عموماً قبل از مکانیزه کردن هر سیستم، ابتدا لازم است آن را ساده کرده و بهبود بخشید. بدین معنی که باید سیستم دستی را تجزیه و تحلیل نمود و بهبود بخشید و ساده کرد. حجم اطلاعات و مفروضات موجود در سیستم مکانیزه باید زیاد باشد تا استقرار آن مقرون بصرفه گردد. با توجه به سرعت زیادِ ماشین ها، محاسبه الکترونیکی و مکانیزه کردن سیستم هایی که حجم اطلاعات در آنها به اندازه کافی نیست از نظر اقتصادی بصرفه نمی باشد.
بدون تردید زمانی که از سیستم اطلاعات صحبت می گردد، الزاماً حضور رایانه مطرح نخواهد شد بلکه بدون استفاده از رایانه یا هرگونه ماشین یاری دهنده و تسهیل کننده نیز می توان سیستم مدیریت اطلاعات را بوجود آورد. ولی هنگامی که با حجم وسیعی از اطلاعات روبرو هستیم، مسلماً استفاده از این تکنولوژی کاملاً مفید خواهد بود. در عین حال روش های عملیات در سیستم های مورد نظر بهتر است تا حدودی استاندارد باشد تا مکانیزه کردن این گونه سیستم ها آسان تر گردد (کتابی به نقل از میکائیلی، ۱۳۸۵).
مکانیزه کردن یک سیستم، زمانی عملی خواهد بود که تأمین اهداف آن با بهره گرفتن از وسایل و ماشین های سخت افزار و نرم افزار موجود ممکن باشد. در مکانیزه کردن سیستم، باید به اطلاعات وارد شده به سیستم، نحوه پرورش و مفروضات اطلاعات، گزارش های خارج شده از سیستم، فرستنده یا فرستندگان اطلاعات ورودی و یا گیرندگان اطلاعات خروجی و توالی زمان ارسال اطلاعات و دریافت گزارشات، توجه گردد.
تاریخچه آموزش وپرورش در ایران
سوابق تعلیم و تربیت بشر، نشان دهنده آنست که آموزش وپرورش، بعلت ناچیز بودن مجموعه‌ میراث اجتماعی و ساده بودن ارتباطات انسانی، بوسیله خانواده‌ها و بیشتر بصورت بدون برنامه انجام گردیده است. با گسترده شدن دامنه دانش‌ها و مهارت‌های بشری و توسعه فرهنگ و تمدن‌های مختلف، افزایش جمعیت و تراکم نفوس در شهرها و روستاها بتدریج نوعی دخالت آگاهانه در جریان انتقال فرهنگ و تمدن به کودکان و نوجوانان ضروری شمرده شده و توجه به تربیت غیرعمدی پدید آمد و سالمندان با توجه به مقاصد معین به پرورش خردسالان پرداختند و برای انجام دادن وظایف تعلیم و تربیت به صورت رسمی و عمدی طبق ضوابطی به تدریج سازمان‌های متعددی را ایجاد نمودند.

سیر تحول تشکیلات آموزش وپرورش
۱) در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی و به دنبال تأسیس مدرسه دارالفنون در تهران توسط امیرکبیر، اولین بار وزارتخانه ای به نام وزارت علوم تأسیس گردید.
۲) در سال ۱۲۸۸ هجری شمسی نام وزارت علوم به وزارت معارف اوقاف و صنایع مستظرفه تغییر یافت.
۳) در سال ۱۳۱۷ هجری شمسی وزارت مذکور به نام وزارت فرهنگ خوانده شد.
۴) در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی بر اساس قانون، صرفاً امور آموزش و پرورش پیش‌دانشگاهی و دانشگاهی به وزارت آموزش و پرورش محول گردید.
۵) در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی به موجب قانون، کلیه امور مربوط به دوره‌های تحصیلی مربوط به دوره‌های تحصیلی پیش‌دانشگاهی، به عهده وزارت آموزش و پرورش گذاشته شد.
۶) درسال ۱۳۶۶ هجری شمسی قانون اهداف و وظایف وزارت آموزش و پرورش در ۴ فصل ۱۳ ماده و ۹ تبصره تصویب گردید.
انواع مدارس و مراکز آموزشی موجود
۱ - مدارس دولتی ۲- مدارس غیرانتفاعی ۳- مدارس استثنایی ۴- مدارس آموزشگا‌ه‌های آزاد ۵- مدارس وابسته به وزارتخانه‌ها ۶- مدارس خارجی ۷- مدارس تطبیقی ۸- مدارس اقلیت‌های مذهبی ۹- مدارس شاهد و مدارس نمونه ۱۰- مدارس شبانه ۱۱- مؤسسات تربیت معلم ۱۲- دور‌ه‌های کاردانی کارشناسی وکوتاه‌مدت.
تاریخچه سازمان مدارس به سبک جدید در ایران
۱) تأسیس مدرسه دارالفنون توسط امیرکبیر درسال ۱۲۲۸ (ه.ش) و آغاز معرفی نظام مدارس در ایران.
۲) در قانون فرهنگ مصوب ۱۲۹۰(ه.ش) آمده است که مدارس و مکاتب چهار نوع است:
الف) مدارس ابتدایی روستایی
ب) مدارس ابتدایی شهری
ج) مدارس متوسطه
د) مدارس عالی
۳) در سال ۱۳۱۳(ه.ش) دوره‌های تحصیلی ایران شامل دوره ابتدایی (۶سال)، اول متوسطه (۳سال)، دوم متوسطه (۳سال) بوده است.
۴) در قانون سال ۱۳۲۲(ه.ش) دورهای تحصیلی عبارت بوده است از:
الف- آموزش ابتدایی (۶سال)
ب- دوره متوسطه (دو دوره سه ساله که دوره اول عمومی و دوره دوم به بخش نظری وفنی وحرفه ای تقسیم شده است).
۵) از سال ۱۳۴۵ (ه.ش) لغایت ۱۳۷۰ (ه.ش) مدارس شامل دوره‌های کودکستان(۳-۲ سال)، دبستان(۵ سال)، راهنمایی تحصیلی (۳ سال)، دوره متوسطه (۴ سال) و تحصیلات عالی بر حسب مورد (۷-۲ سال)
۶) از سال ۱۳۷۰ (ه.ش) تاکنون دوره متوسطه عمومی، فنی و حرفه‌ای به مدت۳سال و دوره پیش‌دانشگاهی به مدت یک سال مصوب گردیده است.
برخی از وظایف وزارت آموزش و پرورش
۱) تشکیل شورای عالی آموزش وپرورش.
۲) تشکیل شورای منطقه‌ای که حدود و وظایف و اختیارات آن به تصویب مجلس خواهد رسید.
۳) تهیه و پیشنهاد برنامه‌های میان مدت و بلند مدت در جهت تأمین اهداف آموزش و پرورش.
۴) هماهنگی در جهت هدایت آموزش‌ در چهار چوب نظام آموزش کشور با وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سایر دستگاهایی که به نحوی در امر آموزش دخالت دارند.
۵) زیر پوشش قرار دادن کلیه کودکان لازم‌التعلیم و تقویت نهضت سواد آموزی.
۶) آموزش مستمر معلمان و کارکنان وزارت آموزش و پرورش به منظور ارتقاء سطح توانایی شغلی آنها.
۷) تأمین نیروی انسانی آموزش و پرورش از طریق ایجاد دانشسراها و مراکز تربیت معلم.
۸) تأمین آموزش و پرورش رایگان برای همه مردم تا پایان دوره متوسطه.
۹) تألیف و چاپ و توزیع کتاب‌های درسی و نشریات کمک آموزشی.
۱۰) ارتباط مستمر با اولیاء دانش آموزان و استمداد از آنها در تعلیم و تربیت.
۱۱) نظارت بر اجرای صحیح و دقیق کلیه آیین‌نامه‌ها و سنجش و ارزیابی نتایج حاصله از برنامه‌ها.
مدیریت آموزش و پرورش منطقه ۳ شهر تهران
مدیریت آموزش و پرورش منطقه ۳ شهر تهران جمعآً دارای ۲۹۸ مدرسه در مقاطع مختلف تحصیلی بصورت دولتی و غیر دولتی می باشد که آمار فوق به تفکیک زیر و به نقل از وبسایت رسمی اداره کل آموزش و پرورش منطقه ۳ شهر تهران ارائه می گردد:
الف- مدارس دولتی پسرانه منطقه ۳ شهر تهران: ابتدایی ۱۳ مدرسه، راهنمایی ۸ مدرسه، متوسطه ۹ مدرسه، متوسطه بزرگسالان ۲ مدرسه، هنرستان فنی و حرفه ای ۱ مدرسه، هنرستان کارودانش ۳ مدرسه، هنرستان بزرگسالان فنی و حرفه ای ۱ مدرسه.
ب- مدارس دولتی دخترانه منطقه ۳ شهر تهران: ابتدایی ۱۹ مدرسه، راهنمایی ۱۳ مدرسه، متوسطه ۱۲ مدرسه، متوسطه بزرگسالان ۳ مدرسه، هنرستان فنی و حرفه ای ۴ مدرسه، هنرستان کارودانش ۱ مدرسه، هنرستان هنر ۱ مدرسه.
ج- مدارس غیر دولتی پسرانه منطقه ۳ شهر تهران: ابتدایی ۳۵ مدرسه، راهنمایی ۳۰ مدرسه، متوسطه ۳۵ مدرسه، متوسطه بزرگسالان ۱ مدرسه، هنرستان فنی و حرفه ای ۴ مدرسه، هنرستان کارودانش ۱ مدرسه، هنرستان بزرگسالان فنی و حرفه ای ۱ مدرسه به علاوه یک مرکز آموزش از راه دور که در مقطع راهنمایی و متوسطه در حال فعالیت است.
د- مدارس غیر دولتی دخترانه منطقه ۳ شهر تهران: ابتدایی ۳۴ مدرسه، راهنمایی ۲۶ مدرسه، متوسطه ۳۴ مدرسه، متوسطه بزرگسالان ۲ مدرسه، هنرستان فنی و حرفه ای ۴ مدرسه.
مطابق آمار فوق مشاهده می شود که ۳۸ مدرسه راهنمایی پسرانه و ۳۹ مدرسه راهنمایی دخترانه جمعاً ۷۷ مدرسه راهنمایی (دولتی و غیر دولتی) در سطح منطقه ۳ آموزش و پرورش شهر تهران مشغول فعالیت هستند.
پیشینه پژوهش
الف) تحقیقات داخلی
۱- مؤمن پور (۱۳۷۰) پژوهشی با عنوان: طراحی و پیاده سازی سیستم مدیریت اطلاعات بانک های اطلاعاتی توزیع شده در کاربرد مواد مرکز پژوهش های خاص، انجام داده است.
بانک اطلاعاتی توزیع شده در پایگاه های مختلف شبکه کامپیوتری ذخیره می شوند، جایگاه های عمومی مشارکت کننده در یک بانک اطلاعاتی توزیع شده ممکن است ریزکامپیوتر، مینی کامپیوتر، کامپیوترهای بزرگ و یا ترکیبی از انواع مختلف باشند. شبکه ارتباطی این جایگاه ها نیز ممکن است از نوع شبکه های محلی و یا شبکه های دور باشند. سیستم D یک سیستم مدیریت در بانکهای اطلاعاتی توزیع شده DDBMS همگن بر اساس مدل رابطه ای است و زیان و پرس وجوی این سیستم جبر رابطه ای است.
۲- پارسا (۱۳۷۰) تحقیقی با عنوان: طراحی و ساخت سیستم مدیریت اطلاعات، انجام داده است.
در این تحقیق ضمن اشاره به این که اطلاعات خام اولیه برای گروه های مختلف اداری جمع آوری می شوند، در قالب های تهیه شده وارد بانک اطلاعاتی می گردند و برنامه ها را تدوین میکنند. اطلاعات مربوط به کارت های ورود و خروج، خرید های تدارکاتی و حساب های مربوط به آمارهای گردآوری شده از واحدها و خدمات و سرویس ها بصورت کامپیوتری سیستماتیک خواهد شد.

