نشانه های سوءمصرف مواد نسبت به نواع داروی مصرف شده، مقدار دارو و شخصیت معتاد فرق می‌کند. به این دلیل باید این عوامل را جداگانه مورد بررسی قرار داد. تریاک، مورفین، هروئین که مشتقات اصلی تریاک هستند، معمولا از راه بینی کشیدن یا تزریی زیر جلدی وارد بدن می‌شوند و آثار آن که بالافاصله دیده می‌شوند، عبارتند از:
۱- تخفیف حرکت های ارادی، ۲- کاهش میل جنسی، ۳- خواب آلودگی که با روشنی ذهن همراه است (رویای خوش)، ۴- تسکین درد، ۵- انبساط خاطر همراه با احساس رضایتمندی و آرامش، ۶- رویاهای شیرین و مطبوع و ۷- احساس مبهم از زمان و مکان (باوی،۱۳۸۸).
عوارض سوءمصرف مواد
عوارض جسمی و روانی: برخی از پیامدهای گروه جسمی – روانی که بخاطر استعمال مواد مخدر در کوتاه مدت یا دراز مدت عاید انسان می‌شود به قرار زیر است:
۱- به گفته پزشکان مواد مخدر نوعی سم است و مصرف این مواد باعث نوعی مسمومیت می‌شود که به مرور آثار مخرب خود را بروی جسم و اعصاب و روان انسان می‌گذارد.
۲- مواد مخدر اعصاب حسی و مراکز مغزی را تخدیر و بی حس نموده و طبعا از حساسیت آن ها می‌کاهد در نتیجه منجر به کاهش میزان ادراک و حساسیت روحی شخص می‌گردد.
۳- عوارض سوء مصرف مواد مخدر به مروز زمان بر جسم و روان آدمی به گونه‌ای است که سلامت جسمی و روانی را از انسان می‌گیرد و بدین وسیله او را از هر حیوانی زبون‌تر می‌سازد او را تبدیل به موجودی می‌کند که نه حیوان است، نه انسان، حیوان نیست، چون جسمش سالم نیست. انسان نیست چون فاقد عواطف و احساسات و اراده و ابتکار و خلاقیت است.
۴- مصرف کننده مواد به هر انگیزه‌ای دست به چنین کاری زده باشد پس از لحظات یا ساعات سرخوشی دچار اندوه و یاس و نگرانی و اضطراب زاید الوصفی می‌گردد.
۵- کسانی که تریاک و مشقات آن را مصرف می‌کند و دیر یا زود به عوارضی چون، بیدار خوبی، رعشه عضلات، حالت تهوع، کاهش فشار خون، از دست دادن قدرت بیان، بی دقتی در بینایی مبتلا می‌شوند (قایدی و قایدی،۱۳۹۲).
عوارض اقتصادی ومالی:
۱- خسارت بر اقتصاد و وضعیت مالی خانواده معتاد. این خسارت و هزینه تحصیلی غالبا قسمت قابل توجهی از درآمد مالی خانواده معتاد را شامل می‌شود. امکاناتی که می‌بایست در جهت رفاه و آسایش و تعلیم و تربیت اعضای خانواده قرار می‌گرفت، دود می شود و به آسمان می‌رود.
۲- خسارت وارد بر اقتصاد کشور ناشی از نگهداری معتادان در زندان ها. بر اساس آمارهای موجود تعداد زندانیان کشور در سال های ۱۳۷۷ و ۱۳۷۸ بین ۱۵۰ تا ۱۶۰ هزار نفر بوده است که بیش از ۶۰ درصد آنان یعنی ترتیب یکصد هزار نفر، آنان را معتادان و مجروحین مواد مخدر تشکیل داده‌اند.
۳- اعتیاد و قاچاق مواد مخدر مانعی بزرگ بر سر راه توسعه و رونق اقتصادی، خسارت های ناشی از سوء مصرف و قاچاق مواد مخدر بر اقتصاد مملکت سالانه بالغ بر ۱۵۰۰ میلیارد تومان است که در مقایسه با تعداد معتادان کشور سرانه هر معتاد بالغ بر دو هزار تومان در روز می‌شود (سرداری،۱۳۸۹).
