ‌ بخششی‌ در زمینه‌ تکامل‌ جسمی‌ بشر فروگذار نکرده، او را از داشتن‌ وسایلی‌ که‌ اساسی‌ترین‌ نقش‌ را در تعالی‌ روحش‌ دارد، محروم‌ ساخته‌ و این‌ نعمت‌ را از وی‌ دریغ‌ کند؟ (‌موسوی‌لاری، ۱۳۶۸، ج‌: ‌)
به‌ عبارت‌ دیگر، سراسر جهان، پر از قانون‌ و نظم‌ و هماهنگی‌ و پیوستگی‌ بر اساس‌ علّت‌ و معلول‌ است، که‌ همه‌ به‌ سوی‌ هدف‌ معین‌ حرکت‌ می‌کنند و آن‌ چه‌ در کاربری‌ و تکامل‌ و فعّالیّت‌ آن‌ ها لازم‌ است‌ با کمال‌ جود و سخاوت‌ به‌ آن‌ ها اعطا شده‌ است.
این‌ همه، نشان‌ آن‌ است‌ که‌ خداوند حکیم‌ نسبت‌ به‌ فعل‌ خود اهتمام‌ کامل‌ دارد وقتی‌ همه‌ چیز در همان‌ جهت‌ که‌ باید، به‌ طور تکوینی، از جانب‌ حق‌ تعالی‌ رهبری‌ می‌شوند، آیا بی‌ انصافی‌ نیست‌ که‌ اشرف‌ مخلوقات، یعنی‌ انسان، بدون‌ هادی‌ و سرپرست، رها شده‌ به‌ حال‌ خود باشد؟ (سبحانی، ۱۳۶۳: ۱۵۷)
شیخ‌ الرئیس، برای‌ اثبات‌ لزوم‌ و ضرورت‌ وجود نبیّ و رسول^[۳۳] با بیانی‌ نزدیک‌ به‌ آن‌ چه‌ ذکرشد، این‌ گونه‌ استدلال‌ کرده‌ است:
واگذاشتن‌ انسان‌ها و انظارشان‌ به‌ خودشان، کار درستی‌ نیست؛ چون، مایه اختلاف‌ می‌شود و هر کسی‌ چیزی‌ را که‌ به‌ سودش‌ باشد، عدل‌ و چیزی‌ که‌ به‌ زیانش‌ باشد، ظلم‌ می‌پندارد. پس‌ نیاز به‌ چنین‌ انسانی‌ که‌ مایه بقا و پیدایش‌ وجود انسان‌ها است، بسیار شدید تر است‌ تا نیاز به‌ رویانیدن‌ موی‌ بر کناره‌های‌ چشم‌ (پلک‌ و مژه) و ابروان‌ و گود کردن‌ کف‌ پا ها و چیزهای‌ دیگر که‌ منافعشان‌ در استمرار اصل‌ وجود بشر دخالت‌ ندارند. پیدایش‌ و وجود انسان‌ صالح‌ که‌ وضع‌ قانون‌ و اجرای‌ عدالت‌ کند امری‌ ممکن‌ است.
پس‌ درست‌ نیست‌ که‌ عنایت‌ الهی، آن‌ منافع( حقیر و ناچیز) را تأمین‌ کند امّا از این‌ منافع‌ اساسی‌ غفلت‌ کند و درست‌ نیست‌ که‌ خداوند و ملائکه، نیازهای‌ ابتدایی‌ بشر را بدانند، ولی‌ نیازهای‌ اساسی‌ را ندانند و درست‌ نیست‌ چیزهایی که‌ در تشکیل‌ و پیدایش‌ نظام‌ خیر ممکن‌ ضروری‌ باشند و خدا بداند مع‌ ذلک‌ آن‌ ها را خلق‌ نکند و چگونه‌ ممکن‌ است‌ که‌ وجودهایی‌ متعلِّق‌ و مبنی‌ باشند، اما وجود متعلَّق‌ و مبنا نباشد؟ (ابن سینا، الالهیا‌ت‌من‌کتاب‌الشفاء: ۴۸۸) این‌ بیان‌ و استدلال، آن‌ گاه‌ اوج‌ می‌گیرد که‌ بدانیم‌ آفرینش‌ تکوینی‌ و اصل‌ وجود سایر موجودات، همه، مقدّمه تشریع‌ و رسیدن‌ انسان‌ها به‌ کمال‌ است.
