گروه اوّل: خانوارهایی که در آن، مرد به طور دائمی حضور ندارد و زنان به دلیل فوت همسر یا طلاق، بیوه شده اند یا دخترانی که ازدواج نکرده و تنها زندگی می کنند و سرپرستی خانواده را عهده دار می شوند.
گروه دوّم: خانوارهایی که مرد به طور موقت و به دلیل مهاجرت، مفقودالاثر بودن، متواری یا زندانی بودن، نکاح منقطع، سربازی و…. غایب می باشد و زن مجبور به تهیه معاش زندگی خود یا فرزندانش می باشد.
گروه سوّم: خانوارهایی که مرد در آنها حضور دارد، امّا به دلیل بیکاری، از کار افتادگی، و…. نقشی در امرار معاش ندارد و زن عملاً مسئولیت زندگی خود و فرزندانش را عهده دار می شود.
دسته بندی دیگری از زنان سرپرست خانوار آنها را به دو دسته تقسیم می کند:
۱- زنان خود سرپرست که تحت عنوان خانوارهای تک نفره در سرشماری ها محسوب می شوند این گروه شامل دخترانی هستند که ازدواج نکرده یا مطلقه اند و مستقل زندگی می کنند که عمدتاً شاغل اند یا در اثر فوت والدین از مستمری آنها استفاده می کنند. البته تعدادی از دختران و زنان هستند که از نظر اقتصادی مخارج خود را تأمین می کنند، ولی چون نزد والدین یا اقوام خود زندگی می کنند، در آن خانوار به عنوان سرپرست به حساب نمی آیند.
آمار این گروه از زنان (خودسرپرست)، به دلیل افزایش امید به زندگی زنان نسبت به مردان، جدایی های غیرقانونی و روند فزاینده طلاق در جامعه، نسبتاً بالاست و همچنین رو به افزایش می باشد.
۲- زنان سرپرست خانوار که معمولاً سرپرستی فرزندان خود را برعهده دارند و گاهی نیز از والدین سالخورده یا سایر اعضای خانواده سرپرستی می کنند.
هر چند در تعریف مرکز آمار ایران در واژه «سرپرست خانوار»، «جنسیت» مشخص نیست، امّا عواملی چند باعث می شود که مردان، سرپرست خانوار شمرده شوند. به عبارت دیگر علی رغم نامشخص بودن جنسیت در این تعریف، در تصور عموم مردم، مرد، سرپرست خانواده است؛ هر چند در خانواده هایی که به علل گوناگونی نظیر بیماری یا زندانی بودن، اعتیاد، بیکاری و مهاجرت، مرد در خانه حضور فعالی ندارد، این تصور مانع می شود تا سرپرست واقعی خانواده معرفی شود. در حالی که در چنین خانواده هایی، زنان نان آور خانواده هستند، ولی در آمارهای رسمی این تعداد لحاظ نمی شوند.
براساس تعریف دیگری خانواده ها به دو گروه بزرگ تقسیم می شوند:
۱- خانوارهایی که سرپرستی آنان با هنجارها و ارزش های مرسوم در جامعه تعیین می شود. مانند زنان بیوه، مطلقه، هرگز ازدواج نکرده یا رها شده.
۲- خانوارهایی که سرپرستی آنها با نشانه های واقعی یعنی مدیریت روزانه خانه تعیین می شود. معمولاً یک مرد غیرفعال وجود دارد که به ظاهر رئیس خانواده است، امّا به دلایل متفاوت قادر به اداره مالی و عاطفی خانواده نیست (cf. chat, 1989) .
در واقع از میان خانوارهای ذیل، درصد قابل توجهی از آن ها به وسیله زنان اداره می شوند، در صورتی که در سرشماری، زنان مدیر خانوارهای ذیل به حساب نمی آیند:
در خانوارهایی که مردان سرپرست خانوار، بیکار هستند.
در خانوارهایی که سرپرست مرد به طور موقت در خانواده حضور ندارد (زندانی، متواری و…)
در خانوارهایی که مردان سرپرست خانوار، سالمند یا از کار افتاده هستند.
در خانوارهای مهاجر افغانی (که سرپرست مرد در آنها حضور دائم ندارد).
همچنین زنان خودسرپرست که به دلایل مختلف نظیر جدایی و طلاق به خانه پدری بازگشته اند و دخترانی که در خانه پدری سکونت دارند، ولی ازدواج نکرده اند (شاغل هستند) نیز در سرشماری های رسمی انجام شده محاسبه نمی شوند (فروزان، بیگلریان، ۱۳۸۲: ص ۳۸).

