۱- فراوانی کتب درسی چاپ سنگی در کتابخانه آستان قدس رضوی به چه میزان است؟
۲- نحوه پراکندگی موضوعی کتب درسی چاپ سنگی در کتابخانه آستان قدس رضوی چگونه است؟
۳- نحوه توزیع دوره های تاریخی چاپ کتب درسی چاپ سنگی در کتابخانه آستان قدس رضوی چگونه است؟
۴- پراکندگی مطبعه هایی که کتب درسی چاپ سنگی را چاپ و منتشر کرده اند چگونه است ؟
۱-۶- روش تحقیق:
به شیوه مشاهده انجام می شود و روش فیشبرداری و کتابخانهای
مراجعه به کتابخانه آستان قدس و هماهنگی با مسئولین کتابخانه و حضور در تالار محققان و مشاهده و بررسی کتب درسی چاپ سنگی از دوره قاجار موجود در آن مکان مقدس.
۱-۷- تعاریف مفهومی و عملیاتی مولفه های اصلی:
۱-۷-۱- چاپ سنگی:
لیتوگرافی در لغت به معنای چاپ سنگی و حکاکی روی سنگ است و از قدیمی ترین انواع چاپ محسوب می شود که بیشتر برای چاپ کتب استفاده می گردید. چاپ سنگی نوعی چاپ مسطح بوده که درآن به جای حروف از سنگ مرمر استفاده می شده؛ بدین ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می کردند و با بهره گرفتن از روش های شیمیایی آن را برجسته می نمودند و سپس این تصویر به کرّات روی کاغذ کپی می شده است. این نوع چاپ با بهره گرفتن از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی بر اساس دفع متقابل آب و چربی اختراع گردیده است (مبارکه، ۱۳۷۸: ۷۷).
۱-۷-۲- کتابخانه آستان قدس رضوی:
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به عنوان یکی از بزرگ ترین کتابخانه های ایران دارای مجموعه غنی از کتب چاپ سنگی نفیس و منحصر به فرد می باشد. و از جمله کتابخانههای وقفی قدیم است که درکنار بقعۀ مطهر حضرت رضا علیه السّلام شکل گرفته و تا امروز پابرجا مانده و در حفظو نگهداری میراث گذشتگان سـهم بـه سزایی دارد. (محبوب فریمانی، ۱۳۹۱: ۸۶)
فصل دوم:
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
۲-۱- مقدمه
تفکر و اندیشه و تمایلات انسان او را بر آن داشت که به ثبت و ضبط وقایع و رویدادها بر روی اشیای مختلف از جمله استخوان، سنگ، چوب، … بپردازد تا قادر به نگهداری از آن ها و پاسخگوی فطرت انسانی مبنی بر جاودانماندن اندیشه ها باشد. بشر از مواد متفاوتی برای ضبط دانش استفاده کرده است.
در روند تکاملی ضبط اندیشه عواملی مانند دوام، فراوانی، دردسترسبودن، نرمی، سبکی، و کمحجمبودن مواد همواره مد نظر بوده است. نگارش در سیر تکاملی و تاریخی خود از حکاکی بر روی سنگ آغاز و بتدریج به ضبط بر روی طومار پاپیروس و سپس طومار چرمین و پوستی تغییر شکل داد و در انتها با اختراع کاغذ و پیدایش هنر خوشنویسی و نسخهنویسی، تا دوران چاپ به تکامل خود ادامه داد.
با پیشرفت صنعت و دانش، به کتاب های بیشتری احساس نیاز شد. اختراع ماشین چاپ پاسخی به این نیاز بود. ابتدا کتاب های چاپی سربی با حروف و وسایل ابتدایی منتشر گردید و سپس به دلیل هزینه بالای آن و پاره ای از مسائل، چاپ سنگی مرسوم گردید.
