نمودار ۴-۲- ۱۴- آماره های توصیفی مؤلفه مسخ شخصیت ۱۳۳
نمودار ۴-۲- ۱۵- آماره های توصیفی مؤلفه فقدان موفقیت شخصی ۱۳۴
نمودار ۴-۲- ۱۶- آماره های توصیفی متغیر معنویت محیط کار ۱۳۴
نمودار ۴-۲- ۱۷- آماره های توصیفی مؤلفه فردی-روان شناختی معنویت ۱۳۵
نمودار ۴-۲- ۱۸- آماره های توصیفی مؤلفه فردی-پرورش روح معنویت ۱۳۵
نمودار ۴-۲- ۱۹- آماره های توصیفی مؤلفه گروهی معنویت ۱۳۶
نمودار ۴-۲- ۲۰- آماره های توصیفی مؤلفه سازمانی معنویت ۱۳۶
نمودار ۴-۳- ۱- نمودار پراکنش بین معنویت محیط کار و فرسودگی شغلی ۱۳۸
نمودار ۴-۳- ۲- نمودار پراکنش بین معنویت محیط کار و رضایت شغلی ۱۴۰
نمودار ۴-۳- ۳- نمودار پراکنش بین بعد فردی-روان شناختی معنویت محیط کار و فرسودگی شغلی ۱۴۲
نمودار ۴-۳- ۴- نمودار پراکنش بین بعد فردی-پرورش روح معنویت محیط کار و فرسودگی شغلی ۱۴۴
نمودار ۴-۳- ۵- نمودار پراکنش بین بعد گروهی معنویت محیط کار و فرسودگی شغلی ۱۴۶
نمودار ۴-۳- ۶- نمودار پراکنش بین بعد سازمانی معنویت محیط کار و فرسودگی شغلی ۱۴۸
نمودار ۴-۳- ۷- نمودار پراکنش بین معنویت محیط کار و خستگی عاطفی ۱۵۰
نمودار ۴-۳- ۸- نمودار پراکنش بین معنویت محیط کار و مسخ شخصیت ۱۵۲
نمودار ۴-۳- ۹- نمودار پراکنش بین معنویت محیط کار و فقدان موفقیت شخصی ۱۵۴
نمودار ۴-۳- ۱۰- نمودار پراکنش بین بعد فردی-روان شناختی معنویت محیط کار و رضایت شغلی ۱۵۶
نمودار ۴-۳- ۱۱- نمودار پراکنش بین بعد فردی-پرورش روح معنویت محیط کار و رضایت شغلی ۱۵۸
نمودار ۴-۳- ۱۲- نمودار پراکنش بین بعد گروهی معنویت محیط کار و رضایت شغلی ۱۶۰
نمودار ۴-۳- ۱۳- نمودار پراکنش بین بعد سازمانی معنویت محیط کار و رضایت شغلی ۱۶۲
نمودار ۴-۳- ۱۴- نمودار پراکنش بین رضایت شغلی و فرسودگی شغلی ۱۶۴
نمودار ۴-۳- ۱۵- نمودار پراکنش بین رضایت شغلی و خستگی عاطفی ۱۶۶
نمودار ۴-۳- ۱۶- نمودار پراکنش بین رضایت شغلی و مسخ شخصیت ۱۶۸
نمودار ۴-۳- ۱۷- نمودار پراکنش بین رضایت شغلی و فقدان موفقیت شخصی ۱۷۰
شکل ۲-۱- ۱- مدل معنویت در کار از دیدگاه کینجرسکی و اسکرپینگ ۲۸
شکل ۲-۱- ۲- معنویت در سازمان با توجه به سه سطح فردی، گروهی و سازمانی ۳۰
شکل ۲-۱- ۳- پنج الگوی سازمانی با توجه به گرایش های دین و معنویت در سازمان ۳۷
شکل ۲-۳- ۱- مدل فرات و استارک از رضایتمندی شغلی ۶۰
شکل ۲-۳- ۲- مدل رضایت شغلی ۶۱
شکل ۲-۳- ۳- سه الگویی که نشان دهنده (الف) تأثیر محیط بر رضایت شغلی، (ب) تأثیر شخصیت بر رضایت شغلی، (پ) تأثیر محیط و شخصیت بر رضایت شغلی هستند ۶۶
شکل ۲-۵- ۱- مدل اولیه تحقیق ۱۰۲
شکل ۲-۵- ۲- مدل تحلیلی تحقیق ۱۰۳
شکل ۳- ۱- گام های فرایند تحقیق ۱۰۸
چکیده