ویلیامز و همکاران در سال ۱۹۹۶ از جی.آی.اس برای ثبت و تحلیل اطلاعات حاصل از سیاهه برداری از منابع توریسم در بریتیش کلمبیا استفاده کردند. علی رغم توا نایی جی .آی.اس در برنامه‌ریزی توریسم و تفرج در این منطقه، عملی‌ترین کاربرد آن از نقطه نظر دسترسی به داده‌ها، تحلیل الگو‌های زمانی و مکانی بازدید کننده از تسهیلات و خدمات پارک می‌باشد.

بوید و باتلر (۱۹۹۶) کاربردهای GIS را در تعیین پهنه‌های مناسب برای اکوتوریسم در انتاریوی شرقی توصیف کردند. ابتدا یک فهرست از منابع و لیستی از معیارهای مورد نظر برای اکوتوریسم تهیه کردند. سپس از تکنیک‌های GIS به منظور سنجش رتبه‌بندی پهنه‌های مختلف بر طبق مدل و معیار ها استفاده شد و در مرحله بعد از جی .آی.اس برای شناسایی مکان‌هایی با بهترین پتانسیل و توان به کار گرفته شد. کریستودولاکیس و همکاران (۱۹۹۸) در مقاله خود تحت عنوان یک مدل قیاسی در حمایت از اهمیت کاربرد GIS در توریسم معتقدند که این تکنیک فرصت­های زیادی را برای توسعه کاربردهای مدرن توریسم به کمک نقشه جهت نمایش اطلاعات برای کاربران با روش­های موثر ارائه می­دهد.
بانرجی(۲۰۰۲) در مقاله‌ای به شناسایی سایت­های اکوتوریسم بالقوه با بهره گرفتن از سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور در جنگل­های میدناپور در غرب بنگال در هند پرداخت و عنوان کرد که بخش غربی منطقه به علت جنگل­های سرسبز، حیات وحش و میراث فرهنگی غنی برای توسعه اکوتوریسم مناسب است.
فوکات در سال ۲۰۰۳ در طی تحقیق خود، مدیریت اکوتوریسم مبتنی بر جامعه را نوعی حرکت به سوی پایداری در ونتانیلا در مکزیکو بیان کرد. در واقع این مطالعه پایداری »مدیریت مبتنی بر جامعه در ونتانیلا« که در ساحل جنوبی پاسیفیک در مکزیکو واقع است، ارزیابی کرد .سی.بی.ای.ام در واقع تلاشی برای ادغام مدیریت جامعه و اهداف اکوتوریسم می‌باشد. دلیل گسترش مدیریت مبتنی بر جامعه به ویژه در کشور های با تنوع زیستی زیاد، ایجاد صلح و آرامش و حفظ و نگهداری تنوع زیستی، قومی و محلی است. مشارکت جامعه در مدیریت فعالیت‌های مربوط به حفاظت، جامعه را به سمت تعهد و باور حفاظت محلی تشویق می‌کند. با این حال دیدگاه مدیریتی بر جامعه یک نوش دارو نیست و باید به عنوان بخشی از سیاست مدیریت یک پارچه برای اکوتوریسم و توسعه مناطق ساحلی تلقی گردد.
نیلسون (۲۰۰۴) در مطالعه خود در پارک ملی آمریکا با بهره گرفتن از مدل سوآت، چارچوبی مفهومی را برای تحلیل سیستمی منطقه مورد مطالعه خود فراهم نمود و از این طریق، کلیه نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای موجود در پارک را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.
وارر و لاوتونا(۲۰۰۷) در مقاله خود، ادبیات اکوتوریسم و اثرات زیست محیطی آن از دید حیات وحش بررسی کردند.
ورینگ و نیل (۲۰۰۹) در کتاب خود، اثرات، پتانسیل و امکان تجزیه و تحلیل اکوتوریسم در کشورهای در حال توسعه را بررسی کردند.
هونک (۲۰۱۰) در مقاله‌ای به بررسی اکوتوریسم پارک ملی پنانگ با بهره گرفتن از روش SWOT پرداخته و عوامل اجتماعی، اقتصادی و محیطی منطقه را مورد بررسی قرار داده است.
در کشور ایران نیز مطالعاتی با محتوای مشابه در مورد صنعت گردشگری و اکوتوریسم آن در نقاط مختلف صورت گرفته است.
کریمی(۱۳۸۳) در پژوهشی مکانیابی پهنه‌های مناسب برای اکوتوریسم در مناطق ساحلی شهرستان­های رودسر تا آستانه اشرفیه در استان گیلان با استفاده GIS را مورد ارزیابی قرار داد. نتایج نشان داد که در اکوتوریسم متمرکز پهنه‌های دارای توان اکولوژیک واقع در شهرستان لاهیجان در اولویت اول و پهنه های واقع در شهرستان­های لنگرود، رودسر و آستانه اشرفیه به ترتیب در اولویت‌های بعدی قرار دارند و در اکوتوریسم گسترده پهنه‌های دارای توان اکولوژیک در محدوده واقع در شهرستان لاهیجان در اولویت اول و بعد به ترتیب محدوده های واقع در شهرستان های آستانه اشرفیه، لنگرود و رودسر قرار دارند.
پارسایی(۱۳۸۶) در پژوهشی امکان سنجی نواحی مستعد اکوتوریسم در کهگیلویه و بویراحمد را با بهره گرفتن از مدل اکوتوریسم و GIS مورد برسی قرار داد. یافته‌های پژوهشی وی نشان داد که در بخش امکان‌سنجی نواحی مستعد اکوتوریسم، اقلیم آسایش شهرستان‌های بویراحمد و دنا برای تفرج تابستانه و گچساران و کهگیلویه برای تفرج زمستان مناسبند.
فرج‌زاده اصل و کریم‌پناه (۱۳۸۷) در مطالعه‌ای، پهنه‌های مناسب توسعه اکوتوریسم را با بهره گرفتن از GIS در استان کردستان مورد بررسی قرار داد و در پایان به این نتیجه رسیدند که حدود ۸۰ درصد از پهنه­های استان دارای پتانسیل لازم برای توسعه انواع فعالیت­های اکوتوریستی را دارا می­باشد.
محمدی ده­چشمه و زنگی آبادی (۱۳۸۷) در مقاله­ای به امکان­سنجی توانمندی­های اکوتوریسم استان چهارمحال و بختیاری به روش SWOT، پرداختند. نتایج نشان داد که این استان به دلیل موقعیت جغرافیایی و واقع شدن بین دو قطب صنعتی اصفهان و خوزستان، داشتن آب و هوایی مطبوع و دلپذیر به ویژه در فصل بهار و تابستان و بهره­مندی از مناطر چشم‌نواز طبیعی، ظرفیت تبدیل شدن به یکی از قطب‌های بزرگ طبیعت­گردی کشور را داراست.
رخشانی‌نسب و ضرابی(۱۳۸۸) در پژوهشی چالش­ها و فرصت­های توسعه اکوتوریسم در ایران را مورد ارزیابی قرار داد. نتایج پژوهش نشان داد که چالش‌های فراوان در صنعت اکوتوریسم کشور وجود دارد. به گونه‌ای که حدود ۹۰ دلار از سهم تولید طی هر خانوار ایرانی برای رونق توریسم و اکوتوریسم به بازار جهانی پرداخت می‌شود. در حالی که سهم ایران از این بازار اندک است.
مخفی و همکاران (۱۳۸۸) در مقاله‌ای به تحلیل پهنه‌های مناسب توسعه اکوتوریسم در شهرستان تویسرکان با بهره گرفتن از سیستم اطلاعات جغرافیایی پرداخت. و در پایان به این نتیجه رسید که ۴۷/۲۴ درصد از کل وسعت شهرستان تویسرکان دارای توان انجام فعالیت‌های اکوتوریستی می­باشد.
نوری و همکاران (۱۳۸۹) در پژوهشی به امکان­سنجی جذب اکوتوریسم در مناطق کویری (مطالعه موردی: تله کابین طزرجان) پرداختند. و در پایان به این نتیجه رسیدند که در محدوده مورد نظر پهنه‌های با توان تفرج متمرکز با درجه مرغوبیت ۱ دارای مساحت بسیار کم (۳۹۱۸ متر مربع) که ناشی از محدویت خاک، آب، پوشش گیاهی و اقلیم منطقه می‌باشد. در منطقه سایت‌های ۱ و ۲ دارای توان تفرج گسترده با درجه مرغوبیت ۲ می‌باشد و سایت‌های پیشنهادی ۳ و ۴ از درجه مرغوبیت ۱ جهت تفرج متمرکز برخوردار می‌باشد.
نعمت گرگانی و همکاران (۱۳۹۰) تدوین استراتژی مدیریت اکوتوریسم در منطقه‌ی گردشگری رامسر به روش AHP مورد ارزیابی قرار دادند و در نهایت با بهره گرفتن از روش AHP مشخص شد که منطقه­ ساحلی ارزش اکوتوریسمی بیشتری دارد.
صفاری و همکاران (۱۳۹۱) در پژوهشی به شناسایی پهنه های مستعد توسعه اکوتوریسم در شهرستان کازرون پرداختند. ایشان به این نتیجه رسیدند که این منطقه از نظر جاذبه‌های اکوتوریسم و ژئوتوریسم دارای پتانسیل­های بسیار مطلوبی بوده و بایستی برای استفاده از این جاذبه ها برنامه‌ریزی‌های مناسب صورت گیرد.
موحدی و همکاران(۱۳۹۲) به شناسایی و محاسبه ظرفیت تحمل پهنه‌های مستعد توسعه اکوتوریسم در منطقه سبلان پرداختند. نتایج نشان داد که مطالعه شرایط موجود گردشگری و ارزیابی آن گویای آن است که عدم توجه به آستانه تحمل زیست محیطی منابع تفرجگاهی در سطح منطقه سبلان میتواند پایداری این منابع را حتی در کوتاه مدت در معرض خطر جدی قرار دهد و روند تخریب آن را تشدید نماید.
حاجی‌نژاد و یاری(۱۳۹۲) برنامه‌ریزی راهبردی اکوتوریسم با بهره گرفتن از مدل ترکیبی TOPSIS – SWOT مورد: پارک جنگلی بلوران کوهدشت را مورد مطالعه قرار دادند. نتایج مدل SWOT نشان داد که ۸ نقطه قوت، ۹ نقطه ضعف، ۷ تهدید و ۷ فرصت بررسی شد و ۲۵ استراتژی متناسب و کاربردی ارائه گردید. هم‌چنین نتایج مدل TOPSIS نشان داد که تهدیدات بیرونی تأثیر بیشتری در مقایسه با سایر عوامل در گردشگری پارک دارند از این‌رو برای توسعه اکوتوریسم در این منطقه استراتژی های تدافعی در اولویت قرار می­گیرند.
جوان و همکاران(۱۳۹۳) در پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه اکوتوریسم در استان کردستان با بهره‌گیری از شاخص­ های زیست اقلیمی را مورد مطالعه قرار دادند. نتایج تحقیق، حاکی از آن است که علیرغم آنکه اقلیم منطقه از شرایط خنک تا بسیار سرد متغییر می‌باشد، لیکن ماه‌های خرداد، تیر و مرداد دارای آسایش اقلیمی روزانه و شبانه کاملاً مطلوب و ماه‌های اردیبهشت و شهریور دارای شرایط نسبتاً مطلوب جهت برنامه‌ریزی و بهره‌برداری توریستی در استان می‌باشند. نتایج حاصل از این پژوهش در استان کردستان، می‌تواند راهنمای عمل مدیران و سیاستگذران حوزه توریسم، به منظور برنامه‌ریزی توسعه اکوتوریسم منطقه بوده و مورد بهره‌برداری آنان قرار گیرد.
موحد و همکاران(۱۳۹۳) راهبردهای توسعه اکوتوریسم استان کردستان با بهره گرفتن از مدل SWOT و QSPM را بررسی کردند. نتایج نشان داد که راهبرد ST، بهترین راهبرد جهت حرکت به سمت توسعه مطلوب اکوتوریسم در کردستان محسوب می‌شود.
۱-۴- اهداف تحقیق
شهر کرمانشاه با دارا بودن مواهب طبیعی فراوان، برخورداری از شرایط اقلیمی مساعد به ویژه در فصل تابستان، وجود جنگل‌های انبوه و جاذبه­های طبیعی، نزدیکی و قابلیت دسترسی به استان‌های همجوار، وجود یادمان‌های ارزنده تاریخی، توان بالقوه عظیمی را در زمینه گردشگری و به خصوص اکوتوریسم در خود نهفته دارد که بهره‌برداری از آن به عنوان یکی از مهمترین منابع اقتصادی در کنار بخش کشاورزی، خدمات و صنعت به شمار آید. اهداف پژوهش به شرح زیر می‌باشند:

1. 1. شناخت و بررسی ظرفیت­های اکوتوریسم و مهمترین قابلیت‌های بالقوه و بالفعل اکوتوریسمی منطقه

1. 1. تهیه نقشه‌های موضوعی در زمینه‌های مختلف مرتبط با اکوتوریسم در منطقه

1. 1. اولویت‌بندی توان­های اکوتوریسمی شهر کرمانشاه جهت سرمایه‌گذاری

1. 1. ارائه پیشنهادهای راهبردی جهت بهبود وضعیت گردشگری در منطقه

1. 1. سطح‌بندی استراتژی­ های توسعه سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری شهر کرمانشاه

1. 1. تعیین اولویت‌های سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری.

۱-۵- سؤالات تحقیق

1. 1. اولویت‌های سرمایه‌گذاری در بخش اکوتوریسم شهر کرمانشاه کدام است؟

1. 1. کدام یک از عوامل داخلی و خارجی در توسعه اکوتوریسم شهر کرمانشاه نقش دارند؟

۱-۶- فرضیه ‏های تحقیق

1. 1. به نظر می‌رسد وجود جاذبه‌های اکوتوریستی در منطقه مهمترین عامل سرمایه‌گذاری باشند.

1. 1. به نظر می­رسد محیط درونی(عوامل داخلی) تاثیر بیشتری بر اولویت‌های سرمایه‌گذاری در شهر کرمانشاه دارد.

۱-۷- روش شناسی تحقیق
پژوهش حاضر از نظر ماهیت از جمله تحقیقات توصیفی – تحلیلی است که از لحاظ هدف کاربردی-توسعه­ای و از نظر جمع‌ آوری داده ­ها از نوع پیمایشی و برای جمع‌ آوری داده ­ها از مطالعات کتابخانه­ای و بررسی­های میدانی مانند پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده استفاده می­ شود. جامعه­ آماری پژوهش را، کارشناسان، صاحب نظران، برنامه‌ریزان گردشگری و کارشناسان اداره­ی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خواهد بود که برای دستیابی به شاخص­ های پژوهش از روش دلفی و از طریق پرسشنامه ارزیابی می­گردد. همچنین در ادامه پژوهش جهت رسیدن به اهداف پژوهش از تکنیک TOPSIS و SWOT استفاده گردید.
۱-۸- ابزار گردآوری داده‌ها

1. استفاده از کتابخانه برای جمع‌ آوری مبانی نظری و پیشینه تحقیق

ساکنین شهرستان بیجار نیز به دلیل تفاوت مذهبی و قومیتی با سایر شهرستان های استان احساس می کنند که با زندگی در استان هایی هم مذهب یا هم زبان آنها هستند(قومیت ترک)بهتر می توانند رابطه بر قرار کرده و در بحث اشتغال راحت تر جذب مشاغل مختلف شوند. در واقع حس می کنند در شهرهایی که هم زبان یا هم مذهب خود هستند زمینه های پیشرفت برای آنها فراهم تر است.واز سویی هم این حس در ساکنین بیجار ایجاد شده که مهاجرت از بیجار خود نشان از نوعی حرکت در جهت ارتقای پایگاه اجتماعی اقتصادی ساکنین تلقی می شود .