۲-۲- تاریخ چاپ
فن چاپ، همچون کاغذسازی، از ابداعات چینیان است. در بیشتر منابع تاریخی چینیان را مبدع چاپ دانسته اند،هر چند تعریف چاپ به معنای امروزی با آنچه که در خصوص چاپ چینی به ما رسیده بسیار متفاوت است. مسلمانان نیز سال ها پیش از یوهان گوتنبرگ (۱۳۹۷-۱۴۶۸) از طریق ارتباط با شرق از مصارف گوناگون این صنعت آگاهی یافتند و با بکارگیری الواح چوبی و چاپ بر روی پارچه و کاغذ در اواخر قرن سوم هجری قمری در مشرق اسلامی و اندلس به شیوۀ چینیان کتاب هایی چاپ می کردند. پیش از پنجاه سند کشف شده در نزدیکی فیوم مصر، متعلق به سال های ۲۷۸ تا۷۵۱ق.، با قالب های چوبی بر روی پوست، کاغذ و پارچه چاپ شده اند. این اسناد در حال حاضر در کتابخانه های قاهره، برلین، موزۀ بریتانیا و دانشگاه کمبریج موجود است و فهرستی دقیق از آن منتشر شده است. (شعبان عبدالعزیز خلیفه، ص ۱۵۷ـ۱۹۱ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۲۴)
اما چاپ رایج در شرق دور، هم به لحاظ شیوه و هم بهلحاظ هدف، تفاوتی عمده با چاپ در دوره جدید داشت. چاپ آسیایی، اغلب، باسمهای بود و با الواح چوبی یا فلزی انجام میشد، نه با حروف متحرک. هدف از آن نیز، بیشتر، تکثیر تصاویر یا متون مقدّس و جادویی بود، نه انتشار علم به معنای عام (دوما، ۱۳۷۸، ج ۲: ۸۸۵)
با این وصف، حروف متحرک نیز اختراع چینیان است. گونهای ابتدایی از این حروف چاپی نخستین بار در دوره چینگلی (۱۰۴۱ـ ۱۰۴۸ میلادی) بهوسیله صنعتگری بهنام پیشنگ ساخته شد، اما دشواری تهیه و استفاده از بیش از سیهزار نشانه چاپی برای زبان بدون الفبای چینی، مانع رواج این شیوه شد (بورستین، ۱۳۸۵: ۴).
چاپ در خاور دور پیش از آنکه به خدمت علم درآید، در زندگی روزانه مردم بهکار میرفت. چاپ روی منسوجات و چاپ کارتهای بازی سنّتهایی دیرینه دارد. همچنین چاپ اسکناسهای چرمی و کاغذی سالها در میان چینیان و پس از آن مغولان رایج بود. در اواخر قرن چهارم/ اوایل قرن یازدهم تشکیلاتی گسترده در چین برای چاپ پول کاغذی فعال بود که سالانه چهار میلیون قطعه اسکناس منتشر میساخت (بورستین، ۱۳۸۵: ۳۸ـ۴۰).
مسلمانان، سالها پیش از اختراع دستگاه گوتنبرگ، از طریق ارتباط با شرق از مصارف گوناگون این صنعت آگاهی یافتند (سامرائی، ۱۹۹۵: ۴۹ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۲۵).
مسلمانان در اواخر سده سوم در مشرق اسلامی و اندلس به شیوه چینیان کتابهایی چاپ میکردند. بیش از پنجاه سند کشف شده در نزدیکی فیوم مصر، متعلق به سالهای ۲۷۸ تا ۷۵۱، با قالبهای چوبی بر روی پوست، کاغذ و پارچه چاپ شدهاند (استیپچویچ، ۱۹۹۳: ۲۵۰ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۳۰).
بهرغم این شواهد، گاه مسلمانان مانعی در برابر انتقال فن چاپ از خاور دور به اروپا دانسته شدهاند. اما ظاهراً اکراه مسلمانان از بهکارگیری فن چاپ، که در این دوره فقط با الواح چوبی ممکن بود، بیش از آنکه دلیلی دینی داشته باشد، دلایل فنی و هنری داشته است. پیشرفت مسلمانان در هنر خوشنویسی و کتابآرایی چندان چشمگیر بود که تا مدتها کتابهای ساده چاپی نمیتوانست در بازارهای اسلامی جایی باز کند (سامرائی، ۱۹۹۵: ۴۹ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۳۲).
بزرگترین تحول در عرصۀ تاریخ چاپ هنگامی رخ داد که یوهان گوتنبرگ (۱۳۹۸-۱۴۶۸م.) در خلال سال های ۱۴۳۶ تا ۱۴۴۴م. قالب حروف یا ماتریس را اختراعکرد و با بهره گرفتن از حروف فلزی متحرک شیوۀ نوین چاپ را پدید آورد. او ابتدا برای هریک از حروف، حرکت ها و نشانه های سجاوندی، یک سنبۀ نشانی از فلز سخت ساخت، بعد سنبه را در فلزی نرم تر کوبید تا قالبی برای برای ریختن قطعاتی مشابه همان حروف پدید آید. جنس این حروف، همبسته ای از سرب، آنتیموان و قلع بود. (معصومی همدانی، ۱۳۵۹: ۱۳ـ۱۵).