فرسودگی شغلی یکی از مشکلاتی است که معلمان مدارس با آن روبرو می باشند. بنابراین شناسایی و توجه به عوامل تأثیرگذار بر فرسودگی شغلی معلمان بسیار مهم است که یکی از این عوامل رضایت شغلی است. از سوی دیگر به نظر می رسد معنویت محیط کار نیز می تواند بر رضایت و فرسودگی شغلی معلمان تأثیرگذار باشد، در این راستا پژوهش حاضر رابطه بین معنویت محیط کار با رضایت شغلی و فرسودگی شغلی معلمان مقطع متوسطه مدارس دولتی ناحیه ۱ شهرستان کرمان را بررسی می کند. جامعه آماری این پژوهش را کلیه معلمان مقطع متوسطه مدارس دولتی ناحیه ۱ شهرستان کرمان تشکیل می دهند که تعداد آنها ۱۰۵۰ نفر می باشد. با بهره گرفتن از فرمول کوکران، حجم نمونه برابر ۲۸۱ نفر برآورد گردید، اما با توجه به احتمال ریزش افراد، تعداد ۳۲۲ نفر با روش نمونه گیری طبقه ای متناسب با حجم طبقه انتخاب شدند، که از ۳۲۲ نفر، ۱۱ نفر به علت کسب نمره کامل (نمره ۲۵) در سؤالات دروغ سنج، و ۵ نفر به علت ناقص بودن پرسشنامه ها از نمونه خارج شدند، و در نهایت ۳۰۶ نفر باقی ماندند. ابزار اندازه گیری سه پرسشنامه فرسودگی شغلی مسلچ (۱۹۸۶)، رضایت شغلی بری فیلد روث، و پرسشنامه معنویت محیط کار محقق ساخته بود. جهت تجزیه و تحلیل نتایج، از ضریب همبستگی پیرسون، اسپیرمن، تاوbکندال، رگرسیون خطی چند متغیره، آماره خی-دو، و همچنین از تحلیل لگ خطی از طریق نرم افزار spss استفاده گردید. نتایج به دست آمده از پژوهش نشان داد که بین معنویت محیط کار با فرسودگی شغلی رابطه معنادار وجود دارد، همچنین رابطه بین معنویت محیط کار و رضایت شغلی نیز تأیید گردید. نتایج این پژوهش همچنین رابطه بین معنویت محیط کار با مؤلفه های فرسودگی شغلی، بین مؤلفه های معنویت محیط کار با فرسودگی شغلی، بین رضایت شغلی و فرسودگی شغلی، و بین رضایت شغلی و مؤلفه های فرسودگی شغلی را نشان داد. درضمن یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن بود که جنسیت معلمان با فرسودگی شغلی و رضایت شغلی آنها رابطه معنادار دارد، به طوریکه فرسودگی شغلی معلمان مرد بیشتر از معلمان زن، و رضایت شغلی معلمان زن بیشتر از معلمان مرد می باشد. با توجه به نتایج حاصل از پژوهش حاضر پیشنهاد می گردد مدیران مدارس با ایجاد معنویت در محیط کار زمینه را برای افزایش رضایت شغلی و کاهش فرسودگی شغلی معلمان فراهم سازند.

کلید واژگان: معنویت، معنویت محیط کار، فرسودگی شغلی، رضایت شغلی
۱-۱- مقدمه
حاکمیت پارادایم عقلایی و مدرنیته در اواخر قرن گذشته منجر به دنیاپرستی و مادی­گری و نهایتاً مانع از توسعه زندگی روحی و معنوی انسان­ها شد و موجبات پدید آمدن مشکلات اساسی در جامعه و فرهنگ انسان­ها را فراهم کرد. انسان­ها به­خصوص جامعه غربی به­رغم این­که به صورت باشکوهی در عوامل اقتصادی، علمی و تکنولوژی پیشرفت کردند اما در موضوعات روحی و معنوی موفقیت ناچیزی به دست آوردند و این در نحوه­ رفتار، اخلاق، سرگرمی­ها و سیاست­های آن­ها و همچنین در خشونت­های جامعه انسانی و شیوه انجام کارها روشن و بدیهی است (میلر^[۱]، ۲۰۰۰).