۲-۳-۳نظریه رفتاری توماس و زنانسکی
تمرکز این نظریه بر رفتار فردی و جمعی مهاجران است توماس وزنانسکی در پژوهش خود ، بر نگرش مهاجران که متاثر از ارزشهای اجتماعی ونیزنقش سازمان های اجتماعی در رفتار های مهاجرتی است تاکید دارند .این نظریه پس از توماس و زنانسکی توسط ایزونشتات،اسپیر گلدشتاین وفری گسترش یافت و متغیر هایی مانند بررسی تمایل به مهاجرت (توسط مهاجران )انتخاب مکان و تصمیم به رفتن(مهاجرت)با ماندن که رفتار مهاجران معطوف به آنهاست به عنوان مراحل اصلی مهاجرت در نظر می گیرد.در ادامه پریرر بایر لی تامی فاتو چارچوب هایی را برای تحلیل تصمیم گیری به مهاجرت در قالب این نظریه ارائه دادند.این چارچوب ها شامل سه مرحله است:
۱- قبل از تصمیم گیری به مهاجرت
۲-تصمیم ضمنی مبنی بر مهاجرت کلی ،جزئی و یا ماندن
۳-تصمیم قطعی به مهاجرت و انتخاب مقصد.
در این متغیر هایی نظیر درآمد ،خانواده ،مقیاس منطقه مبدا مهاجرت، سهولت ارتباط ،گروه های قومی و سازگاری مورد استفاده قرار گرفته اند .این نظریه بیشتر برای تحلیل مهاجرت های داخلی کاربرد دارد (حاج حسینی:۱۳۸۵،۴۳).
اگر فرایند مهاجرت را به مثابه نظام رفتاری خانواده در نظر بگیریم باید به گونه ای مفهوم پردازی کنیم که در بر گیرنده ی انگیزه هایی جهت یافتن مکانی جدید برای زندگی باشد. باید توجه داشت که خانوار را نباید به عنوان یک هستی مجزا در نظر گرفت بلکه باید مجموعه خانوار ها را در یک منطقه ی خاص،به عنوان یک نظام کلی در نظر گرفته شود که در جستجوی محیطی رضایت بخش برای زندگی هستند.
.در ادامه پریرر بایر لی تامی فاتو چارچوب هایی را برای تحلیل تصمیم گیری به مهاجرت در قالب این نظریه ارائه دادند.این چارچوب ها شامل سه مرحله است:
۱- قبل از تصمیم گیری به مهاجرت
۲-تصمیم ضمنی مبنی بر مهاجرت کلی ،جزئی و یا ماندن
۳-تصمیم قطعی به مهاجرت و انتخاب مقصد.
در این متغیر هایی نظیر درآمد ،خانواده ،مقیاس منطقه مبدا مهاجرت، سهولت ارتباط ،گروه های قومی و سازگاری مورد استفاده قرار گرفته اند .این نظریه بیشتر برای تحلیل مهاجرت های داخلی کاربرد دارد
این محیط بهتر طبعا دارای شاخصه هایی است از جمله دسترسی به منابع تسهیلات ،کیفیت محله ی زندگی وحتی مسائلی مانند آلودگی هوا . در این معنا خانواده به مثابه یک نظام رفتاری دیده می شود که با محیط خود در تعامل است.و به طور مداوم محرکهایی برای ارزیابی محیط ،به خانواده تحمیل می کند .این مسئله باعث می شود که نظام رفتاری خانواده ،دست به ارزیابی مداوم محیط خود بزند و در این ارزیابی در پی یافتن محیط دیگری برای زندگی باشد.هرگاه شکاف بین امکاناتی که محیط فعلی ارائه می کند و ارزیابی ذهنی خانوار از نیاز هایی که دارد از یک سطح مشخص عبور کند خانوار وارد موقعیتی می شود که «براون و مور »(۱۹۷۰)از آن با عنوان (تبدیل فشار آورها) نام می برند.بدین معنا که خانوار در نتیجه ی مقایسه ی وضع موجود با وضع ایده آل ،خود را تحت فشار احساس می کند .در این شرایط ،خانواده در گیر سطحی از فشار می شود که حاصل ارزیابی نیاز های فعلی و پتانسیل محیط برای ارضای این نیازهاست.«کان»(۱۹۶۴) با بهره گرفتن از این مفهوم بیان می دارد که خانواده ها به طرق مختلفی به این موقعیت فشار آور واکنش نشان می دهند . نخست کاهش یا حذف مؤلفه های فشار با کمک ساخت دهی مجدد به محیط نسبت به شرایط خانواده به طوری که نیاز های خانواده به وجه بهتری ارضاء شود دوم در گیر شدن در تنش و احساسات منفی با ساخت دهی مجدد به نیاز ها (بالا بردن سطح نیاز ها )و سوم تغییر محل زند گی خانواده از یک جابه جایی جزئی یا کلی . شق سوم واکنش ،همان مهاجرت است(بایبل۱۹۹۷: ۷-۹ به نقل از تاج،۱۳۹۰ :۸۴)
در شهرستان بیجار هم مهاجران زمانی که تصمیم به مهاجرت می گیرند ابتدا در پی یافتن بهترین مقصد مهاجرتی برای خود می گردند قومیت ترک غالبا زنجان را به دلیل هم زبانی و فاصله ی نزدیک بر می گزینند. عده ای با توجه به وضع اشتغال و سهولت دسترسی استان تهران را برای مهاجرت انتخاب می کنند.وعده ای از ساکنین بیجار همدان را به دلیل نزدیکی و امکانات بهداشتی و پزشکی و شباهت های فرهنگی انتخاب می کنند.البته قبل از مهاجرت دائم از شهرستان بیجار ابتدا داخل شهر به مناطقی که تشابه قومی و زبانی وجود دارد مهاجرت می کنند اما غالبا این تغییر مکان آنها را راضی نمی کند و مهاجرت برون استانی را ترجیح می دهند. این نظریه بیشتر بر عوامل اجتماعی موثر بر مهاجرت تاکید دارد و از عوامل اقتصادی بحث نکرده است.
۲-۳-۴نظریه ی شبکه های مهاجرتی
در این نظریه، هزینه و فایده ی مهاجرت ، در قالب شبکه های مهاجرتی مورد تبیین قرار می گیرند . شبکه های مهاجرتی مجموعه ای از روابط بین شخصی است که از طریق نسبت های خویشاوندی ،دوستی و جامعه ی مبداء مشترک ،مهاجران را به مهاجران قبلی در مقصد به غیر مهاجران در نواحی مبدا پیوند می دهد (بایبل۱۹۹۷: ۷-۹ به نقل از تاج،۱۳۹۰ :۸۴).درون شبکه های مزبور ،حرکات مهاجرتی رو به افزایش می رود ؛به این دلیل که هزینه ها خطرات ناشی از مهاجرت را کاهش داده منافع حاصل از آن را افزایش می دهد . در واقع ارتباطات و تماس های حاصل از این شبکه ها،نوعی سرمایه ی اجتماعی برای افراد محسوب می شود که به وسیله ی آن ،به موقعیت شغلی بهتر ی دست می یابند(حاج حسینی،۱۳۸۵ :۴۲).
در این نظریه دو عامل اساس حرکت مهاجرت ها را پی ریزی می کنند .نخست: کاهش هزینه ها . معمولا برای نخستین مهاجرانی که تصمیم به مهاجرت می گیرند ،پیوند های اجتماعی حمایت کننده ای که هزینه های مهاجرت را برای آنها کاهش دهد وجود ندارد ،اما پس از این که این افراد به مهاجرت اقدام کردند ،هزینه های بلقوه ی مهاجرت برای دوستان و خویشاوندان آنها در جامعه ی مبداء کاهش می یابد به این دلیل که مهاجران در جامعه ی مقصد، مجموعه ای از افراد با پیوند های اجتماعی را به وجود می آورند و به دنبال آن شبکه هایی از ارتباط بین مهاجران وغیر مهاجران ایجاد می شود که با تعهدات حمایتی ضمنی که در درون این شبکه ها برای افراد به وجود می آورد مهاجرت به مرور زمان ،با کاهش هزینه های مادی و معنوی برای آنها همراه خواهد بود .
دوم :کاهش خطر ها. شبکه های مهاجرتی ،مشاغلی را به آسانی در اختیار مهاجران تازه وادرد قرار می دهند و به این ترتیب مهاجران اغلب به منبع قابل اعتماد و مطمئنی برای آنها تبدیل می شود . در این فرایند هر مهاجر به نوبه ی خود شبکه ی مهاجرت را گسترش داده و خطرات ناشی از مهاجرت را برای همه ی افرادی که به نوعی به وی بستگی دارند و در صدد مهاجرت هستند کاهش می دهد (حاج حسینی ،۱۳۸۵).
از پیامد های منفی شبکه های مهاجرت می توان به فزونی مهاجران تبعی اشاره کرد مهاجرانی که خود تصمیم گیر اصلی جریان مهاجرت نبوده و به دنبال مهاجر اصلی اقدام به مهاجرت می کنند . معمولا مسائل و مشکلات جریان مهاجرت نیز بیشتر ناشی از این گروه مهاجران می باشد.
از دیدگاه شبکه های مهاجرتی هم می توان گفت مهاجرین بیجاری اغلب به دلیل داشتن شبکه های قوی مهاجرتی و ارتباطات گسترده با مهاجرین مقصد هایی را برای مهاجرت انتخاب می کنند که در انجا دوست ،اشنا یا فامیلی در آنجا داشته باشد تا ریسک و خطرات مهاجرت را کاهش دهد.نمونه ی بارز آن شهر قدس در استان تهران است که شبکه های بسیار قوی مهاجرین بیجاری در آن شکل گرفته ، برای خود نوعی خرده فرهنگ را ایجاد کرده اند .برای مثال عده ای از مهاجرین قبلی در کسوت مشاور املاک مشغول فعالیت اند که به راحتی و با کمترین هزینه مسکن را برای مهاجرین جدید محیا می کنند.