عوارض فرهنگی – اجتماعی
۱- عدم اعتیاد و امنیت اجتماعی؛
۲- اعتیاد تهدیدی علیه بهداشت عمومی (ایران پور،۱۳۹۰).
عوارض معنوی
بخاطر وجود پدیده شوم قاچاق و سوء مصرف مواد مخدر به فرد مصرف کننده، خانواده و اطرافیان او و به عموم جامعه خسارت هایی وارد می شود که به هیچ عنوان حتی با هزینه کردن میلیاردها تومان جبران نمی‌گردد. برخی از این خسارت ها به قرار زیر است:
۱- محروم شدن کودکان از داشتن خانواده مناسب؛
۲- متلاشی شدن کانون گرم و با صفای خانواده، از هم گسیخته شدن عشق مشترک (رستگار، ۱۳۸۷).
انواع مواد
هر ماده ای که پس از وارد شدن به ارگانیزم بتواند بر یک یا چند عملکرد آن اثر بگذارد ماده مخدر است. البته لغت مخدر بصورت اصطلاحی به کار رفته است و مواد مخدر الزاما تخدیر کننده نیست. در حال حاضر اصطلاح مواد روان گردان اصطلاح مناسبی برای جایگزین مواد مخدر است.
پیچیدگی موضوع مصرف مواد غیر قانونی در اصطلاحات مربوط به آن بازتاب یافته است و به نظر می رسد که این اصطلاحات مرتبا با تشکیل شوراهای مختلف حرفه ای و دولتی تغییر می یابند. یکی از سوالات که مطرح می شود این است که چه نامی باید روی مواد تغییر دهنده مغز گذاشته شود. چاپ چهارم کتابچه تشخیصی و آماری اختلالات روانی(DSM- IV) آن ها را مواد می نامد. در DSM- IV مفهوم مواد روان گردان شامل مواد شیمیایی موثر بر مغز نظیر حلال های آلی که ممکن است عمدا یا سهوا خورد شود، نیست. مواد قانونی را نمی توان از مواد غیر قانونی تفکیک کرد. بسیاری از مواد قانونی نظیر مرفین اغلب با روش های غیر قانونی تهیه شده و برای مقاصد تجویز نشده، مصرف می شوند. واژه مواد در مجموع، بر واژه دارو ترجیح دارد، چون دارو تلویحا به معنای ماده شیمایی مصنوعی است، در حالی که بسیاری از مواد با الگوهای سوء مصرف طبیعی ارتباط دارند یا برای مصرف انسان تولید نشده اند، مانند چسب هواپیما (کاپلان و سادوک، ۱۹۹۸، به نقل از ناصری،۱۳۸۹).
جدول ۲-۱: طبقات مختلف مواد
| DSM- IV |
ICD-10 |
| الکل |
الکل |
| آمفتامین ها |
محرک های دیگر، از جمله کافئین |
| کافیئین |
مسکن یا خواب آورها |
| حشیش |
کانابینوئید ها |
| کوکائین |
کوکایین |
| توهم زاها |
توهم زاها |
| مواد استنشاقی |
حلال های فرار |
| نیکوتین |
توتون |
| مواد افیونی |
مواد افیونی |
| فن سیکلید ین |
مصرف چند ماده |
| رخوت زاها، خواب آورها، اضطراب زداها |
|
| چند ماده |
|
تعریف کاملی برای مواد مخدر و روان گردان که جامع و مانع باشد نمی توان یافت، زیرا اثر این گونه مواد، حتی یک ماده بر روی افراد متفاوت در خیلی از موارد مختلف است. از مواد گوناگون برخی مخدر، بعضی محرک، تعدادی توهم زا و شماری اثرات گوناگون دیگری مانند ابعاد رخوت و کند کنندگی بر جسم و روان و یا هر دو دارد، حال آنکه مخدر بعضی مست کننده اعصاب است و فقط شامل یک دسته از مواد می شود روان گردان ها که در سال های اخیر کار برد و سیع تری پیدا کرده اند، از نظر لغوی اعضای فیزیولوژیکی را در بر نمی گیرد و از نظر ترکیبات شیمیایی نیز متنوع بوده و از منابع طبیعی و غیر طبیعی مختلفی استخراج، استحصال و ساخته می شوند. به هر حال مواد مورد بحث را به شیوه های متعددی می توان طبقه بندی کرد. مثلاً اگر آن ها را به طبیعی، نیمه طبیعی، نیمه مصنوعی و مصنوعی گروه بندی کنیم، یا از نظر تاریخ کشت آشنایی بشر با آن ها و یا کشف و ساخت آن ها دسته بندی کنیم و یا در دو گروه، یعنی گروه مواد مخدری که مصرف پزشکی دارد یا مواد مخدری که مصرف پزشکی ندارد، دسته بندی شوند، همه درست بوده، ولی در عین حال هیچ یک طبقه بندی یا تعریفی جامع و مانع نمی باشد (افشار، ۱۳۹۳).
