امروز در کشورهای پیشرفته جهان، به اقتصادی کارا و پویا گفته می شود که بازارهای آن کشور به خصوص بازار سرمایه آنها از یک هم پوشانی و توازن متعادل برخوردار باشند به طوری که در مواقعی که یکی از بازارهای اقتصادی آن کشورها دچار رکود می شود. دیگر بازارها با توجه به کارایی و پویایی خود سرمایه های خارج شده از آن بازار را به سمت خود جذب کنند از همین رو با افت یک بازار، دیگر بازارها کنترل گردش سرمایه ها و نقدینگی موجود در جامعه را در دست می گیرند. به عنوان مثال در کشورهای پیشرفته بورس های کالا همگام با بورس های اوراق بهادار در حرکتند و در زمان هایی که بازار سهام آن کشور ها با رکود مواجه می شوند بازار های کالا نقدینگی خارج شده از بازار سهام را به سمت خود جذب می کنند و البته این امر مستلزم سودآور بودن و کارا بودن بازار کالا است که در مدت اخیر نیز بوده است. برهمین اساس و با توجه به ارزش بالای معاملات در بورس کالا کشور و بعضا حجم مناسب معاملات در برخی از کالاها در این بورس، شاید ایجاد راهکاری به جهت حضور سرمایه گذاران خرد بورس اوراق بهادار در بورس کالای کشور بتواند سبب پویاتر شدن این بازار شود و این بازار بتواند مکملی باشد برای بورس اوراق بهادار تا در زمان هایی که بازار سهام با رکود یا سکون مواجه است بورس کالا وظیفه جذب و ایجاد گردش نقدینگی را در اقتصاد کشور عهده دار شود. بنابراین این ضرورت احساس می شود که صندوق سرمایه گذاری مشترکی در بورس کالا همانند بورس اوراق بهادار متشکل از محصولات مختلف و نیز به صورت تک محصولی تشکیل شود تا سرمایه گذاران فارغ از نوع محصولی که در صندوق ها قرار دارد به سرمایه گذاری اقدام نمایند. بر این اساس سرمایه گذاران هم از سود معاملات و افزایش قیمت محصولات بورس کالا سود برده اند و هم بورس کالا توانسته است نسبت به گذشته از پویایی و کارایی بیشتری برخوردار شود. از طرفی دیگر سرمایه گذاران بدون آنکه اقدام به خرید آهن، فولاد، ذرت و … به صورت فیزیکی نمایند از نوسانات اینگونه محصولات در بازار و افزایش سود این صندوق ها منتفع خواهند شد.

با توجه به مطالب بیان شده در بالا می توان به اهمیت تشکیل صندوق مشترک در بورس کالا پی برد. برای تشکیل چنین صندوق مشترکی نیاز به شناسایی ابعاد مختلف این صندوق ها وجود دارد که در این تحقیق به این مهم می پردازیم.

۱-۵ جنبه‌های جدید بودن و نوآوری در تحقیق

به طور کلی بورس کالا در ایران عمر کوتاهی دارد. این بورس در سال ۱۳۸۲ در ایران تاسیس شد. در حالی که در کشورهای پیشرفته از لحاظ مالی بورس کالا قدمتی در حدود ۱۰۰ الی ۱۵۰ سال دارد. در نتیجه بسیاری از ابعاد این بورس در ایران همچنان بسط پیدا نکرده و لزوم تحقیق بر روی این زمینه به شدت احساس می شود. مهمترین نوآوری این تحقیق بررسی صندوق های مشترک کالا از جنبه های مختلف و طراحی صندوق مشترک سرمایه گذاری در بورس کالا می باشد.

۱-۶ سوالات و فرضیه های تحقیق

مهمترین سوالات موجود در این تحقیق را می توان به صورت زیر بیان نمود. در این تحقیق تلاش می شود به این سوالات پاسخ داده شود:
آیا تشکیل صندوق سرمایه گذاری مشترک کالا در ایران امکان پذیر می باشد؟
اساسنامه و امید نامه پیشنهادی چیست؟
با توجه به بنیادی بودن این تحقیق و ماهیت طراحی آن فرضیه ای وجود ندارد.

۱-۷ روش گردآوری اطلاعات

روش گردآوری اطلاعات در این تحقیق انجام مصاحبه با کارشناسان و خبرگان و مطالعه و مرور ادبیات در این زمینه تحقیقاتی می باشد.