اولین کتابی که گوتنبرگ با استفادۀ از این روش به چاپ رساند کتاب انجیلبود، که به انجیل گونتبرگ و یا انجیل چهل و دو سطری معروف گشت، و تیراژ از چهل و نه نسخه بود. گونتبرگ این کتاب را در فاصلۀ سال های ۱۴۵۴م. تا ۱۴۵۵م. به چاپ رسانده است.
نزدیک به چهل سال بعد مسلمانان از این اختراع آگاهی یافتند و احتمالاً به آزمودن و بهکار بستن آن تمایل داشتند، چرا که سلطان عثمانی بایزید دوم در ۸۹۰ هجری، از بیم تحریف کتابهای دینی، رعایای خود را از چاپ کتاب با حروف عربی برحذر داشت و پسر او سلطانسلیم در ۹۲۱ هجری لازم دید فرمان پدر را تجدید کند. البته باب عالی در این فرمانها یهودیان را مستثنا کرده بود (شیخو، ۱۹۹۵: ۱۷ـ ۱۸).
گوتنبرگ در طراحی حروف و صفحهآرایی کتابهای چاپی خود از اسلوب صومعهها در تهیه نسخههای خطی نفیس پیروی کرد (مرکلی، ۱۳۶۷: ۵).
نخستین کتابی که او چاپ کرد انجیلی بود با حروف گوتیک، اما بعداً تنوع قلمهای حروف کارگاهِ وی تقریباً به سیصد نوع رسید. اومانیستهای ایتالیایی آن روزگار معتقد بودند که حروف خط گوتیگ از دور تار و محو بهنظر میرسد و از نزدیک چشم را خسته میکند؛ ازاینرو کوشیدند تا با الهام از کتیبههای رم باستان، حروفی سادهتر و زیباتر پدید آورند (دروئه، ۱۳۶۷: ۱۱ـ۱۲).
اندک زمانی بعد از اختراع گوتنبرگ، نخستین حروف متحرک سربی برای زبانهای شرقی نیز ساخته شد. در ۸۶۰/۱۴۵۵ تورات به زبان عبری به طبع رسید و در ۹۲۰/۱۵۱۴ کتاب صَلاه السَّواعی بهعربی چاپ شد (شیخو، ۱۹۹۵: ۹).
تهیه حروف متحرک کاری بسیار پرهزینه بود، اما فعالیتهای تبشیری و تبلیغی آبای کلیسا انگیزهای قوی برای صرف این هزینه بود. همه چاپخانههای اروپایی که دارای حروف عربی بودند عهد جدید یا بخشهایی از آن را به عربی ترجمه و چاپ کردند. برای نمونه، چاپخانه مدیچی در ۱۰۰۰/۱۵۹۱ چهار هزار نسخه از ترجمه عربی عهد جدید بهطبع رساند که این شمارگان در آن زمان چشمگیر بود (سامرائی، ۱۹۹۵: ۵۶ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۴۰).
چند سال پیشتر، در ۹۹۲/۱۵۸۴ نخستین کتاب علمی به زبان عربی طبع شده بود. این کتاب البستان فی عجائب الارض و البلدان، اثر سَلامِشبن کندغدی/ کُنْدُکْجی صالحی، بود (شیخو، ۱۹۹۵: ۱۰).
حروف به کار رفته در این چاپها در مقایسه با نسخههای خطی نفیس مسلمانان چندان جذابیتی نداشت. برای نمونه، کتاب قانون ابنسینا، چاپ ۱۰۰۲/۱۵۹۳ مطبعه مدیچی، یک دهم نسخه خطی این اثر قیمت داشت ولی طلاب مسلمان حاضر به خریداری آن نبودند (قدوره، ۱۹۹۵: ۱۱۷ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۵۲).