آمار زنان سرپرست خانوار

بررسی آماری در سایر کشورها

به طور کلی ۳۷ درصد از خانوارهای جهان را زنان سرپرستی می کنند. (مطیع، ۱۳۷۸: ص۳) و بالغ بر ۷۰ درصد از خانوارهای تک نفره یا به عبارتی خودسرپرست در جهان، توسط زنان و ۳۰ درصد توسط مردان اداره می شود (الحداد، ۲۰۰۳: ص۹).
با توجه به آمار ثبت شده از منابع رسمی، زنان سرپرست خانوار در دنیا ۴۲/۹ درصد کل خانوارها را تشکیل می دهند. در اروپا و آمریکا ۲۰-۱۵ درصد، آفریقا و جنوب آسیا ۳۰ درصد، یمن ۲۲ درصد، لبنان ۱۲ درصد و سودان ۶۶ درصد از خانوارها توسط زنان سرپرستی می شوند. (همان). زنان در مصر ۴۹ درصد جمعیت را تشکیـل می دهـند و ۲۰ درصـد از خانـوارهـای مصـری توسـط زنان سرپرستی می شوند ( P.200، ۲۰۰۳، albayan ).
مطالعات بهداشتی و جمعیت شناختی سازمان ملل حاکی از آن است که آمریکای لاتین و برخی از کشورهای واقع در منطقه صحرای آفریقا شاهد کمترین تفاوت ها در زمینه تعیین جنسیت سرپرست خانواده براساس اندازه خانواده هستند (به طور میانگین سرپرستی خانواده پنج نفره با مردان و چهار نفره با زنان). براساس مطالعات، این تفاوت ها در برخی کشورهای شمال آفریقا و آسیای غربی مشهودتر است (به طور میانگین سرپرستی خانواده شش نفره با مردان و چهار نفره با زنان). همچنین بررسی های انجام شده در سه کشور از چهار کشور واقع در آسیای غربی و شمال آفریقا نشان می دهد که بالغ بر ۸۰ درصد زنان سرپرست خانواده، جدا از همسر خود زندگی می کنند، طلاق گرفته یا بیوه اند.
بر اساس تحقیقات بین المللی ۶۰درصد زنان در جهان نان آور خانه اند و مطالعات آماری اخیر در دنیا نشانگر افزایش تعداد زنان سرپرست خانوار است.
در اروپای غربی نیز درصد خانواده های زن سرپرست به کل خانواده ها ۳۱ درصد است که ۱۸ تا ۲۵ درصد از خانواده های فقیر زن سرپرست هستند. این درصد در ایرلند ۴۰ و در کانادا ۵۰ درصد است. در کشورهای در حال توسعه هم بین ۲۰ تا ۵۰ درصد کل خانواده ها به وسیله زنان اداره می شود.

بررسی آماری در ایران

جمعیت و سن

با تعریف مرکز آمار ایران و براساس سرشماری سال ۱۳۷۵ در ایران، ۲۴/۹ درصد خانوارها، دارای سرپرست زن بوده اند که معادل یک میلیون و سی و هفت هزار خانوار می باشد. در حالی که این تعداد در سال ۱۳۵۵، برابر با ۸۰۰ هزار خانوار بوده است. از نظر جمعیتی، نسبت جمعیت تحت سرپرستی زنان ۲/۵ درصد بوده است که از نظر سن متوسط سنی زنان سرپرست خانوار شهری ۵/۵۴ و روستایی ۱/۵۴ سال است.