۱-۸ نتیجه گیری

در این فصل به بررسی کلیات موضوع در زمینه این تحقیق پرداخته شد. برای این مهم ابتدا به بیان مسله پرداخته شد و فرضیات و سوالات این تحقیق بیان شد. همچنین جنبه های نوآوری این تحقیق در این فصل بیان شد. ساختار این تحقیق به صورت زیر می باشد:
فصل اول تحقیق شامل کلیات مربوط به تحقیق می باشد.درفصل دوم سوابق تحقیقاتی و مقالات منتشر شده در رابطه با موضوع تحقیق و انواع مدل های بررسی شده در تحقیقات مرور می گردد..فصل سوم را به روش شناسی پژوهش اختصاص داده ودر فصل چهارم تجزیه وتحلیل داده ها ارائه می شود.همچنین فصل پنجم به جمع بندی و مطالعه مدل های ارائه شده و ارائه نتایج و پیشنهاداتی جهت تحقیقات آتی پرداخته ایم.

فصل دوم

مبانی نظری و پیشینه تحقیق

۲-۱ مقدمه

صندوق های سرمایه گذاری مشترک نقش بسیار مهمی در جمع آوری سرمایه های خرد در بازارهای سرمایه دارند. این صندوق های مشترک با بهره گرفتن از توان و تخصص متخصصان سرمایه گذاری و جمع آوری سرمایه های خرد به توسعه بازارهای مالی کمک می کنند. سرمایه گذاران خرد به علت سرمایه کم و تخصص پایین توانایی تاثیر گذاری در بازار و کسب سود کمی دارند از طرفی متخصصین سرمایه گذاری نیز از منابع مالی کافی برای سرمایه گذاری بهره مند نیستند. سرمایه های خرد مردم در صورتی که جذب بازارهای سرمایه گردد می تواند به رشد اقتصادی و توسعه این بازارها کمک قابل توجهی نماید. از طرف دیگر این جذب سرمایه باعث کاهش نقدینگی و در نتیجه کاهش تورم نیز می شود و البته سود مناسبی را نیز عاید سرمایه گذاران خرد می نماید. در نتیجه می توان به اهمیت و کاربرد صندوق های سرمایه گذاری پی برد. صندوق های سرمایه گذاری در بازار های سرمایه و بورس اوراق بهادار فعال هستند و به جذب سرمایه های خرد می پردازند. بورس کالا نیز در سالهای اخیر در کشور تاسیس شده است و قابلیت این را دارد که صندوق های سرمایه گذاری در آن تشکیل شود. از اینرو در این تحقیق تلاش می شود به بررسی امکان تشکیل این صندوق ها در این تحقیق بپردازیم. در این فصل تلاش می شود مبانی نظری مربوط به بورس کالا و صندوق های مشترک سرمایه گذاری را استخراج نماییم و همچنین به مرور ادبیات تحقیقات گذشته در این زمینه اشاره نماییم.

۲-۲ بورس کالا

بازارهای مالی به دو بخش عمده بازار پول و سرمایه تقسیم می‌شوند؛ در بازار پول اسنادی مانند اوراق خزانه مورد معامله قرار می‌گیرند، در این بازار فعالان برای کسب سود اقدام به معامله می‌کنند، متاعی را می‌خرند یا به فروش می‌رسانند، در این بازارها واسطه‌ها و کارگزاران دخالت کرده یا حضور فعال دارند، اینها مورد معامله را برای خود نمی‌خرند یا نمی‌فروشند بلکه عملیات خرید یا فروش را برای دیگری انجام می‌دهند، به عنوان مثال نماینده فروش اتومبیل یا بنگاه معاملات املاک که در هیچ کدام معامله برای کارگزار یا نماینده انجام نمی‌شود بلکه توسط کارگزار برای خریدار یا فروشنده صورت می‌پذیرد.
آنچه در بورس کالا انجام می‌شود شبیه معامله در بازار پول است. در بازارهای مالی از نظر نوع و نحوه انجام معاملات و نیز خریداران و فروشندگان تفاوت‌هایی وجود دارد که سبب تفکیک بازارهای مالی می‌شوند. یک بخش دیگر بازار مالی بازار سرمایه یا بورس اوراق بهادار است. بازار اوراق بهادار به دو دسته بازارهای اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود، از طرفی بازارهای خارج از بورس هم داریم که در ایران به آن فرابورس می‌گویند. بازارهای مالی در تمام دنیا وجود دارند. در آمریکا ۱۳ بورس منطقه‌ای فعالیت می‌کنند که حدود ۹۰ درصد از معاملات در سه بازار از این ۱۳ بازار انجام می‌شود.