این نظریه به شبکه های مهاجرتی اشاره دارد که جریان مهاجرت را تسهیل می کنند اما خود به دلایل ریشه ای مهاجرت نپرداخته است.
۲-۳-۵نظریه ی سرمایه ی انسانی ساستاد
نظریه ی سرمایه ی انسانی که در دهه ی ۱۹۶۰ برای تحلیل مهاجرت به کار گرفته شد . از دید گاه برخی تحلیلگران برای نیروی انسانی آموزش دیده بسیار مناسب شناخت شد این نگرش با تلقی مهارت وتخصص انسان به عنوان کالایی در بازار عرضه و تقاضای کار ،به تحلیل مهاجرت می پردازد .منظور آن است که نیروی انسانی پرورده برای دستاورد های بهتر از جایی به جای دیگر می رود تا بیشترین بازدهی را داشته باشد بنابر این تصمیم گیری افراد متخصص به مهاجرت به مثابه ی نوعی تصمیم گیری برای سرمایه گذاری وبهره برداری از آن تلقی می شود (ارشاد، ۱۳۸۰ :۴۸).
طبق نظریه ی ساستاد ، تصمیم گیری برای مهاجرت یک نوع تصمیم به سرمایه گذاری است که در آن هزینه ها و دستاورد های شخص کوچنده که در طول زمان واقعیت یافته ،در نظر گرفته می شود . دستاورد ها شامل عناصر پولی و غیر پولی است . از جمله دستاورد های غیر پولی می توان تحول در بهره گیری های روانی را ذکر کردکه نتیجه ی ترجیح دادن مکانی به مکان دیگر است (اوبرای ،۱۳۷۰ ۷۳: به نقل از تاج،۱۳۹۰ :۸۵).
هزینه های مهاجرت مشتمل می شود بر هزینه های پولی مستقیم»ناشی از مسافرت (حمل و نقل مسکن و…)«هزینه های اطلاعات و تحقیق (زمان ،پول،شناسایی شغل های موجود و بدست آوردن آنها )«هزینه های فرصت»(کنار گذاشتن درآمد در حالی که بخاطر کار ،مسافرت و تحقیق می کند )و «هزینه های روحی»(ترک محیط آشنا و حرکت به یک محیط غریب )این هزینه ها در تمام حرکات حضور داشته اما به طور کلی با مسافت افزایش می یابد (استارک: ۱۹۸۴ به نقل از تاج :۱۳۹۰).
اندیشه های ساستاد وتودار در خصوص مهاجرت اقتصادی است . این دو اندیشمند بزرگ اقتصاد ،بیشتر نگرش ها و فرایند تصمیم گیری مهاجران بلقوه را مورد بررسی قرار می داده اند .آنها بیشتر مهاجرین بلقوه ای را در نظر گرفته اند که که می خواهند در آینده مهاجرت نمایند و بنابر این درآمد ومنفعت احتمالی در مقصد را مورد ارزیابی قرار می دهند .
یکی از دلایل مهاجرت از بیجار سرمایه گذاری برای اینده فرزندان ساکنین این شهرستان است.به نحوی که برخی از والدین که تعداد آنها گر چه زیاد نیست اما هرساله افزایش می یابند سالهای پایانی تحصیل فرزندان خود را ترجیح می دهند در مراکز استان هایی همچون زنجان وهمدان به تحصیل بپردازند چرا که معتقدند امکانات آموزشی و سطح علمی مدارس بیجار پایین است وبرای موفقیت فرزندان آنها کافی نیست.دانشجویان نیز به دلیل نبود دانشگاه دولتی و پایین بودن سطح علمی دانشگاه های موجود در شهرستان ترجیح می دهند به دانشگاه هایی با سطح علمی بالا و خارج از استان بروند.
این نظریه به مهاجرت به دید نوعی سرمایه گذاری می نگرد که افراد مهاجرت می کنند تا با این عمل شرایط خود را بهبود بخشند.در واقع دید آنها به مهاجرت بیشتر اقتصادی است در حالی که مهاجرت در بیجار ابعاد مختلفی دارد که اقتصاد تنها یکی از آنهاست.
۲-۳-۶نظریه ی استافر
استافر دریافت که تبییین مهاجرت ،در رابطه با تعداد فرصت های قابل دسترسی در یک فاصله ی مشخص ، عملی تر از طرح کلی مسافت است (فرجادی، ۱۳۸۲ :۳۶). در واقع این مسافت بین دو نقطه نیست که تبیین کننده ی مهاجرت بین آن دو نقطه است بلکه نکته ی اصلی در این است که در فاصله ی مشخصی از مبداء مهاجرت ،چه فرصت های مطلوبی از هر نظر وجود دارد که سبب مهاجرت می شود ، به نحوی که اگر این فرصت ها در بین راه مبداء ومقصد مفروض قرار گیرد ، مهاجرت به مقصد مفروض با مانع بر خورد می کند و از شدت آن کاسته می شود . به عقیده ی استافر این فرصت ها ی قابل دسترسی در مقصد،مختلف اند ؛اعم از اینکه این فرصت ها ،فرصت های اشتغال و نیروی کار باشد یا خانه های خالی یا امکانات تحصیلی ، رفاهی و غیره . به طور کلی نوعی فرصت رضایت بخش که در مبدا مهاجرت موجود نیست (سبزیان ،۱۳۶۶: ۲۲-۲۳).
در مجموع می توان گفت که به نظر استافر میزان مهاجرت از یک منطقه به منطقه ی دیگر نه فقط با تعداد افراد در منطقه بلکه با تعداد موقعیت های هر یک از مناطق نیز بستگی دارد.
در واقع استافر مفهوم فاصله را با تعمیم مفهوم «موقعیت مداخله گر» و فاصله ی اجتماعی و نه مکانی توسعه داد .وی مدعی شد که حجم مهاجرت از یک محل به محل دیگر نه تنها به سادگی با شمار افراد در محل ،بلکه با شمار موقعیت های هر یک از محل ها نیز پیوستگی دارد . از آنجا که اطلاعات در خصوص جمعیت دو منطقه بسیار دقیق تر از اطلاعات در خصوص موقعیت های مناسب موجود در آن مکان می باشد ، از این رو ، در این مورد مدل زیپف ارجحیت دارد (فرجادی ،۱۳۸۳ :۳۶).
از دید استافر هم اگر به این مسئله بنگریم مهاجرین ابتدا وضعیت مقصد مهاجرتی و پتانسیل های مقصد را مورد بررسی قرار می دهند بعد اقدام به مهاجرت می کنند . برای مثال مهاجرین بیجاری ابتدا به قیمت مسکن در مناطق مختلف شهر همدان آگاهی می یابند و بعد تصمیم به مهاجرت می گیرند.
این نظریه نمی تواند خیلی به ما کمک کند چرا که نمی تواند مهاجرت از بیجار را تبییین کند و بسیار ساده و قدیمی است.این که علاوه بر فاصله ، آگاهی از وضع مقصدنیز مهم است ، امری ابتدایی است.
۲-۳-۷نظریه ی جاذبه و دافعه ی اورت. س. لی:
بر اساس مفروضات این نظریه مهاجرت تحت تأثیر ۴ عامل زیر تبیین می شود:
الف- عوامل موجود در مبدأ (برانگیزنده یا باز دارنده)
ب- عوامل موجود در مقصد (برانگیزنده یا بازدارنده).
ج – موانع موجود در جریان مهاجرت از مبدأ به مقصد
د- عوامل شخصی.
نظریه ی وی به تئوری عوامل جاذبه و دافعه معروف ا ست. در صورتی که برایند عوامل برانگیزنده و بازدارنده مثبت باشد میل به مهاجرت در فرد ایجاد می شود. و اگر چنان چه عوامل شخصی نتواند این تمایل را از بین ببرد و موانع موجود در جریان مهاجرت نیز تأثیر بازدارنده ای اعمال نکند مهاجرت عینیت می یابد و فرد حرکت خود را از مبدأ ء به مقصد آغاز می کند. وی وجود امکانات بیشتر، آموزش، اشتغال و درآمد را در مقصد را از جمله عوامل جاذبه به حساب می آورد. در مقابل هزینه-های بالای زندگی در محل جدید، دوری از خانه و کاشانه و آلودگی محیط زیست را از عوامل دافعه محسوب می-کند. نکته ی قوت این نظریه تأکید درست بر تأثیر عوامل شخصی است. لذا تحت تأثیر این عوامل است که عده ای مهاجرت را ترجیح می دهند و برخی هم در محل سکونت خود می مانند (زنجانی،۱۳۹۱:۱۳۲-۱۳۳).
بیکاری ،نبود امکانات پزشکی بهداشتی مناسب ،راه های ارتباطی نامناسب را از دافعه های شهرستان بیجاراست واز سویی مقصد های مهاجرتی مثل زنجان همدان و شهرستان های استان تهران که مقصد اصلی مهاجرین بیجاری است وضعیت اشتغال بهتر، امکانات بهداشتی درمانی کامل تر و راه های ارتباطی مناسب تر و فرودگاه و راه آهن دارند.
این نظریه بسیار کاربردی است وبرای تبیین علل مهاجرت در بیجار تا حدودی کاربردی است.هرچند به تنهایی نمی تواند علل مهاجرت را به طور کامل پوشش دهد.
۲-۳-۸مدل سیستمی:

بنابراین می توان گفت که هدف اصلی تمام انبیای عظام علیهم السلام متوجه ساختن انسانها به این حقیقت عظمی بوده که آنان باید روح برادری با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. خود را چنان چه در حدیث نبوی آمده است اعضای یک پیکربدانند زیرا که «مصلحت عمومِ» آنان مشترک است. (جعفری، ۱۳۹۰: ۷۴).^[۱۹]

۶-۱.سیره ی رفتاری پیامبر(ص) و عام گرایی سیاسی
پیامبر اکرم(ص) این «عام گرایی سیاسی» را نه فقط در سخن که در سیره ی رفتاری خویش همواره مدّ نظر داشته و به آن عامل بوده است، که از باب نمونه به برخی از آنها اشاره می کنیم.
۶-۱-۱.میثاق مدینه و عام گرایی سیاسی
یکی از موارد بسیار مهمی که می توان در آن شاهد سیره ی سیاسی عملی حضرت محمد(ص) بر پایه ی «مصلحت عمومی» و «عام گرایی سیاسی» بود؛ همانا سند بسیار مهم و راهبردیِ موسوم به میثاق یا عهدنامه و یا قانون اساسی مدینه است. از آن جا که مسأله ی حکومت به مفهوم عام و کلیِ آن از همان آغاز اسلام برای پیامبر و مسلمانان از اهمیت به سزایی برخوردار بوده است پیامبر به محض این که شرایط، این امکان را به او داد اقدام به تشکیل و تأسیس دولت در شهر یثرب نمود. (دائره المعارف تشیع، ۱۳۹۱، جلد۶: ۴۶۷ زیر واژه ی حکومت اسلامی).
اساس دولت مدینه را قراردادهای بیعت متقابل میان قبایل و پیامبر تشکیل می داد. به موجب عهده نامه ی مدینه یهودیان جزئی از امت اسلام (عام گرایی سیاسی) به حساب می آمدند و از حقوق مساوی با مسلمانان برخوردار بودند و می توانستند دین خود را نگه دارند. (بشیریه، ۱۳۷۴: ۲۳۳ و جمعی از محققین، ۱۳۸۶: ۵۲۵). فراتر از این، عهدنامه ی مدینه «یهودان را از لحاظ حقوقی هم ردیف مسلمانان نهاده» است. (حسن ابراهیم حسن، ۱۳۸۰: ۱۰۱). لازم به ذکر است که این عهدنامه بر پایه ی آموزه های نظری دین اسلام منعقد شده است. چون به طور کلّی اسلام دین برابری همه نژادها، اقوام، رنگها، حاکم ومحکوم، زن و مرد و… می باشد. از این رو اسلام «یهودان و مسیحیان را نیز در صورتی که با مسلمانان به صلح باشند در ردیف پیروان اسلام آورده است» (همان: ۲۰۷).آنها نه فقط می توانستند که دینشان را حفظ کنند بلکه می توانستند معابدشان نیز برپا داشته و آزادانه در آن به روش خود به عبادت بپردازند. فراتر از این، غیرمسلمانان علاوه بر این که حق حفظ و نگهداری اعتقادات و معابدشان را داشتند حتی اجازه داشتند در مسائل اعتقادی و دینی به جدال و مناظره با دیگران بپردازند. (جمعی از محققین، ۱۳۸۶: ۵۲۶- ۵۲۵). به همین دلیل ما شاهد هستیم که در سده ی اول اسلامی در مراکز اسلامی مکه و مدینه ملحدین معروفی چون «ابن ابی العوجاء» و همفکران او جلسه ی بحث و انتقاد داشتند و نظرات خود را آزادانه ابراز می داشتند. شاید به همین دلیل ما در جهان اسلام شاهد کشتارهای مبتنی بر تعصب کورکورانه قرون میانه ی اروپا نیستیم. (مهرپور، ۱۳۷۴: ۳۹).
این میثاق که در همان آغاز آمدن پیامبر اسلام (ص) به یثرب (محمد حمیدالله، ۱۳۷۴: ۱۱۱، ش. ۹). میان مسلمانان، یهودیان، مسیحیان، و مشرکان یثرب منعقد شد را می توان اولین گام برای ایجاد قانون اساسی بر پایه ی قرآن کریم به حساب آورد.(جمعی از نویسندگان و آینه وند،۱۰۹:۱۳۸۳). در این جا به بخش هایی از این عهدنامه که حضرت محمد(ص) به قول ابن هشام «به میان مهاجر و انصار عهد و میثاق بکرد و هر قومی به جای خود بداشت و عهد هر قومی بازِ مهتران آن قوم افگند و با یهود، که در حوالی مدینه بودند، مصالحت بنمود و ایشان را بر دین خود تقریر داد…» (ابن هشام، ۱۳۶۱: ۴۸۰). و به موضوع مورد نظر ما ربط دارد می پردازیم:
نخستین مسأله ای که در این عهدنامه جلب توجه می کند دگرگونی معیارهای «خاص گرایی» به معیارهایی که مقتضی «عام گرایی» است. این تغییر را در حوزه های هویت یابی، اخلاقی، حقوقی و بالاخره سیاسی می توان ردیابی کرد. یکی از پیامدهای عینیِ این دگرگونی این است که دیگر قبیله معیار همبستگی، هویت یابی، بنیاد اخلاق، سیاست و حقوق نیست و به جای آن «امّت» که اجتماعی بسیار بسیار وسیع تر از قبیله است قرار گرفته است. در امت تمام مسلمانان از هر قوم و قبیله ای که باشند همراه با تمام غیر مسلمانانی که با آنان از در جنگ درنیامده باشند و به اصطلاح هم پیمان مسلمانان باشند جای می گیرند. پیمان این گونه شروع می شود:
«هذا کتابٌ من محمد بین المؤمنین و المسلمین من قریش و یثرب و من تبعهم فلحق بهم و جاهد معهم: انهم اُمَهٌ واحده من دون الناس» آنان در برابر مردمان یک امت هستند. آنان «انّهم» و نه لزوماً قبیله ای خاص و یا حتی کل مسلمون. آنان یا «انهم» در برگیرنده ی مسلمانان و غیر مسلمانان از تمام قبایل، مسلمان و غیر مسلمان، شریف و وضیع و سفید و سیاه و سرخ می شود. تازه دایره ی عام گرایی سیاسی، اخلاقی، حقوقی و هویتی محدود به همین میزان نیست یا به عبارت بهتر دایره ی عام گرایی بسته نمی شود. چرا چون عبارت «و من تبعهم، فلحق بهم وجاهد معهم» متضمن این معنا نیز هست که هرکس بعداً هم بیاید به شرط پذیرش این عهدنامه جزئی از امت خواهد بود.
در فقره ای دیگر حضرت آورده است: «و انّ یهود بنی عوف اُمهٌ مع المؤمنین؛ للیهود دینهم و للمسلمین دینهم، موالیهم و انفسهم الاّ من ظلم و اثم: یهود بنی عوف خود و بستگانشان امتی همراه با مسلمانان هستند. دین یهود از آن ایشان و دین مسلمانان از آن مسلمانان است. مگر کسی که با پیمان شکنی ستم کند و راه گناه در پیش گیرد. بعد از آن در پیمان نامه تصریح شده است که یهود بنی نجار، بنی حارث، بنی ساعده، بنی جُشم، بنی الاوس، بنی ثعلبه، بنی شطیبه از حقوقی مانند بنی عوف برخوردار هستند. « واَنّ لیهود بنی… مثل ما لیهود بنی عوف» جفنه و وابستگان به ثعلبه نیز چون خود ثعلبیان، مانند بنی عوف هستند. علاوه بر این «و اَنّ بطانه یهودٍ کأنفسهم» نزدیکان و رازداران یهودان چون خود آنها هستند. (محمد حمید الله، ۱۳۷۴: ۱۰۹).
چنان چه می بینیم در بخش هایی از این عهدنامه که گذشت تاکنون سخنی از دوگانه «مسلم» و «کافر» به میان نرفته است بلکه همه ی اتباع مدینه و کسانی که بتوانند این تبعیت را به دست آوردند را شامل می شود.
در فقره ای دیگر آمده است: و اَنّ الجار کالنّفس غیر مضارّ ولا آثم: پناهنده یا هم پیمان، در صورتی که زیان نرساند و پیمان نشکند همچون خود پناهنده و پیماندار است. (همان، ۱۰۹، شماره ۴۰). پس می توان تبعیت را با نگه داشت پیمان و عدالت پیشگی به دست آورد.
برای تنظیم حقوق خصوصی و حقوق عمومی در این میثاق چنین آمده است: « وانّه لاتجار حرمه الّا باذن اهلها: «به هیچ یک از افراد خانواده ] که دارای سرپرستی است[ بی اجازه ی کسان او نباید پناه داد (همان، ۱۰۹: شماره ۴۱). و برای تبدیل هویّت قبیله ای به امّت و ترویج مصلحت عمومی و عام گرایی آمده است: «و انّ بینهم النّصر علی من دهم یثرب»: «هم پیمانان ] اعم از مسلمان و غیرمسلمان[ باید علیه کسی که به شهر یثرب بتازد به یاری هم بشتابند».
برای پی ریزی اصول اخلاقی و مدنی عام و مبتنی بر عدالت که فراگیر باشد و دیگر دفاع از هم قبیله ای را به هر طریق و در هر صورت تجویز نکند؛ ستمگر را ولو مسلمان و فراتر از آن فرزند انسان باشد دشمن تلقی می کند. تا این جا دیگر استخوان های «خاص گرایی اخلاقی و سیاسی» در همه شکسته شده است.
«واِنّ المؤمنین المتقین علی من بغی منهم او ابتغی دسیعه ظلم. او اثم، او عدوان، او فساد بین المؤمنین و اِنّ ایدیهم علیه جمیعا، ولو کان ولد احدهم» (سیره ابن هشام: ۴۸۱) همه ی مومنان پرهیزگار باید در برابر هر مسلمانی که ستم کند یا از راه ستمگری چیزی از ایشان بخواهد و یا آهنگ دشمنی و تباهی میان مؤمنان را در سر بپروراند؛ همداستان به ستیز برخیزند. هر چند وی فرزند یکی از ایشان باشد. (محمد حمید الله، ۱۳۷۴: ۱۰۷).
در بخش دیگری از قانون اساسی مدینه می خوانیم: « و انّ سلم المؤمنین واحده. لایُسالَمُ مؤمنٌ دون مؤمنٍ فی قتالٍ فی سبیل الله الّا علی سواء و عدلٍ ] بینهم[ (سیره ابن هشام، ۱۳۶۱: ۴۸۲). «آشتِی همه ی مؤمنان یکی است و به هنگام پیکار در راه خدا هیچ مؤمنی نباید جدا از مؤمن دیگر و جز بر پایه ی برابری و دادگری در میان مؤمنان، با دشمن از در آشتی درآید». (محمدحمیدالله، ۱۳۷۴: ۱۰۸). در این فقره نیز حضرت برای پرهیز از خاص گرایی و حفظ وحدت و یکپارچگی امت که متضمن «مصلحت همگانی» نیز هست صریحاً اعلام کرده است که : «و ان سلم المؤمنین واحده».
در فقره ای دیگر که سرشار از برابری و مبتنی بر «مصلحت عمومی» است اعلام شده است که «پناه خدا برای همگان یکسان است؛ و فرودست ترین مسلمانان می توانند به کافران پناه دهند و مؤمنان در برابر یکدیگر یاور یکدیگرند. (همان: ۱۰۷). حسن ابراهیم، حسن درباره ی این میثاق می نویسد:
از مطالعه ی این پیمان معلوم می شود که پیغمبر(ص) به وسیله ی آن وحدت مسلمانان را که از قبایل و طوایف مختلف بودند تأمین کرده و پایه ی روابط آنها را براساس دین نهاده است. به علاوه در متن پیمان این نکته را نیز گوشزد کرده است که جماعت از این لحاظ که دارای شخصیت دینی و حقوقی و سیاسی است؛ حقوقی به عهده افراد دارد و باید همه ی افراد مشترکاً برای امنیت اجتماعی و قطع ریشه ی مفسدان بکوشند. ضمناً یهودان را از لحاظ حقوقی هم ردیف مسلمانان نهاده و زمینه را برای آنها هموار کرده است که اگر بخواهند پیرو اسلام شوند. (حسن ابراهیم، حسن، ۱۳۸۰: ۱۰۱).
میثاق مدینه یادآور خروج از وضع طبیعی و ورود به وضع مدنی مبتنی بر اراده ی عمومی و «مصلحت همگانی» است. زیرا عضویت در جامعه‌ی سیاسی جدید، یا به زبان امروزی شهروندی و تابعیّت، از دو طریق ممکن بود: ۱.مسلمان بودن، ۲.پیمان پذیر بودن. تعیین خودی و بیگانه بر پایه‌ی یکی از دو معیار «پیمان و اسلام» می تواند دایره‌ی عام گرایی سیاسی را به وسعت قلمرو کل بشری توسعه دهد. زیرا کسانی که از طریق پیمان به عضویت جامعه‌ی سیاسی در می آمدند می توانستند از نظر دینی و مسائل شخصی استقلال خود را حفظ کرده و در عین حال جامعه‌ی واحد سیاسی را با مسلمانان به وجود آورند. (پروین، ۱۳۹۱، ۱۲۴-۱۲۳).
این میثاق نوعی فدراسیون را بین قبایل مدینه چه مسلمان و غیرمسلمان و مهاجرین مسلمانی که از مکه آمده بودند تشکیل داد که در آن حقوق و عمومی آحاد مردم و قبایل مشخص شده بود. از این نظر می توان آن را به لحاظ حقوقی اعلام حاکمیّت قانون اسلام که به معنای لغو امتیازات و اختلافات جاهلی آن عصر، قبول اصل عدالت و تساوی اسلامی و ایجاد عقد اخوت بین مسلمانان بود دانست که منجر به یک جامعه ی قانون مدار می شد. منشور مدینه به گونه‌ای از سوی حضرت محمد(ص) طراحی شده بود که تأمین کننده ی کرامت آزادی و امنیت همه ی پذیرندگان آن به حساب می آید. بی جهت نیست که برخی آن را نخستین منشور آزادی، نخستین قانون اساسی و نخستین قانون مدنی خوانده اند. (www.nakhkoub.blogfa.com)