اگر چه متخصصین، طبقه بندی هایی از جنبه های علمی و تجربی ارائه داده اند، ولی بهترین نوع گروه بندی طی سال های اخیر، طبقه بندی مواد به کند کننده، تحریک کننده و توهم زا هاست که تا اندازه زیادی در مجامع بین المللی پذیرفته شده است. در این طبقه بندی با توجه به شباهت ساختمانی مواد با انتقال دهنده های عصبی درون مغز سعی گردید. تا هرماده در طبقه ای خاص جای داده شود. انجمن روانپزشکی آمریکا (۱۹۹۴) فهرست موادی که ممکن است مورد سوء مصرف قرار گیرد و یا مصرف پی در پی آن ها به اعتیاد منجر شود را در ۱۱ گروه معرفی نموده است: ۱) الکل، ۲) آمفتامین ها (گاهی تقویت کننده های دستگاه سمپاتیک نیز ذکر می شود، ۳) کافئین، ۴) حشیش، ۵) کوکائین، ۶) توهم زا ها، ۷) مواد استنشاقی، ۸) نیکوتین، ۹) مواد افیونی، ۱۰) فن سیکلیدین یا PCP، ۱۱) تسکین دهنده ها، خواب آورها و ضد اضطراب ها (باوی،۱۳۸۸). این یازده ماده بر اساس طبقه بندی فوق الذکر در یکی از سه دسته مواد قرار می گیرند:
الف) کند کننده ها
این مواد عموماً از فعالیت دستگاه عصبی جلوگیری کرده، احساس تنش و اضطراب را کاهش داده و واکنش های حرکتی و جریان های شناختی را به تاخیر می اندازد. سوء مصرف طولانی هر یک از مواد این طبقه قادر است فرد را معتاد نموده، آسیب های جسمانی و روانی جبران ناپذیری بجای بگذارد. چنانچه این مواد توسط مادران باردار در دوران بارداری مصرف شود، ممکن است منجر به آثار جبران ناپذیری بر جنین در حال رشد شده، عقب ماندگی بعد از تولد را بهمراه داشته باشد. این دسته از مواد شامل الکل، باربیتورات ها و خواب آورها، مواد استنشاقی و مواد افیونی می شود. در زیر هر یک را به اختصار توضیح خواهیم داد (عابدی،۱۳۹۱).