بورس کالا تعریفی مشابه تعریف بورس دارد؛ بورس کالا بازاری است تشکل و سازمان یافته که در آن به طور منظم کالاهای معین با روش‌هایی از قبل تعریف شده مورد معامله قرار می‌گیرند. در این بازار تعداد زیادی عرضه‌کننده و خریدار از طریق کارگزاران اقدام به معامله می‌کنند، در حال حاضر بورس کالا در ایران در چند حوزه فعالیت دارد که البته در حال گسترش در حوزه‌های دیگر نیز است، این حوزه‌ها تحت عنوان رینگ‌های فلزات، پتروشیمی و معاملات مشتقه که فعلا منحصر به معاملات آتی سکه طلا است نام گذاری شده‌اند.
هرچند از نظر تئوری طبقه‌بندی‌های متعددی برای بورس کالا وجود دارد؛ اما با گسترش بازارها، عملا چندین نوع ازنظام های اقتصادی بورس کالا در قالب یک تشکل متمرکز قرار گرفته است. به طور معمول بورس‌های کالایی را در کنار بورس‌های اوراق بهادار تعریف می‌کنند. رسم است که کالاهای خام و فرآوری ‌نشده مانند فلزات، پنبه، گندم، برنج و… در بورس کالا داد و ستد ‌می شوند.
یکی از مزایای بورس کالا، حضور نهادهای نظارتی و تنظیم‌گری است که تمامی تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و تجار کالا با حضور این نهادها، از مزایای مترتب بر قوانین و مقررات حاکم بر بورس برخوردار می‌شوند. به طور کلی، شرکت‌کنندگان در بورس کالا به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول کسانی هستند که می‌خواهند از ریسک نوسان قیمتها در امان باشند و در بورس‌های کالا، به عنوان خطرپوش (Hedger) شناخته می‌شوند، مانند تولیدکنندگان کالا، مصرف‌کنندگان عمده و… . دسته دوم، بر خلاف گروه اول کسانی هستند که از نوسانات قیمت استفاده کرده و سود خود را حداکثر می‌کنند. در بورس‌های کالا، این گروه با نام سفته بازان (Speculator) معرفی می‌شوند.