تحصیلات و تأهل

در میان زنان سرپرست خانوار شـهری ۶/۴۳ درصد باسوادند که این نسبت در نقاط روسـتایی ۸/۱۶ درصد است. از نظر وضعیت زناشویی ۹/۱۸ درصد زنان سرپرست خانوار شهری دارای همسر هستند که این نسبت در نقاط روستایی ۲/۲۶ درصد بوده است. نسبت افراد بی همسر بر اثر طلاق و فوت در بین زنان سرپرست خانوار به ترتیب در نقاط شهری ۱/۵ و ۴/۷۱ درصد بوده است و این میزان در میان زنان روستایی به ترتیب ۳/۲ و ۹/۶۸ درصد بوده است.

نرخ اشتغال

میزان اشتغال در جمعیت فعال از نظر اقتصادی برای زنان سرپرست خانوار شهری و روستایی به ترتیب ۰/۹۶ و ۴/۹۷ درصد اسـت. مقایـسه نـرخ اشتغـال به کار در میان زنان سرپرست خانوار با کل زنان کشور (۱/۸ درصد شهری و۷/۱۰ درصد روستایی) نشان دهنده بالاتر بودن نرخ اشتغال زنان سرپرست خانوار نسبت به کل زنان است که می تواند به دلیل شرایط زندگی آنان و ضرورت پاسخگویی به نیازهای اعضای خانوار باشد.

منبع درآمدی

در جامعه شهری ۴/۳۱ درصد و در جامعه روستایی ۲/۴۴ درصد زنان سرپرست خانوار دارای منابع درآمدی مستقل هستند و سایر زنان به طور عمده از طریق کمک سایر اعضای خانوار یا کمک های اتفاقی، امور اقتصادی خانوار را هدایت می کنند. به عبارت دیگر بیش از ۶۰ درصد خانوارهای دارای سرپرست زن به درآمدهای شغلی خود یا سایر اعضای خانوار متکی نیستند و از سایر منابع، معیشت خانوار را تأمین می کنند.

نوع شغل

از لحاظ نوع اشتغال زنان سرپرست خانوار در نقاط شهری، بیشترین نسبت شاغلان در گروه شغلی و تخصصی، تکنسین و دستیار (۶/۲۸ درصد) است. پس از آن، گروه شغلی مربوط به صنعت گران و کارکنـان مربوطـه (۱/۱۸ درصد)، سپس گروه شغلی مشاغل خدماتی و فروشندگان (۷/۱۲ درصد) و در آخر کارگران ساده (۳/۱۲ درصد) بیشترین مشاغل آنان را تشکیـل مـی دهنـد. ۵/۴۸ درصد زنان روستایی سرپرست خانوار جزء کارکنان ماهر گروه کشاورزی هستند و ۵/۱۸ درصد از آنان جزء گروه صنعت گران و کارکنان مشاغل می باشند. از مجموع زنان شاغل سرپرست خانوار در نقاط شهری، به دلیل ثبات نسبی و وجود برخی مقررات حمایتی، ۱/۵۰ درصد زنان در بخش عمومی و ۵/۴۶ درصد در بخش خصوصی اشتغال دارند، در حالی که تنها ۱/۱۶ درصد زنان روستایی سرپرست خانوار در بخش دولتی فعال هستند و ۳/۸۱ درصد آنان در بخش خصوصی و در مشاغل کشاورزی، صنایع دستی و نظایر آن فعالیت می کنند.

ساعات کار و هزینه خانوار

در مورد ساعات کار هفتگی سرپرست شاغل در شغل اصلی ۹/۵۵ درصد از خانـوارهای دارای سرپرسـت زن در نـقاط شهری و ۱/۶۳ درصد در نـقاط روستایی، کـمتر از ۴۲ ساعت در هفته کار می کنند که در مقایـسه با مردان در نـقاط شـهری (۲/۲۵ درصد) و نقاط روستایی (۳۳ درصد) می توان این گونه نتیجه گیری کرد که دستیابی به شغل مناسب، کمتر در اختیار زنان سرپرست خانوار است و ایشان بیشتر در مشاغل پاره وقت که مشکل عدم ثبات شغلی یا کمی درآمد دارند، مشغول به کار می باشند. ۷/۲۰ درصد زنان سرپرست در نقاط شهری و ۳/۱۵ درصد در نقاط روستایی، کار خود را در سن ۳۰ سالگی یا بیشتر شروع کرده اند که اغلب امکان استخدام و استفاده از مزایای اداری را ندارند.