طی ۴۰۰ سال گذشته غرب بین دنیای بیرونی و درونی فرد تفاوت قائل شده است، با این­که این استراتژی منجر به تسلط در آوردن طبیعت و پیشرفت علوم و تکنولوژی و فن­آوری­های مختلف شده است، اما به نیازهای درونی انسان توجهی نشده و انسان را از والاترین جنبه وجود انسانی­اش جدا کرده است (شایگان، ۱۳۸۱).
هرچند اندیشمندان در طی قرن­ها جدایی، امور دنیوی و معنوی را به­ دلیل این­که دو عامل به هم تنیده هستند را یک خطای دوگانه بیان می­ کنند. در هر جایی که جدایی امور دنیوی را از روح می­یابند، برخی مردم تفکر درباره زندگی معنوی و سیاسی بسیار دشوار و غیرعملی می­انگارند، درحالی­که آن­ها از هم جدا نیستند. توسعه و تکامل مناسب و کامل فکر زمانی می ­تواند رخ دهد که با آموزش فیزیکی و معنوی پیشرفت نماید، بنابراین امور دنیوی و معنوی یک کلیت غیر قابل تقسیم هستند و تصور این­که آن­ها می­توانند به­تدریج و یا به صورت مستقل از یکدیگر توسعه پیدا کنند یک اشتباه محض است (میلر، ۲۰۰۰).
اما در پارادایم مدرن که به کل عالم گسترش یافته و تأمین رفاه انسان را به عهده گرفته به دلیل این دوگانگی جوامع انسانی به خصوص جامعه غربی را دچار یک احساس نارضایتی و بی­قراری کرده است (شایگان، ۱۳۸۱).
انسان­ها در اثر فشارهای غیرقابل اجتناب تکنولوژی وحشت­زده و از کمبود وقت برای خود و خانواده خسته و فرسوده شده ­اند، به­ ویژه با انجام کار اضافی احساس می­ کنند که در قفس شغلی خود محبوس گردیده­اند. متأسفانه فشارهای مالی، زمانی و عاطفی و نیازهای مربوط به کار زمان ناچیزی را برای توجه و حضور باقی گذاشته و در نتیجه انسان­ها در جهات مختلفی کشیده می­شوند. این ورشکستگی روحی که عارضه­ی نهایی نیاز مبرم به کار است بشر را وادار کرده که به اهمیت ایجاد فضای معنوی در کارگاه­ها و تغییر شرایط آن بپردازد و با انجام کار سرزنده و با روح شادمانی و دلخوشی عمیقی را تجربه کند (میلر، ۲۰۰۰).
ورود مفاهیمی همچون اخلاق، حقیقت، باور به خدا یا نیروی برتر، درستکاری، وجدان، اعتماد، بخشش، مهربانی، احساسات، ملاحظه، معنا در کار، همبستگی با همکاران، تشویق همکاران، احساس صلح و هماهنگی، نوع­دوستی و… به پژوهش­ها و اقدامات مدیریتی و کسب و کار همه حکایت از ظهور پارادایم جدیدی دارند که در واقع عکس­العملی ا­ست به پارادایم خشک و مکانیستی مدرن و آن پارادایم معنویت است. پارادایم منعطف و خلاق معنویت نیز در پاسخ به همین نیازها و فشارها ظهور کرده است و محققان زیادی این امر را تأیید کرده ­اند (فرهنگی، فتاحی و واثق، ۱۳۸۵). که البته فضاهای آموزشی نیز از این قاعده مستثنی نیستند.