به نظر می رسد که میثاق مدینه یکی از بهترین نمونه هایی باشد که یک فرمانروا آن را بر پایه ی «مصلحت عمومی» تنظیم کرده است. زیرا میثاق مدینه را می توان صرفاً نوعی اتحاد سیاسی جهت زندگی مسالمت آمیز که در آن «مصلحت عمومی» تأمین می شد دانست و به معنای آن نبود که فی المثل پیامبر و یا اسلام عقاید و اندیشه های مشرکان و یا حتی اهل کتاب را مورد تایید قرار دهند. ولی عدم تایید عقاید آنان به معنای نفی حقوق عمومی و فردی آنان نبوده و به همین دلیل به آنها حقوقی مساوی با سایرین اعطا شده بود. زیرا بر پایه ی عهدنامه ی مدینه علاوه بر این که مسلمانان که خود از قبایل و تیره های گوناگون بودند منافع و مصالح همگی آنان تأمین شده بود برای غیرمسلمان نیز حقوقی مساوی با مسلمانان در نظر گرفته شده بود. از جمله حقوقی که برای غیرمسلمانان در نظر گرفته شده بود از این قرار است:
۱.امنیت خدا برای همه ی گروه ها یکسان است.
۲.آنان حقوق سیاسی و فرهنگی مساوی با مسلمین دارند.
۳.آنان استقلال خود را داشته و از آزادی مذهبی برخوردارند.
۴.غیرمسلمانان در جنگ علیه دشمنان امت شرکت کرده و هزینه ی جنگ بین همه تقسیم می شود و هیچ گونه خیانتی نباید بین دو گروه باشد.
۵.لازم نیست که غیرمسلمانان در جنگ های مذهبی مسلمانان شرکت کنند.
(دائره المعارف ویکی پدیا، زیر واژه ی میثاق مدینه و www.nakhkoub.blogfa.com )
بدین سان پیامبر کوشید تا با تغییر و یا اصلاح آموزه های اخلاقی و سیاسی مبتنی بر خاص گرایی و جایگزین کردن آن با آموزه های سیاسی و اخلاقی مبتنی بر عام گرایی در عمل نیز جامعه ای را بر بنیاد عدالت، کرامت و تساوی و شفقتی عالم گیر که متوجه نوع آدمی باشد و بتواند «مصالح عموم» مردمان را تأمین کند پی ریزی کند. از همین روست که پژوهشگران عالم بر این باورند که محمد(ص) مبانی روشن و صریحی را برای کردارهای اخلاقی و سیاسی وضع کرده که همگان را در مسیر هدفی خاص که «همانا بالا بردن سطح اخلاق» اعراب و مسلمانان و غیرمسلمانان است؛ قرار می دهد، «به طوری که مقام اعراب را از عالم جدال و شقاق و عشایری قدیم ترفیع داده و در یک سطح اخوت و برادری عام قرار داد». (بایرناس، ۱۳۸۵: ۷۳۶). همین «عام گرایی اخلاقی و سیاسی» است که در آیه ی شریفه ی ۱۷۷ سوره ی مبارک بقره هم به آن اشاره شده است.^[۲۰] هم از این روست که گفته اند اسلام فرهنگ عرب را تغییر داد و «اصول فضیلت را در میان آنها رواج داد». (حسن ابراهیم حسن، ۱۳۸۰: ۲۱۶). که از جمله ی آنها اصول فضائل سیاسی بود. که به تعبیر قدما همان «فرهنگ سیاسی معطوف به مصلحت عمومی» است.
۶-۱-۲. برخی از نامه ها و پیمان های پیامبر (ص) و عام گرایی سیاسی
یکی از جاهای مهمی که می توان از آن به مثابه معیار و محکی برای عام گرایی سیاسی در سنت نبوی استفاده کرد شیوه ی برخورد پیامبر(ص) با غیر مسلمانان است. دیدیم که در میثاق مدینه همه مردم جزئی از امت اسلامی به حساب آمده و سیاستهای فرمانروای مدینه به راستی متکفل ساماندهی تمام مردم بود تا از این طریق مصلحت عموم تامین گردد. اما نباید تصور کرد که این امر صرفا محدود به میثاق مدینه می شود بلکه این موضوع همواره و از جمله در روابط با غیر مسلمانانی که در دور دست های مدینه و حتی حجاز زندگی می کردند مد نظر پیامبر (ص) بوده است.
در یک مورد، پیامبر نامه ای را برای ابی حارث بن علقمه اسقف نجران می نویسد. در این نامه نیز پیامبر (ص) به مثابه یک فرمانروای آگاه و دادگر، «مصلحت عمومی» را پایه ی فرامین حکومتی خود قرار داده است. متن فرمان چنین است:
از محمدِ پیامبر (ص) به اسقف ابوحارث و اسقفان و کاهنان نجران و پیروان و راهبان ایشان. به راستی که آن چه ایشان در دست دارند، از اندک و بسیار، از کنیسه ها، پرستشگاهها و شیوه ی خداپرستی، از آنِ خود ایشان است؛ و آنان در پناه خدا و پیامبر او هستند. هیچ اسقفی از پایگاه اسقفی خویش، هیچ راهبی از رهبانیّت خود و هیچ کاهنی از سمت کهانت خویش برکنار نخواهد گشت. هیچ حقّی از حقوق ایشان و نه اقتدارشان و نه هیچ چیز از آن چه که دارا بوده اند، دگرگون نخواهد شد. تا آن گاه که نیک اندیش و بر پیمان خویش استوار باشند و گر دستم نگردند. (محمد حمید الله، ۱۳۷۴: ۲۳۲-۲۳۱).
یعنی رابطه فرمانروا و فرمانبردار بر بنیاد داد و عدل استوار است. چنان چه ستمگری و پیمان شکنی و بدخواهی در کار نباشد از این حقوق برخوردارند و اگر اینها در میان بیاید براساس اصل دادگری با آنها برخورد خواهد شد. فرمانروا در این جا به رنگ پوست، طبقه، مذهب، نزدیکی به خویش و امثال آن نظر ندارد بلکه به مردم به عنوان «مردم» و به صِرف «انسان» بودنشان نگریسته و پایه و اصولِ نظم و سامان اجتماعی و سیاسی را در قالب فرامینی صادر کرده که بنیاد آن بر «عام گرایی سیاسی» و مصلحت عمومی استوار است. «نیک خواهی» و «نگاه داشت پیمان» عناوین کلّی است که می تواند در بر گیرنده هر آدمی بشود. زیرا پیامبر آن چه را که تضمین کرده بود را موکول به اسلام آوردن، خودی بودن، منتقدبودن و … نکرده است بلکه به چیزی موکول کرده که نظم اجتماعی در گرو آن است و هرکسی می تواند به آن متصف باشد یا نباشد.
در موردی دیگر حضرت رسول (ص) پیمانی را با ترسایان نجران می بندد که به سان موارد پیش به وضوح می توان در آن نشان هایی از «عام گرایی سیاسی» و «مصلحت عمومی» یافت. بخش هایی از این پیمان نامه از این قرار است:
۱.این فرمان محمدِ پیامبر فرستاده ی خدا برای مردم نجران است؛ هنگامی که وی برایشان فرمان می راند…
دارایی های مردم نجران و مردم پیرامون آن، جانهایشان، آیین و پرستشگاه هایشان، کسانِ حاضر و غایب و بستگان نزدیک ایشان، و آن چه – از اندک و بسیار- در دست دارند، در پناه خدا و در حمایت فرستاده ی خدا، محمدِ پیامبر است.
هیچ اسقفی از مقام اسقفی خویش و هیچ راهب و کاهنی از مقام رهبانیت و کهانت خویش، برکنار نخواهد گشت. هیچ گونه پَستی و خون زمان جاهلیّت، دامن ایشان را نخواهد گرفت. برای پیکار با دشمنان اسلام، گسیل نخواهند گشت. یک دهم دارایی از ایشان نخواهند ستاند. پای هیچ لشکری به زمین آنان نخواهد رسید. هرکس از ایشان حقی بخواهد، دادگری و انصاف در میانشان حاکم خواهد بود. به گونه ای که نه ستم کنند و نه ستم ببینند.
از این پس هرکس رباخواری کند؛ از پیمان و پناه من به دور است. هیچ کس از مردم نجران، نباید به جرم ستمکاری کسی دیگر، کیفر ببیند.
تا آنگاه که اینان نیکخواه و در پیمان خویش درستکار و از سنگینی گناهِ ستمگری به دور باشند. پناه خدا و تعهد محمد، پیامبر خدا، بر این پیمان نامه استوار خواهد بود. (محمد حمید الله، ۱۳۷۴: ۲۲۹).
از بخش هایی از مفاد این پیمان نامه که نقل شد روشن است که فرمانروا حافظ مال، جان، آیین، معابد، منازل و در یک کلام منافع ومصالح مادی و معنوی کل انسان های تحت امرش هست. نه فقط او جلوی ستمگری آنان به یکدیگر را می گیرد و بدینسان در صدد اصلاح ذات البین که غایت سیاست است بر می آید، بلکه خود نیز هرگز به آنان ستمی روا نخواهد داشت؛ و ستمگران را کیفر خواهد داد. از این قرار فرمانروا علاوه بر حفظ امنیت برای افراد تحت امرش، با دادگری خویش بستر سازی می کند تا انسان ها هر کدام بتوانند در شرایط و محیط مناسب استعدادهای خدا دادی خویش را شکوفا کرده و از این طریق «مصلحت همگان» تأمین گردد. در این مسیر آن چه که مطرح است «انسان است و نه چیز دیگری و فی المثل مسلمان یا عرب یا قریش».
از نکات قابل ذکر و مهم درباره این پیمان نامه این است که همین پیمان نامه از سوی جانشینان حضرت محمد (ص) یعنی ابوبکر، عمر، عثمان و امام علی (ع) تایید شده و آنان هر کدام جداگانه در زمان فرمانروایی خویش به صورت مکتوب مراتب پایبندی خویش را به آن اعلام داشته اند. البته که این عمل منحصر به این پیمان نامه نیست.
ابوبکربن ابی قحافه در زمان فرمان روایی خویش طی نامه ای به مردن نجران نوشت:
این فرمانی است از سوی بنده ی خدا ابوبکر، جانشین محمد پیامبر(ص) فرستاده‌ی خدا، برای مردم نجران به منظور وفادار ماندن به همه ی تعهدها و فرمان هایی که محمدِ پیامبر(ص) برای مردم نجران پذیرفته و نوشته است (ابوبکر جانشین پیامبر خدا) جانها، سرزمین، آیین، دارایی ها، وابستگان، آیین پرستش، مردمان غایب و حاضر، اسقفان و راهبان و پرستشگاه های نجرانیان را و آن چه که از اندک و بسیار در دست دارند، در پناه خدا و پیمان محمدِ(ص) پیامبر فرستاده ی خدا، قرار داد. مردم نجران، برای پیکار با دشمنان اسلام گسیل نخواهند گشت. نیز هیچ اسقفی و نه هیچ راهبی از مقام خویش برکنار نخواهد گشت. (محمد حمید الله، ۱۳۷۴: ۲۴۱).
عمربن خطاب خلیفه دوم نیز در هنگام فرمانروایی خویش خطاب به مردم نجران و در تایید پیمان حضرت محمد(ص) که به تایید ابوبکر هم رسیده بود چنین نوشته است:
«این نوشته ی فرمانروای مؤمنان عمر برای مردم نجران است. «در راه به کار بستن فرمان محمد پیامبر و ابوبکر. هرکس از ترسایان که از نجران به عراق رود، در پناه خدا است و از سوی هیچ مسلمانی، گزندی به وی نخواهد رسید…
اما بعد: بر مسلمانان است که نجرانیان را در برابر ستمگران یاری دهند؛ زیرا اینان مردمی هستند که در زنهار مسلمانان به سر می برند. از آن گاه که از سرزمین خود بیرون آمده اند، به مدت بیست و چهار ماه از پرداخت سرگزیت، آزاد خواهند بود؛ و به جز پرداختن به کار نیک- بی آن که ستم و تجاوزی ببنند- چشمداشتی از ایشان نخواهد بود. (محمدحمید الله، ۱۳۷۴: ۲۴۳).
عثمان بن عفّان نیز در هنگام فرمانروایی و به دنبال شکوه ای که اهل نجران به او برده و برای اثبات حقانیّت خویش پیمان عمر را به وی نشان داده بودند؛ به کار گزار خویش در نجران نامه ای نوشت و مراتب پایبندی خویش را به آن نشان داد. از جمله نوشت: «به نوشته ای که عمر برای آنان نوشته است بنگر و برابر آن، با ایشان رفتار کن. پس از خواندن نوشته ی آنان، آن را به ایشان (نجرانیان) بازگردان. والسلام». (محمد حمید الله، ۱۳۷۴: ۲۴۷).
امام علی بن ابی طالب (ع) نیز به گاه زمامداری خویش همین پیمان را تجدید و مراتب پایبندی خود را به آن اعلام داشت. متن این فرمان چنین است:
این فرمانی است از سوی بنده ی خدا فرمانروای مؤمنان، علی بن ابی طالب، برای مردم نجران: شما همراه فرمانی از پیامبر خدا(ص) که شرط نگاه داری جانها و دارایی های شما را در بردارد نزد من آمدید. بی گمان من همه ی آن چه که محمد (ص)، ابوبکر و عمر برای شما تعیین کرده اند، به شما داده ام. پس هر یک از مسلمانان که بر ایشان فرمان راند، باید این پیمان نامه را درباره ی ایشان به کار بندد، بی آن که ستمی ببینید و یا حقی از ایشان تباه گردد. (محمدحمیدالله، ۱۳۷۴: ۲۴۸).