تئوری ها و مبانی نظری

نظریات اسلام

در دیدگاه اسلام، زن و شوهر در همه امور خانوادگی و روابط بین خویش، از حقوق همسان و برابری برخوردارند، جز اینکه مرد در مدیریت و سرپرستی خانواده و سر و سامان بخشیدن به امر همسر خویش، دارای تکلیفی افزون تر است. مرد به سبب پرداخت مهریه، تحمل هزینه زندگی، دفاع از خانواده و مسئولیت زندگی مشترک، از حق سرپرستی بهره مند است. البته این سرپرستی نشانه تقرب بیشتر مرد نزد خداوند نیست، زیرا زن و مرد از ریشه واحدی آفریده شده اند و هر یک می توانند با تقوا و ایمان به خداوند نزدیک شوند. قرآن کریم دلایل سرپرستی مردان را این گونه بیان می دارد:
«الرجالُ قوامون علی النساء» ترجمه آیه چنین است: «مردان را بر زنان تسلط و حق نگهبانی است، به واسطه آن برتری که خدا بعضی را بر بعضی مقرر داشته و هم به واسطه آن که مردان از مال خود باید به زن نفقه دهند، پس زنان شایسته و مطیع در غیبت مردان حافظ حقوق شوهران می باشند و آنچه را که خدا به حفظ آن امر فرموده نگهدارند و…»
مسئله سرپرستی و مدیریت، مسئله ای اساسی و مهم در جامعه بشری است و یکی از تفاوت های حقوقی زن و مرد در مدیریت است. قرآن کریم مدیریت خانواده را به عهده مردان گذاشته و زنان را در سایر مسئولیت های عظیم خانواده یعنی تربیت نسل و ایجاد آرامش و حرکت تکاملی مشمول نموده است.
در آیه ششم سوره تحریم آمده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتش نگاهدارید، چنان آتشی که مردم و سنگ خارا آتش افروز اوست و….»
درخصوص لزوم تأمین مخارج زندگی توسط مرد خداوند در قرآن کریم می فرماید: «هر جا که خود سکونت گزینید آنها را نیز به قدر توانایی خود مسکن دهید. به آنان ضرر نزنید تا برآنها تنگ آید و اگر آبستن بودند نفقه شان را بدهید تا وضع حمل کنند و اگر فرزندان شما را شیر می دهند، مزدشان را بدهید و به وجهی نیکو با یکدیگر توافق کنید…» ( سوره طلاق، آیه ۶).
هم چنین راوی می گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: «پرداخت نفقه چه کسی بر انسان واجب و الزامی است؟ فرمود: پدر و مادر، فرزند و همسر» (بحارالانوار، ج ۱۰۴، ص ۷۴).
هم چنین امام صادق(ع) در تفسیر آیه «و من قدر علیه رزق فلینفق ممّا آتاه الله»
فرمود: «هرگاه مرد نفقه خود را به میزانی که برای او کفایت کند، بپردازد و نیز پوشاک وی را فراهم نماید، وظیفه اش را در مسئولیت اقتصاد خانواده انجـام داده وگـرنه آن دو از هـم جـدا می گـردند» (همان، ص ۷).
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «کسی که برای روزی حلال خانواده اش تلاش کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد کرده است» (بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۰۳).
هم چنین امام رضا(ع) می فرمایند: اگر زن نیازمند شود برعهده مرد است که نیاز او را برطرف ساخته و نفقه اش را بدهد؛ امّا اگر مرد نیازمند گشت برعهده زن نیست که او را تأمین کند یا اگر محتاج و نیازمند شود هزینه و نفقه او را بپردازد. به همین دلیل ارث مردان دو برابر زنان است و این سخن خداوند نیز از همین جا نشأت می گیرد که می فرماید: مردان کارگزار و سرپرست زنانند، از آن روی که برخی را بر برخی فزونی و برتری داده و بدان سبب که مردان از مال خود به زنان نفقه دهند (داوودی، ۱۳۸۴: صص ۲۸۴-۲۵۱).