مفهوم «سازگاری» در علم مادی و منطبق علمی از اصل «انتخاب طبیعی» داروین نشأت گرفته است. «انتخاب طبیعی» در منطق داروینی به موضوع سازوکاری در طبیعت که علت «وجود» یک نوع معین از جانداران را در فضای طبیعت توجیه می­ کند، اشاره دارد. «انتخاب طبیعی» بر این اصل تکیه دارد که همیشه ممکن است انواع جدیدی از جانداران از سلاله­ی جانداران دیگر پدید بیایند، ولی آن دسته از جانداران پدید آمده باقی می­مانند وفراوان می­شوند که شرایط بدنی مناسبی برای زندگی در محیط زندگی خود داشته باشند. به عبارتی فنی­تر، آن نوع می ­تواند باقی بماند و ماندگار شود که شرایط زیست­شناختی او با شرایط فیزیکی محیط زیست او «سازگار» باشد. بنابراین، مفهوم سازگاری از زیست­شناسی به حیط روانشناسی وارد شده است و از اصطلاح زیست­شناختی سازش الگوگیری شده است. سازش به مجموعه کوشش­هایی اطلاق می­شود که یک نوع خاص از موجودات زنده برای سازگار شدن یا ایجاد تغییر در محیط خود اعمال می­ کند (کریمی و خدا دوست، ۱۳۸۹). سازگاری با کلمات و مفاهیم مترادفی همچون وفق، همسویی، مدارا، سازش، آمیزش، تطبیق، توافق، مصالحه، همکاری، هم­رنگی، خوگرفتن و امثال آن بهتر می­توان بیان کرد (اسلامی­نسب، ۱۳۷۳). در روانشناسی با ملاحظه­ی شاخص­های سازگاری شاید بتوان این اصطلاح را به عنوان «نوع تعامل فرد با دنیای درون و برون» تعریف کرد. پیاژه سازگاری را به عنوان تلاش مستمر ارگانیسم در تعادل جویی با محیط پیرامون با بهره گرفتن از از دو مکانیزم درون­سازی و برون­سازی تعریف می­ کند (پیاژه، ۱۹۸۳).

سازگاری را می­توان شاخص و نشانه­ای از بهداشت دانست. سازمان بهداشت جهانی سلامت یا بهداشت را تحت عنوان «رفاه کامل بدنی، روانی و اجتماعی و عدم وجود بیماری و ضعف» تعریف می­ کند. با این تعریف می­توان سلامت یا بهداشت را حالتی بهینه از سازگاری دانست. بدین لحاظ می­توان کیفیت­های متفاوتی از سازگاری را در افراد متصور شد، که این کیفیت­ها در قالب شاخص­های مختلفی همانند عملکرد تحصیلی، سطح فشار روانی، عزت نفس، کفایت اجتماعی، اختلالات عاطفی و توانایی ذهنی و روانی مورد ملاحظه قرار می­گیرند (سامانی، ۱۳۸۱). بنابراین در متون روانشناسی اغلب اصطلاح سازگاری را به وسیله شاخص­های متفاوت، مورد مطالعه و ارزیابی قرار می­ دهند.

سازگاری به عنوان یک فرایند روانی در افراد انسانی متأثر از عوامل مختلفی می­باشد. مجموعه محرک­ها، امکانات و کنش­های محیطی و همچنین مجموعه توانایی­ها و استعدادهای درونی که در نحوه­ی این سازگاری دخالت دارند مورد تأکید دیدگاه­های مختلف روانشناسی و به ویژه روانشناسان «بافت­گرا» یا زمینه نگر قرار گرفته است (میلر، ۱۹۸۳).