۱-۴-۳- حجم نمونه در مرحله کیفی ۷۸
۲-۴-۳- حجم نمونه در مرحله کمی ۷۹
۵-۳- ابزار و روش گردآوری داده ­ها ۷۹
۱-۵-۳- گردآوری داده ­ها در مرحله کیفی (مصاحبه) ۸۰
۲-۵-۳- گردآوری داده ­ها در مرحله کمی (پرسشنامه) ۸۱
۶-۳- روایی پرسشنامه ۸۳
۷-۳- تجزیه و تحلیل داده ­ها ۸۳
۱-۷-۳- تجزیه و تحلیل داده ­های کیفی ۸۴
۲-۷-۳- تجزیه و تحلیل داده ­های کمی ۸۵
۱-۲-۷-۳- آمار توصیفی ۸۵
۲-۲-۷-۳- آمار استنباطی ۸۶
۸-۳- فرایند بخش­بندی بازار ۸۸
فصل چهارم تجزیه و تحلیل داده ­ها ۹۱
مقدمه ۹۲
۱-۴- تحلیل داده ­های کیفی ۹۳
۱-۱-۴- تحلیل جمعیت شناختی داده ­های حاصل از مصاحبه با مشارکت کنندگان ۹۳
۱-۱-۱-۴- جنسیت ۹۳
۲-۱-۱-۴- سن ۹۳
۳-۱-۱-۴- تحصیلات ۹۴
۴-۱-۱-۴- شغل ۹۴
۲-۱-۴- تحلیل محتوا ۹۵
۲-۴- تحلیل داده ­های کمی ۹۹
۱-۲-۴- مقدمه ۹۹
۲-۲-۴- تحلیل جمعیت شناختی داده ­های حاصل از پرسشنامه ۱۰۰
۱-۲-۲-۴- جنسیت ۱۰۰
۲-۲-۲-۴- وضعیت تاهل ۱۰۱
۳-۲-۲-۴-تحصیلات ۱۰۱
۴-۲-۲-۴- شغل ۱۰۲
۵-۲-۲-۴- سن ۱۰۳
۳-۲-۴- بخش­بندی پاسخگویان براساس فن خوشه بندی ۱۰۴
۱-۳-۲-۴- توزیع احتمال مناسبت­ها ۱۰۷
۲-۳-۲-۴- وضعیت خوشه ها براساس متغیرهای جمعیت­شناختی ۱۰۸
۳-۳-۲-۴- بررسی معنادار بودن مناسبت­های شناسایی شده در خوشه ­ها ۱۱۱
۴-۳-۲-۴- بررسی متفاوت بودن متغیرهای جمعیت­شناختی در خوشه ­ها ۱۱۱
۴-۲-۴- اولویت­ بندی مناسبت­ها و کانال­ها ۱۱۲
۱-۴-۲-۴- اولویت­ بندی مناسبت­ها و کانال­ها در خوشه اول ۱۱۲
۲-۴-۲-۴- اولویت­ بندی مناسبت­ها و کانال­ها در خوشه دوم ۱۱۵
۳-۴-۲-۴- اولویت­ بندی مناسبت­ها و کانال­ها در خوشه سوم ۱۱۹
۵-۲-۴- بررسی فراوانی نوع پیام­ها به تفکیک مناسبت­ها از دیدگاه پاسخگویان ۱۲۳
۱-۵-۲-۴- بررسی فراوانی پیام­ها در خوشه۱ ۱۲۳
۲-۵-۲-۴- بررسی فراوانی پیام­ها در خوشه۲ ۱۲۵
۳-۵-۲-۴- بررسی فراوانی پیام­ها در خوشه۳ ۱۲۶
فصل پنجم نتیجه ­گیری و پیشنهادها ۱۲۹
مقدمه ۱۳۰
۱-۵- مروری کلی بر پژوهش ۱۳۰
۲-۵- خلاصه­ای از نتایج و یافته­های پژوهش ۱۳۲
۱-۲-۵- بخش­بندی افراد بر اساس مناسبت­ها ۱۳۲
۲-۲-۵- نتایج میانگین رتبه اهمیت مناسبت­ها و کانال­ها ۱۳۵
۳-۲-۵- نتایج فراوانی پیام­ها از دیدگاه مشتریان ۱۳۸
۴-۲-۵- پیشنهادات اجرایی برای بانک ۱۴۰