گروهی از اندیشمندان، مثنوی را پیرو کتب آسمانی خوانده اند و برخی پا را از این هم فراتر نهاده و برخلاف نص صریح قرآن، آن را مصحف ثانی نام نهاده اند. از این گروه می توان به عبدالرحمن جامی، بهاالدین عاملی و محمدحسین شهریار در دوران معاصر اشاره کرد که مثنوی معنوی را «قرآن در زبان فارسی» نامیده است. «صرفنظر از مسایل مذهبی، بی شک مثنوی اگر از سروده های گاتا، اوستای زرتشت، وداهای هندوان و عهد جدید مسیحیان (قرآن و عهد عتیق مستثنی شده اند) که در دسترسند، عمیق تر و پرمایه تر نباشد، قدر مسلم کمتر هم نیست دلیل این اعتقاد به دو نکته باز می گردد:
نکته اول آن که سرچشمه فیض و سرمایه ای که سبب تالیف مثنوی گشته همانا وحی الهی است و این در جای جای مثنوی مشهود است. بنابر اعتقاد مسلمانان، وحی به پیامبران مختص نیست و چه بسا به تعبیر قرآن بر زنبور عسل نیز نازل گردد. بنابراین اعتقاد است که در مثنوی آمده است.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

 

 

 

 

گیرم این وحی نبی گنجور نیست		هم کم از وحی دل زنبور نیست
چونکه اوحی الرب الی النحل آمده است		خانه وحیش پر از حلوا شده است

دلیل دوم آن که مولانا روحی وحی گیر و وحی شناس داشته و این روح اثر خود را به شکل چشم گیری در مثنوی به جای گذاشته است.

 

 

گر نبود روح های غیب گیر

وحی نآوردی ز گردون یک بشیر

(باهنر، ۱۳۸۸: ۲۱۴)

۳-۲-۳- مثنوی و اندیشه عرفانی مولوی

در این که کدام اثر بزرگ مولوی را، اثری عرفانی بدانیم و کدام را ندانیم، و یا این که کدام اثر از عرفان بالاتری برخوردار است، نظرات مختلفی وجود دارد. زینب میرزا بیگی در کتاب خود به نام «فراق شمس» از قول علامه محمدتقی جعفری بدون آدرس دهی آورده است اگر خواسته شود که در باب تفکرات عرفانی مولوی تحقیق شود، شاید بهترین راه تحلیل کلیات شمس باشد. ولی اگر هدف شناخت برداشت های او از زندگی و دین باشد، بررسی غزل هایش نتیجه ای در بر نخواهد داشت. به این منظور مثنوی انتخاب بهتری است. مولوی در تدوین این اثر قصد تعلیم و اندرزگویی داشته و راه های وصول به خدا و معرفت نفس را می آموزد. (میرزا بیگی، ۱۳۸۵: ۱۴۳).
مثنوی معنوی مولوی همانند قرآن که گاهی از زبان قصه و روایت سخن می گوید و در بسیاری از موارد داستانی را شروع می کند تا در جای دیگر آن را ادامه دهد و به ضرورت ممکن است یک داستان را ناتمام رها کرده باشد تنظیم شده است و این خود می تواند تأثیر قرآن در حافظه و اندیشه مولوی باشد. «دیوان شمس گاهی حتی با اصول صوفی گری مانند «نفرت از دنیا و عشق به خدا»، «فنای در خود و بقای در خدا» و تخلص به اخلاق الله» نیز در تعارض است. بر عکس مثنوی بیشتر با مسائلی از قبیل «حیات دینی روح» و «اشتیاق روح به اتحاد با حق» درگیر است» (همان: ۱۴۳)
« مثنوی، منتخبِ بدون نظم و ترتیبی از تمامی اندیشه های فلسفی و کلامی جهان اسلامی از آغاز تا قرن هفتم هجری است. مولوی هرچه در هر دستگاه فکری درست یافته است، انتخاب کرده است. رشته ای که این نکات نامرتبط را به یکدیگر پیوند داده است، داستان های مثنوی است. » (همان: ۱۴۰).