۲-۲-۱- قدم اول آغاز و شیوع چاپ سنگی
شیوه چاپ سنگی یا لیتوگرافی روش کمهزینهای بود که نخستین بار در ۱۲۱۱ هـ ق/۱۷۹۶م زنهفلدر، نمایشنامهنویس مونیخی، تصادفاً به آن دست یافت. یوهان آلوئیس زنه فلدر (۱۷۷۱-۱۸۳۴م.) بازیگر نمایشنامه نویس اتریشی، متولد شهر پراگ می باشد، که در شهر مونیخ به تحصیل پرداخت و در همین شهر ساکن شد، با مرگ پدرش به سال۱۷۹۱م./۱۲۰۵ هـ ق. سرپرستی مادر و هشت خواهر و برادرش بر عهدۀ وی افتاد. زنه فلدر تنها از راه نمایشنامه نویسی بود که می تواست برای خود در آمدی کسب کند، اما انتشار نمایشنامه هایش با استفاده ازدستگاه چاپ سربی که توسط گوتنبرگ آلمانی به سال ۱۴۳۶م. /۸۴۰ق. ساخته شده و شیوع پیدا نموده بود، هزینۀ زیادی دربرداشت، به همین جهت زنه فلدر کاملاً تصادفی به فکر آزمایش روش شیمیایی اسید و روغن بر روی سنگ افتاد و روش چاپ سنگی رابه سال ۱۷۹۶م./۱۲۱۰ هـ ق اختراع نمود. زنه فلدر بعد از کشف این روش از چاپ از خداوند درخواست نمود که این روش را در جهان گسترش داده و امکان استفادۀ ناشایست و سوء استفاده از آن را از بین ببرد. (دمیرچی، ۱۳۸۲: ۱۱۰)
وی در ۱۲۳۳ هـ ق /۱۸۱۷م آن را به کمال رساند. در این روش، بخشهای چاپی و غیرچاپی، هر دو، به صورت همسطح بر روی سنگ لیتو یا سنگ چاپ قرار دارد و مرز میان آن مرزی شیمیایی است. بخشهای چاپی لوحه، آب را دفع و مرکّب را جذب میکند و بخشهای غیرچاپی، بهعکس، آب را جذب و مرکّب را دفع میکند. در دستگاه چاپ زنهفلدر، صفحه کاغذ با سنگ آغشته به مرکّب تماس پیدا میکرد و از پشت فشرده میشد. در ۱۲۶۸ هـ ق /۱۸۵۱م، گئورگ زیگل نخستین دستگاه چاپ سنگی چندرنگ را بهکار انداخت. گام بعد در تکمیل چاپ سنگی، ابداع لوحههای فلزی بهجای سنگهای گرانوزن به وسیله آیرا ریوبل امریکایی و همکارش در ۱۳۲۲ هـ ق/ ۱۹۰۴م بود. این لوحههای فلزی، که حامل نقش و تصویر بود، به مرکّب آغشته میشد. سپس رطوبت موجود، مرکّب اضافی را دفع میکرد و تصویر برجای مانده به نوردی پوشیده از لاستیک منتقل میشد و سرانجام این نقش به صفحه کاغذ انتقال مییافت. این شیوه غیرمستقیم چاپ، افست نامیده شد (دوما، ۱۳۷۸، ج ۳: ۹۷۱ـ۹۷۲).
وی برای اولین بار نام این روش را چاپ سنگی یا چاپ شیمیایی نام نهاد.اما بعدها به جهت استفاده ازواژۀ لیتوگرافی درفرانسه برای این روش،این نام به عنوان معادلی شایع درجهان پذیرفته شد. چندین سال طول کشید تا با ممارست و تلاش فراوان زنه فلدر بتواند اشکالات این شیوه از چاپ را بر طرف نماید وبالاخره وی توانست درسال ۱۸۰۰م. این اختراع را دردفترثبت اختراع لندن به ثبت برساند (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۶۵).
بعد از انگلیس، این روش از چاپ برای اولین بار به سال ۱۸۰۷م. در فرانسه شیوع پیدا کرد و چندین سال بعد از شیوع این روش چاپ دراروپا، برای نخستین بار به سال ۱۲۳۱ق. /۱۸۱۶م. در روسیه ماشین چاپ سنگی آغاز به کار نمود. البته در روسیه به جهت استفادۀ فراوان از شیوۀ چاپ حروفی این روش از چاپ چندان مورد استقبال قرار نگرفت و بیشتر برای چاپ نقشه و تصویر از روش چاپ سنگی استفاده می نمودند. با این حال به نظر می رسد اولین کتابی که به زبان عربی در روسیه به چاپ رسیده کتاب المجموعۀ الأبیۀ می باشد، که توسط الکسی بولدیرف (۱۷۸۰-۱۸۴۲م.) در مسکو به سال ۴۰-۱۲۳۹ق. /۱۸۲۴م. در ۸۰صفحه به چاپ رسیده و در مجموعه برخی از سوره قرآنی به زبان عربی نگاشته شده است.