اگر عنایت‌ الهی‌ نظام‌ احسن، نیازمندی‌های‌ مقدّمات‌ و موجودات‌ پایین‌ را تأمین‌ کرده‌ و راه‌ را برای‌ رسیدن‌ شان‌ به‌ کمال‌ مطلوب‌ شان‌ آماده‌ کرده‌ چه‌ گونه‌ هادی‌ و راهنمای‌ همیشگی‌ برای‌ انسان‌ قرار ندهد؟!
چکیده این‌ بیان‌ها در قالب‌ استدلال‌ چنین‌ می‌شود:
عنایت‌ الهی، به‌ تمام‌ نیازمندی‌های‌ آفرینش‌ پاسخ‌ داده‌ و هر چه‌ برای‌ وجود و ادامه حیات‌ و تکامل‌ آن‌ ها لازم‌ بوده، عطا کرده‌ است. در میان‌ موجودات، انسان‌ نیز در بعد مادّی، از تمام‌ مواهب‌ الهی‌ بهره‌مند شده‌ است، بُعد معنوی‌ که‌ مهم‌تر از بُعد مادی‌ است، طبق‌ عنایت‌ الهی‌ به‌ نیازهایش‌ پاسخ‌ مثبت‌ گفته‌ می‌شود و یکی‌ از نیازهای‌ عمده اش، وجود راهنمای الهی‌ است.^[۳۴]
۵ـ۴) مفروضات برهان عنایت
بنا بر آنچه گفته شد علمی‌ و یقینی‌ شدن ‌برهان عنایت به‌ اثبات‌ دو پیش‌ فرض‌ بستگی‌ دارد:
الف) عنایت، اهتمام‌ و توجّه‌ الهی‌ به‌ بعد مادّی‌ و آفرینش‌ تکوینی‌ انسان.
ب) آفرینش‌ تکوینی‌ موجودات‌ و انسان‌ مقدمه تشریع‌ (تربیت‌ نفوس‌ انسان‌ها) است‌ و احتیاج‌ به‌ راهنمای‌ الهی، یک‌ نیاز واقعی‌ انسان‌ها است. (لطفی، ۱۳۸۴: ۴۷)
۱ـ۵ـ۴) عنایت الهی به بعد تکوینی آفرینش انسان
گذشته‌ از دستگاه‌های‌ شگفت‌انگیز بینایی‌ و شنوایی‌ و دیگر دستگاه‌های‌ بدن‌ انسان‌ که‌ هر کدام، به‌ روشنی، گواهی‌ می‌دهند که‌ سازمان‌ آفرینش، عنایت‌ خاصی‌ دارد که‌ هر موجودی‌ را به‌ کمالی‌ که‌ برای‌ آن‌ آفریده‌ شده‌ است‌ برساند(‌موریس، ۱۳۳۵: ‌۸۱)؛ پاره ای‌ از وسایل‌ کمال‌ که‌ غالباً مورد غفلت‌ بوده‌ و از نظر اهمیّت‌ نسبت‌ به‌ دیگر ابزار کمال، در درجه‌ دوم‌ قرار دارند، نیازمند توجه و اندیشه ای ژرف است.
۲ـ۵ـ۴) کمال تکوینی آفرینش انسان مقدمه ای برای هدایت الهی او
این‌ که‌ آفرینش‌ جهان و انسان، مقدمه رسیدن‌ به‌ کمال‌ و سعادت‌ نوع‌ انسانی‌ است‌ و این‌ که‌ نیاز به‌ راهنما و رهبر الهی، مهم‌تر از نیاز های‌ مادّی‌ و تکوینی‌ است، با عقل‌ و نقل‌ قابل‌ اثبات‌ است.