به اعتقاد هیلاری و برنت (۱۹۹۴) سازگاری شامل فردی، اجتماعی و تحصیلی است که مرز مشخصی بین انواع آن وجود ندارد، به گونه­ای که سازگاری تحصیلی، شامل توانایی­های تحصیلی و عوامل انگیزشی و تعهد نسبت به مدرسه است، سازگاری اجتماعی و فردی را نیز دربر می­گیرد. اسلامی­نسب (۱۳۷۳)، سازگاری را رابطه­ای می­داند که میان فرد و محیط او، به ویژه محیط اجتماعی، وجود دارد و به او امکان می­دهد تا انگیزه­های کمبود فرا روی خود را ارضاء کند. فرد زمانی از سازگاری بهره­مند است که بتواند میان خود و محیط اجتماعی­اش رابطه­ای سالم برقرار کند. محیط اجتماعی نیز، دربرگیرنده خانواده، محل تحصیل، محیط کسب و کار و نظایر آن می­باشد. اگر فردی نتواند با محیط خود به شیوه­ای مطلوب رابطه برقرار کند، ناسازگاری تلقی می­شود. گاه افراد در سازگاری با محیط یا به بیان بهتر، اجتماع خود، آگاهانه عمل می­ کنند و گاه به طور ناآگاهانه عمل می­ کنند.

اسلامی­نسب (۱۳۷۳)، بیان می­ کند که نیروهای سوق­دهنده انسان به سوی سازگاری بی­شمار می­باشند، ولی نیازهای افراد مهمترین عامل در سازگاری است. چون افراد برای رسیدن به نیازهای خود، ناگزیر به تعامل و سازش با محیط خود هستند و در غیر این صورت به آنچه خواهان آن هستند، دست نمی­یابند. باید یادآور شد که سازگاری از بدو تولد تا پایان مرگ همراه انسان است، در هر برهه زمانی به گونه­ای خاص، فرد آن را به کار می­برد. علاوه بر این سازگاری دارای عرصه­های مختلفی نیز است. مثلاً سازگاری در انتقال به محیط یا موقعیت جدید، سازگاری در روابط بین فردی، سازگاری در موقعیت­های آموزشی که از آن به عنوان سازگاری تحصیلی یاد می­شود. در واقع سازگاری تحصیلی ناظر بر توانمندی فراگیران در انطباق با شرایط و الزامات تحصیل و نقش­هایی است که مدرسه به عنوان یک نهاد اجتماعی فرا روی آنها قرار میدهد. هدف هر رفتار موجود زنده، رسیدن به یک سازگاری است.

پیر (۱۳۷۴)، معتقد است که می­توان سازگاری را به دو قسم تقسیم کرد: یکی سازگاری درونی، که در این نوع سازگاری، هدف رفتار کاهش تنش­هایی است که سلامت و تعادل انسان را مورد تهدید قرار می­دهد، دیگری سازگاری بیرونی، که ممکن است کاهش تنش در درون، منجر به سازگاری بیرونی نشود، بلکه بالعکس عمل کند (یک سازش مفرط در درون، بدون این که با وقعیت اجتماعی درونی را کسب کرده باشد. بنابراین سازگاری تحصیلی رفتار سازگارانه­ای است که دانش­ آموزان در محیط مدرسه و طی دوران تحصیل از خود نشان می­ دهند.

سازگاری تحصیلی جریانی است که در آن فرد برای وفق دادن خود با فشارهای درونی و ملزومات بیرونی کاهش و کوشش به خرج می­دهد (رد- ویکتور، ۲۰۰۳). بنابر نظر هیلاری و برنت (۱۹۹۴) مفهوم وسیع سازگاری تحصیلی مشتمل بر چیزی غیر از صرف توان بالقوه­ی تحصیلی دانش­ آموزان است. روسر، اکسل و استروبل (۱۹۹۸) بیان نمودند دانش­آموزانی که در امر سازگاری تحصیلی با اشکال روبه­رو می­شوند، این مشکل غالباً در سایر ابعاد نیز تظاهر می­ کند. باکر و سیریک (۱۹۹۹) به عنوان برخی مؤلفه­های سازگاری تحصیلی از انگیزه برای یادگیری، انجام اعمالی برای برآورده ساختن الزامات و نیازهای تحصیلی، درک واضحی از هدف تحصیلی و رضایت کلی از محیط تحصیلی یاد کرده­اند.

[۱]. Piaget

[۲]. The world health organization

[۳]. Hillary

[۴]. Barent

[۵]. academic adjustment

[۶]. Peer

[۷]. intrinsic adjustment

[۸]. extrinsic adjustment

[۹]. Bader