۱- الکل: الکل برای هزاران سال مورد مصرف و سوء مصرف بشر قرار گرفته است. حتی رومیان باستان در برابر رانندگی حین مستی قوانین و مقرراتی را وضع کرده بودند. امروزه در بسیاری از کشورهای اروپایی و امریکایی، فردی با سطح خونی الکل ۱/۰ درصد بعنوان فردی که از لحاظ قانونی مست تلقی می شود، در نظر گرفته می شود. رانندگی در حین مستی، به این لحاظ خطرناک است که موجب تحریفات ادراکی، ناهماهنگی حرکتی و داوری مختلف می شود. الکل اثرات خود را از طریق افزایش اثربخشی گابا (یکی از انتقال دهنده های عصبی مغز) که موجب بازداری انتقال عصبی در مغز می شود، اعمال می کند. الکل فعالیت مغزی را که بطور عادی باعث بازداری رفتارهای اجتماعی نظیر روابط جنسی، پرخاشگری و…می شود را کاهش می دهد. همین امر باعث شده تا افرادی که از توانایی الکل در رفع بازداری های اجتماعی آگاه هستند، این ماده را بعنوان پوزش و معذرت خواهی برای رفتارهای ناشایست اجتماعی خود معرفی می کنند. الکل همچنین، اضطراب و افسردگی را کاهش می دهد و باعث تقویت پندار فرد از خود از طریق کاهش آگاهی فرد از یادمان های رنج آور می شود ( جوزف[۱]،۱۹۹۰، به نقل از افشار،۱۳۹۳).
۲- باربیتورات ها و خواب آورها: داروهای باربیتورات از اسید باربیتوریک مشتق می شوند. از آنجائیکه باربیتورات ها و خواب آورها (نظیر بنزودیانرپسی ها) اثراتی شبیه الکل بوجود می آورند، به الکل جامعه هم موسوم هستند. باربیتورات ها نیز مانند الکل از طریق تحریک گیرنده های گابا وارد عمل می شوند. سکونال که یکی از داروهای این طبقه است. از آنجایی که سریع باعث خواب آلودگی می شود، بعنوان قرص خواب مورد استفاده قرار می‌گیرد. پنتوتال یکی دیگر از داروهای این دسته، بعنوان یک بی حس کننده عمومی در جراحی مورد استفاده قرار می گیرد. از آنجائیکه مقادیر مصرف خفیف پنتوتال، حالت شبه مستی القاء می کند، یعنی حالتی از بازداری زدایی که فرد تحت آن، خواهان ابراز افکار و احساسات خصوصی خود است، در بین عوامل، مشهور به “سرم حقیقت” است، اگر چه تضمینی برای صحت آنچه فرد بیان می دارد، وجود ندارد. یکی از داروهای این دسته (باربیتورات ها) که معمولاً مورد سوء مصرف قرار می گیرد، متاکوالون (کوالود) است (سعیدی،۱۳۹۱).
۳- مواد استنشاقی: یکی از ابزارهای قدیمی القاء حالات تغییر یافته هشیاری، مصرف استنشاقی (شامل اثر لکروفروم واکسید نقره و….) است. این مواد بصورت گاز یا بخار متصاعد شده از مواد جذب می شود. مواد استنشاقی بطور مشخص مثل الکل عمل می کند، یعنی ابتدا باعث رها شدن از بازداری ها می شود و سپس موجب آرامش و خواب می‌شود.