۲-۲-۱ تاریخچه

سابقه بورس‌های کالایی به سال ۱۸۴۸ در شیکاگوی آمریکا بازمی‌گردد. شیکاگو در آن زمان به عنوان مرکز مبادلات تجاری کشاورزان شهرهای اطراف شناخته می‌شد و در فصل برداشت، کشاورزان برای فروش محصولات زراعی مخصوصاً گندم، روانه این شهر می‌شدند. این کشاورزان در تابستان به دلیل مازاد عرضه، محدود بودن تعداد خریداران و فقدان انبارهای مناسب، محصولات خود را به بهای ناچیزی می‌فروختند و حتی بخشی از آن را به دریاچه میشیگان می‌ریختند. اما در سایر فصول به دلیل محدودیت عرضه و نبود محصول، قیمت‌ها افزایش می‌یافتند. بروز این مشکلات در معاملات محصولات کشاورزی، فعالان این بخش را به فکر انداخت که مکانی را تأسیس کنند تا خریداران و فروشندگان کالا بتوانند در یک چارچوب نظام‌مند، منصفانه، شفاف و رقابتی اقدام به خرید و فروش کالا نموده و از تأمین به موقع کالا در زمان تقاضا اطمینان حاصل کنند. نام این مکان هیأت تجاری شیکاگو بود و به دنبال موفقیت آن، دومین بورس کالایی به نام بورس کالای شیکاگو در سال ۱۸۷۴ تأسیس شد. موفقیت بورس‌های کالایی در آمریکا باعث شد فعالیت این نوع بورس‌ها در سایر کشورهای توسعه‌ یافته گسترش یابد. در حال حاضر گروه بورس بازرگانی شیکاگو، بورس بین قاره‌ای، بورس فلزات لندن و بورس یورونکست از بزرگترین بورس‌های کالایی در جهان‌اند.
بورس‌های کالایی در کشورهای در حال توسعه نظیر چین، هند و برزیل اگرچه قدمت چندانی ندارند، ولی به دلیل انجام اصلاحات اقتصادی در این کشورها بورس‌های کالایی بسیار فعالی تشکیل شده‌اند، به طوری که در حال حاضر بورس‌های کالایی چین و هند از نظر حجم معاملات از بسیاری از بورس‌های باسابقه‌ دنیا در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی پیشی گرفته‌اند.
از قدیمی ترین آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱-  بورس تجاری شیکاگو(CME)  با ۱۷۰ سال سابقه
۲-  بورس فلزات لندن (LME)      با ۱۳۰ سال سابقه
۳-  بورس کالای نیویورک (NYMEX)
۴-  بورس کالای توکیو(TOCOM)
۵-  بورس کالای شانگهای(SHFE)
۶-  بورس کالای هند (MCX)
در ایران برای بهره‌مندی از کارکردهای بورس‌های کالایی پس از تصویب قانون برنامه سوم توسعه، ایجاد این بورس‌ها در دستور کار دولت قرار گرفت. اولین بورس کالایی کشورمان در شهریور ماه سال ۸۲ تحت عنوان سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران شروع به کار کرد. همان طور که از نام این بورس مشخص است، در آن انواع فلزات پایه نظیر فولاد، آلومینیوم و مس در قالب قراردادهای نقد، سلف و نسیه معامله می‌شدند. دومین بورس کالایی در شهریور ماه سال ۸۳ به نام سازمان کارگزاران بورس کالای کشاورزی ایران تشکیل شد. این بورس با ساختاری مشابه بورس فلزات اقدام به پذیرش کالاهای کشاورزی از قبیل گندم، جو، ذرت، کنجاله‌ها، خرما و کالاهای دیگر در قالب قراردادهای نقد، سلف و نسیه می‌کرد. با تصویب قانون جدید بازار اوراق بهادار در سال ۸۴ و تصمیم شورای عالی بورس، سرانجام بورس‌های فلزات و کشاورزی در یکدیگر ادغام و بورس واحدی با عنوان بورس کالای ایران تشکیل شد. این ادغام در واقع همسو با تجربه جهانی در ادغام بورس‌ها انجام شد، چرا که با ادغام بورس‌ها، هزینه‌های معاملاتی به حداقل ممکن کاهش می‌یابند. بر اساس قانون بازار اوراق بهادار مصوب سال ۸۴، شورای عالی بورس بالاترین رکن بازار اوراق بهادار است که سیاست گذاری‌های کلان بازار را بر عهده دارد و سازمان بورس و اوراق بهادار به عنوان مقام ناظر این بازار است. شورا و سازمان در راستای حمایت از حقوق سرمایه‌ گذاران و با هدف ساماندهی، تدوین مقررات و توسعه‌ بازار شفاف، منصفانه و کارا و به منظور نظارت بر حُسن اجرای قانون تشکیل شده‌اند، ضمن این که بورس کالای ایران بازاری متشکل و “خودانتظام” است که ضوابط و استانداردهای حرفه‌ای و انضباطی را پس از تأیید سازمان یا شورا اجرا می‌کند.
هم‌اکنون در بورس کالای ایران بیش از ۱۸۰ کالای پایه شامل انواع فلزات از قبیل مقاطع فولادی، شمش آلومینیوم و فرآورده‌های مسی، انواع محصولات کشاورزی از جمله گندم، جو، ذرت و کنجاله‌ها، انواع محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی از قبیل نفت خام، نفت کوره، بنزین، انواع پلیمرها، مواد شیمیایی و قیر و همچنین فلزات گران‌بها از جمله سکه توسط معامله‌گران داد و ستد می‌شوند. در سال ۹۱ ارزش مجموع خرید و فروش کالاها در بورس کالای ایران به بیش از ۶۷۰ تریلیون ریال رسید. این رقم به تنهایی می‌تواند نشان دهنده گستردگی فعالیت بورس کالای ایران و عمق معاملات این بورس باشد.