نیروی انسانی کارامد و ماهر پربهاترین و ارزنده­ترین ثروت و دارایی هر کشور است. انسان همواره برای تأمین نیازهای خود به کار و تلاش پرداخته است. بدیهی است نقش کار در زندگی انسان فراتر از هدف و مقصود ظاهری آن یعنی تأمین مایحتاج ضروری زندگی روزانه است. کار نه­تنها منبع درآمد فرد محسوب شده، بلکه موجب می­ شود تا بسیاری از نیازهای روحی و روانی انسان مرتفع گردد. در صورت وجود عدم تناسب میان خصوصیات فردی و شرایط و ویژگی­های شغلی، کار می ­تواند موجب نارضایتی، تحلیل قوای جسمی و روانی و نهایتاً بیماری شود. شغل و حرفه برای افراد احساس هویت و جایگاه و شرایط خاصی را فراهم می­ کند تا مهارت جدیدی کسب و چالشی تازه ایجاد گردد و نیز موجبات پاداش اجتماعی و نیاز به تعلق به گروه خاصی برآورده گردد؛ از سوی دیگر کار می ­تواند برای سلامت جسمانی و روانی فرد خطرناک باشد. یعنی علاوه بر خطرات بدنی موجود در اغلب محیط­های کاری، فرد را دچار اضطراب، محرومیت، درماندگی یا استیصال کند (هلسوی، گرونهاگ و کویتاس^[۲]، ۲۰۰۰). کار، صرف­نظر از تأمین مالی می ­تواند برخی از نیازهای اساسی آدمی نظیر تحرک روانی و بدنی، تماس اجتماعی، احساس خودارزشمندی، اعتماد و توانمندی را ارضا کند. باوجود این کار می ­تواند منبع فشار عمده­ای نیز باشد. ممکن است یک شغل رضایت­بخش به مرور زمان به منبع نارضایتی تبدیل شود و شخص را به سوی فرسودگی شغلی سوق دهد (سعیدی، ۱۳۸۵).
از آنجا که امروزه آموزش و پرورش، سهم قابل توجهی از بودجه هر کشور را به خود اختصاص می­دهد. با توجه به اهمیت و نقش تعلیم و تربیت، به خصوص در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه، ضروری است در جهت بهبود کیفیت آموزش و پرورش، فعالیت­های اساسی صورت گیرد تا از به هدر رفتن سرمایه ­های انسانی و مادی جلوگیری شود (قاسمی نژاد و سیادت، ۱۳۸۳).
۱-۲- عنوان تحقیق
ارتباط­سنجی سطح معنویت محیط کار با فرسودگی شغلی و رضایت شغلی در معلمان مقطع متوسطه مدارس دولتی ناحیه ۱ شهرستان کرمان در سال ۹۱-۱۳۹۰
۱-۳- بیان مسئله
فرسودگی شغلی حالتی است که در یک فرد شاغل به وجود می ­آید و پیامدی از فشار شغلی دائم و مکرر است. بدین ترتیب که شخص در محیط کارش به علت عوامل درونی و بیرونی احساس فشار می­ کند و این فشار، دایمی و مکرر بوده و در نهایت به احساس فرسودگی تبدیل می­گردد. در این وضعیت احساس کاهش انرژی رخ می­دهد. در واقع فرسودگی شغلی؛ آن نوع از فرسودگی روانی است که با فشارهای روانی یا استرس­های مربوط به شغل و محیط کار توأم گشته است (سلطانی و روحانی، ۱۳۷۹). بر اساس نظر مسلچ فرسودگی شغلی سندرمی است که در پاسخ به فشار روانی مزمن به وجود می ­آید و شامل سه جزء خستگی یا تحلیل عاطفی، ازخودبیگانگی یا مسخ شخصیت، فقدان موفقیت فردی یا پیشرفت شخص است و بیشتر در مشاغل مددرسان و یاری دهنده نظیر مشاوران، معلمان، مددکاران اجتماعی، پزشکان، پلیس، پرستاران و مواردی از قبیل این مشاغل مشاهده می­ شود و این امر احتمالاً معلول نوع وظایف و مسئولیت­های این­گونه مشاغل می­باشد (مسلچ و جکسون^[۳]، ۲۰۰۴). از نظر مسلچ (۲۰۰۱) خستگی عاطفی متأثر از فشار روانی و از میان رفتن منابع هیجانی در فرد است (پاینز^[۴]، ۲۰۰۲)، مسخ شخصیت تلاشی است برای ایجاد فاصله میان فرد شاغل و دریافت کنندگان خدمات او، که به وسیله نادیده پنداشتن ویژگی ها و خدمات فرد شاغل صورت می گیرد (مسلچ و لیتر^[۵]، ۲۰۰۸)، و در نهایت از نظر مسلچ، کاهش یا فقدان موفقیت شخصی، کم شدن احساس شایستگی در انجام وظیفه و ارزیابی منفی فرد از خود در زمنیه کار است (پاینز، ۲۰۰۲).