۳-۲-۳-۱- مدینه النبی در اندیشه مولوی

شاید با توجه به مطالب ذکر شده و اینکه در جاهای مختلف از مثنوی به عنوان قرآن شعر فارسی یاد کردیم، این مسئله در ذهن متجلی می گردد که مدینه النبی پیامبر که در آن حاکم جامعه اسلامی با رعیت گمنام که برده ای زر خرید بوده برابر است، می تواند بهترین نمونه از یک جامعه باشد. جامعه ای که بزرگترین قطب عالم امکان، رهبری آن را بر عهده دارد و همان طور که گفته اند “لولاک لما خلقت الافلاک ” پس دیگر جامعه ای بهتر و زیباتر از این نمی توان یافت. جامعه ای که پیامبر را دارد، عمر فاروق، ابوبکر صدیق، عثمان سیف الاسلام، و علی یگانه مرد عدالت و رشادت را دارد، پس چه جامعه ای بهتر و برتر از آن؟
اما باید دانست که مولوی تمام این ویژگی های موجود در جامعه علوی و مدینه النبی را در واقع لطف حضرت حق می داند که برای راحتی در اختیار انسان قرار داده است. این ها اشارات معشوق است که باید آنها را ببیند و راهنمایی بگیرد تا خانه دوست و باید از خود معشوق سراغ خانه دوست را گرفت، نه از هر کس دیگر.
مولوی حتی جامعه النبی یا مدینه النبی را جامعه آرمانی نمی داند زیرا که هدف از خلقت را فقط و فقط رسیدن به حضرت دوست می داند.
«هر یک از انسان های وارسته و با عظمت، معمولاً خود را وامدار شخص یا اشخاص با عظمت دیگر دانسته اند. مولوی نیز به عنوان یکی از شخصیت های بزرگ اسلامی، در کتاب مثنوی، علاقه شدید خود را نسبت به چند نفر نشان داده است. از میان این شخصیت ها، او به دو نفر نه تنها علاقه، بلکه عشق نشان داده است که عبارتند از: حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام.
از دیدگاه مولوی، تنها کسی که صلاحیت مولویت برای تمام مسلمانان و بلکه تمام انسان ها را دارد امام علی علیه السلام است؛ زیرا ایشان به مقام شامخ آزادی و آزادسازی رسیده است. به همین سبب، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فقط او را جانشین خود ساخت.
عفو حضرت علی علیه السلام از دشمن خود، بلکه از قاتل خود نیز از آزادی او نشأت می گیرد. ارزش انسان به اندازه آزادی او از قید و بند دنیا و رسیدن به مقام بندگی خالصانه است که اوج این مقام را پس از نبی اکرم صلی الله علیه و آله باید در حضرت علی علیه السلام جست وجو کرد» (فاضلی، ۱۳۸۶: )
در فصل بعد توضیح کافی درباره مدینه فاضله یا آرمان شهر مولوی خواهیم آورد و می گوییم که آرمان شهر مولوی از نوع فیزیکی نیست و عینیت اجتماعی ندارد تا بخواهیم مثالی برای آن بیاوریم و از نوع نگرشی است و باید در آن به سیر و سیاحت پرداخت و جایگاه دل است و صیقل وجود، که آدمی را مهیا و آماده وصال دوست می کند و این یادآور همان داستانی است که عاشق خام به در خانه معشوق می رود و تا زمانی که پخته نشده و در معشوق فنا نگردد اذن ورود نمی یابد.
شاید هیچ داستانی را در مثنوی نبینیم که به گونه ای اتحاد و اتصال به حق را هدف اصلی خلقت و جهان بیان نکرده باشد.
مدینه النبی شهری است که با اقطاب تداوم یافته است و در آن خور و خواب و خشم و شهوت نیز وجود دارد.
شهری است که با عناصر مادی که در آن پیامبر به سبب رسالت باید مسائل دنیا و آخرت را آموزش دهد، اما با تاکید بیشتر بر آخرت که «الدنیا مزرعه الاخره».
بنابراین آن چه مورد هدف مولوی است، جامعه نیست، شهر نیست، آب نیست، هوا نیست، فقط و فقط غرق شدن در معشوق را طالب است و بس.
لذا تنها عاملی را که مولوی در جامعه انسانی مدنظر قرار می دهد و آن را مفید می داند عامل انسانی است؛ یعنی می گوید برای رسیدن به حق و درجات بالاتر باید از کسی پیروی کرد که خود، این مرحله را طی کرده است و به قول حافظ «طی این مرحله بی همرهی خضر نکن» باید راهرو و راهنمایی باشد تا بتواند انسان را از ظلمات مخفی و نهفته مسیر آگاه کند که این نقش در جامعه به بهترین وجه در دستور کار پیامبر ارائه شده است تنها می توان در این راستا اهداف و آرمان های مولوی را با مدینه النبی هماهنگ دانست.

۳-۲-۴- سطح سخن و پیام مثنوی

درباره مولوی و مثنوی معنوی اش کتاب ها و مقالات بسیاری به رشته تحریر در آمده است. در این میان کتابی که درباره مولوی و بخصوص مثنوی معنوی و جایگاه اندیشه و عرفان مولوی حاوی مطالب ارزشمند و درخور توجه است و در این پایان نامه مورد استفاده قرار گرفته است با عنوان «مثنوی قرآن شعر فارسی» اثری است از علمدار شاهچراغی که مطالبی بسیار وسیع و درخور توجه ارائه داده است؛ که در ادامه بخشی از نظریات ایشان درباره مثنوی آورده شده است:
«مطالب مثنوی را از جهت فهم خواننده به سه بخش عام، خاص و اخص تقسیم می کنند. بخش عام یا محکمات، بخشی از مثنوی است که در آن روی سخن با عامه است و هرکس نیز به قدر فهم خود از آن استفاده می کند. اکثر حکایات و نصایح و پندهای مثنوی در این بخش قرار دارند.