چاپ سنگی کمتر از سی سال پس از ابداع، به سرزمینهای اسلامی راه یافت و به زودی بر چاپ حروفی برتری پیدا کرد، چرا که با این روش میشد سنّت دیرینه خوشنویسی و حتی کتابآرایی اسلامی را تداوم بخشید. کتابهای چاپ سنگی دورههای اولیه پیدایش این صنعت به تقلید از نسخههای خطی، خوشنویسی شده و آراسته است (هاشمی دهکردی، ۱۳۶۳: ۹۴ـ۱۰۵).
اولین کتاب فارسی که در هند به شیوۀ سنگی به چاپ رسیده، کتاب محامد حیدریه تألیف محمد صادق بن محمد لعل متخلص به اختر (۱۲۰۱-۱۲۷۵ق. ) می باشد که به خط نستعلیق در ۲۸۸ صفحه و با ابعاد ۱۵×۵/۲۲س.م. در شعبان سال ۱۲۳۸ق. /۱۸۲۳م. در چاپخانۀ مرتضوی لکهنو به چاپ رسیده است. این کتاب به غازی الدین حیدر پیشکش شده و در آن مطالبی در وصف وی و اطلاعات ارزشمندی پیرامون جغرافیای لکهنو به نگارش درآمده است (پروین، ۱۳۷۷: ۶۴).
همچنین به نظر می رسد که قدیمی ترین کتاب چاپ سنگی هند به زبان عربی کتاب فتاوی الحمّادیۀ تألیف رکن الدین بن حسام ناگوری (قرن۹ق. ) در فقه حنفی می باشد، که به سال ۱۲۴۱ق./۱۸۲۵م. در کلکته توسط شرکت آسیایی لیتوگرافی به چاپ رسیده است. نخستین کتاب چاپ سنگی در ترکیه نخبات التعلیم اثر محمد خسروپاشا بود که در ۱۲۴۷ق./۱۸۳۱م. با ۷۹ تصویر به چاپ رسید. در کشور عراق نیز برای اولین بار چاپخانۀ سنگی در شهر کاظمین کار خود را آغاز نموده است. رسول بن یعقوب افندی کرکوکلی(؟-۱۲۴۳ق.) به سال ۱۲۳۷ق. /۱۸۲۱م. اولین کتاب چاپ سنگی عراق را به نام دوحۀ الوزراء فی تاریخ وقایع الزّوراء در این چاپخانه به چاپ رسانده است. در کشور سوریه نیز برای اول بار به سال ۱۲۵۷ق./۱۸۴۱م. چاپخانه ای در حلب تأسیس و کتاب دیوان ابن فارض را به چاپ رسانید. در کشور مغرب نیز چاپ سنگی در سال ۱۲۸۰ق./۱۸۶۴م. وارد این کشور گردید، و کتاب الشمائل المحمدیۀ تألیف محمد بن عیسی ترمذی (۲۰۹-۲۷۹ق.) به سال ۱۲۸۲ق./ ۱۸۶۵م. در ۱۴۴ صفحه در شهر مکناس به چاپ رسیده است. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۷۲)
۲-۲-۲- ورود چاپ به مشرق زمین
همانگونه که گذشت مبدأ چاپ کتاب اروپا بوده است. و برای اولین بار کتاب های چاپی به زبان عربی و فارسی نیز در اروپا منتشر گردید. سال ها طول کشید تا در کشورهای شرقی عربی و فارسی زبان به اهمیت مقولۀ چاپ پی برده و در صدد انتقال این صنعت به دیار خود برآیند. با این حال نحوۀ ورود این صنعت و سبک چاپ، به کشورهای عربی بسیار متفاوت از نحوۀ ورود و سبک چاپ در کشورهای فارسی زبان می باشد. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۲۴)
۲-۲-۲-۱- چاپ کتاب به زبان عربی
بعد از فتح اندلس توسط طارق بن زیاد (؟-۱۰۰؟ق.) مسیحیان اروپا تمایل زیادی به شناخت مسلمانان نمودند و از ابتدای قرن نهم میلادی سعی وتلاش بیشتری جهت یادگیری آداب و علوم مسلمانان به خرج دادند. از اواخر همین قرن بود که ترجمۀ آثار ارزشمند اسلامی رابه زبان لاتین آغاز نمودند.[۱] بسیاری از راهبه های مسیحی علی رغم مخالفت کلیسا عمر خود را صرف یادگیری زبان عربی و ترجمۀ آثار اسلامی به زبان لاتین نمودند.[۲]