۴- مواد افیونی: گیاه خشخاش، منبع اصلی مواد افیونی است که شامل مورفین، هروئین، تریاک، و کوکائین است. مواد افیونی در زمان های قدیم نیز به واسطه تاثیرات درد زدایی و سرخوشی آور شناخته شده بوده است. لوحه های گلی سومریان که از حدود ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد بدست آمده،گیاه خشخاش را بعنوان گیاه شادی معرفی نموده اند. هنرپیشه ها و نویسندگان در قرن نوزدهم این ماده را برای ایجاد حالات تغییر یافته هشیاری مورد استفاده قرار می داده اند. البته در همین زمان بر تاثیرات درد زدایی مواد افیونی تکیه بسیاری نیز شده است. در این قرن پزشکان و داروسازان ترکیبی از تریاک و الکل که به “لارانوم” موسوم بود را برای برخی از مشکلات جسمی و روانی تجویز می کردند. این ماده علیرغم اینکه باعث کاهش درد می گشته، ولی بهیچ عنوان قادر به درمان هیچ یک از این مشکلات نبوده است. از آنجائی که مصرف لادانوم بسادگی می توانست باعث بیش مصرفی کشنده شود، یکی از داروهایی بوده که برای ارتکاب خودکشی در انگلستان قرن نوزدهم استفاده می شده است. اما مورفین که ماده فعال اصلی افیون محسوب می شود، برای کاهش ناشی از جراحات در طول قرن نوزدهم و بیستم مورد استفاده قرار می گرفته است. نام مورفین از نام خدای رویاهای یونان گرفته شده است. این نام به دلیل حالات خواب آلودگی و کند کنندگی این ماده بر آن نهاده شده است. در سال ۱۹۸۹، دانشمندان، دارویی بسیار قوی تر، یعنی هروئین را افیون ساختند. در واقع هروئین با امید به اینکه قادر است، اعتیاد به تریاک و افیون را درمان کند، ساخته شده، ولی بزودی دانشمندان پی بردند که این دارو نیز یک ماده بسیار قوی و اعتیاد آورتر است. در اوایل قرن بیستم، بسیاری از مردمان ملت های مختلف بویژه آمریکا و اروپا به این ماده وابسته شدند، به ترتیبی که در سرتاسر اروپا و امریکا بتدریج قوانینی برای بازداری از مصارف غیرپزشکی آن گذرانده شد. امروزه، مورفین، کدئین و ماده افیونی مصنوعی بنام دمرول بطور معمول برای کنترل دردهای شدید تجویز می شود. تاثیرات سرخوشی آور و درد زدایی مواد افیونی بدلیل بازدارندگی گیرنده های اندروفینی مغز است که موجب مسدود کردن تکانه های درد و تحریک مراکز لذت مغز می شود (لونتال[۲]،۱۹۸۸، به نقل از محمدی،۱۳۸۷).
ب) تحریک کننده ها
این طبقه از مواد هشیاری و برانگیختگی کلی را افزایش می دهد و در بسیاری از موارد منجر به کاهش احساس خستگی و ضعف می شوند. مصرف بلند مدت آن ها، علیرغم اینکه در ابتدا ممکن است با افسردگی، خستگی و ضعف جسمانی مبارزه کنند، ولی به مرور اثربخشی خود را از دست داده، فرد را از لحاظ جسمانی و روانی آسیب پذیر می کند. بر اساس تحقیقات گزارش شده، مصرف کوکائین توسط مادران باردار، ممکن است نوزادان آن ها را پس از تولد، برای سالیان سال با مشکلات جدی مواجه کند. نیکوتین و کافئین نیز که در این طبقه قرار می گیرند، نسبت به مواد دیگر مثل آمفتامین، ضعیف تر هستند، ولی مصرف بی رویه آن ها نیز می تواند فرد را با مشکلات جدی مواجه سازد. چهار ماده اصلی این طبقه، کوکائین، آمفتامین، کافئین و نیکوتین هستند.
ج) توهم زاها
به این گروه از مواد، داروهای روان پریشی زا گفته می شود، زیرا علاوه بر ایجاد توهمات، موجب قطع تماس فرد با واقعیت و بسط وگسترش هشیاری نیز می شوند. این گروه از مواد، اگر چه ابتدا برخی مصارف داشته، ولی در حال حاضر بواسطه خطراتی که برای سلامتی افراد دارند، فاقد هر گونه کاربرد طبی و درمانی می باشند. از این دسته، PCP (فن سیکلیدین) و LSD (لاسیرجیک اسید دی اتیل آمینه) دارای منشاء شیمیایی و مکالین و پسیلوسیبین و ماری جوانا، دارای منشاء گیاهی می باشند. از مواد این گروه، LSD ماده بسیار قوی است که می تواند اثرات فیزیولوژیک و روانی عمیقی ایجاد کند، البته تا کنون هیچ گونه گزارش مبنی بر مرگ در اثر مصرف LSD گزارش نشده، ولی سوء مصرف طولانی مدت ماری جوانا و حشیش، می تواند فرد را با مشکلات ریوی حاد مواجه کند (باوی، ۱۳۸۸).
[۱]- Josephs