اهتمام اروپایی ها در شناخت علوم مسلمانان تا آنجا پیش رفت که در برخی از دانشگاه های اروپایی به جهت مطالعۀ آثار بزرگانی چون ابن سینا، ابن رشد، خواجه نصیرالدین طوسی و… اقدام به آموزش زبان عربی نمودند ودر برخی از شهرهای ایتالیا تجّار در معاملاتشان با مسلمانان به زبان عربی صحبت می نمودند. در هر صورت تمایل اروپاییان به مراودات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با مسلمانان هم به جهت استفاده از علوم آنها و هم به جهت تبلیغ دین مسیحیت نتایج فرهنگی مختلفی به دنبال داشت که از آن جمله می توان به چاپ کتاب به زبان عربی اشاره نمود. البته باید عنوان نمود که چاپ کتاب به زبان عربی به جهت مخاطب کم و همچنین متصل بودن حروف در کلمات عربی که حفر حروف را برای چاپ مشکل می نمود. امری سخت و دشوار در عرصه صنعت چاپ آن دوران به شمار می رفت. و از ابتدایی ترین روش های چاپ بوسیلۀ حروف، استفاده از قالب های چوبی حروف بود، که البته به جهت عمر کم و کارایی ناکافی، استفاده از این نوع قالب ها چندان خوشایند چاپخانه داران نبود. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۲۶)
اولین حرکت برای نشر کتاب به زبان عربی را می توان در کتابی با نام «سفر به آن سوی آبها و زیارت مقبرۀ عیسی مسیح در شهر اورشلیم» مشاهده نمود.
در این کتاب که به سال ۸۹۱ق./۱۴۸۶م. در شهر ماینز آلمان توسط ارهارد رویچ نقاش معروف به چاپ رسیده است، معادل عربی حروف لاتین با بهره گرفتن از قالب های چوبی حک گردیده است.
این حرکت را می توان سرآغازی برای ورود زبان عربی به صنعت چاپ دانست؛ هر چند تا سال ها بعد فعالیت جدی در خصوص چاپ کتاب به زبان عربی را نمی توان یافت.( قدوره، ۱۹۹۵: ۵۱ نقل شده در غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۷۳)
در هر صورت اروپاییان خود را ناچار به چاپ کتاب به زبان عربی می دیدند؛ چراکه عمدۀ هدف آنها در خصوص استفاده از این صنعت، اشتراک کتاب های دین مسیحیت بوده است. با نگاهی به فهرست آثار منتشره در دورۀ زمانی ۱۵۱۴م. تا۱۵۳۸م. به راحتی می توان دید که بیشترین کتاب های چاپ شده به زبان عربی، کتب دین مسیحیت می باشد. هر چند در این میان عطش استفاده از منابع عربی در موضوعاتی چون طب، نجوم، ریاضیات و … برای استفاده از آثار بزرگانی چون رازی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی و… از دیگر دلایل شیوع چاپ کتاب به زبان عربی در کشورهای اروپایی به شماره می رود (آذرنگ، ۱۳۸۱الف: ۶۱).
اولین کتاب عربی منتشره در اروپا به تاریخ ۱۲ سپتامبر سال ۲۰-۹۱۹ق./۱۵۱۴م. در فانو که شهر کوچکی درجنوب ایتالیا می باشد، با نام صلاء السواعی منتشر گردید. متن این کتاب کاملاً به زبان عربی می باشد و به دو رنگ قرمز و سیاه به چاپ رسیده است و حروف آن از کیفیت بالایی برخوردار نمی باشد و اعراب گذاری آن نیز آنچنان دقیق نیست. کتاب دارای ۱۹۹ صفحه می باشد از این کتاب نسخه هایی در کتابخانۀ ملی پاریس، کتابخانۀ ملی اسکاتلند، کتابخانۀ ملی بریتانیا، کتابخانۀ دانشگاه پرینستون و کتابخانۀ دارالکتب مصر موجود است.[۳]
|
[جمعه 1400-07-23] [ 01:54:00 ق.ظ ]
|
