ریسک پذیری

استرنبرگ (۱۹۸۸)، لند و جارمن (۱۹۹۸)، تورنس (۱۹۸۸)، اکوال (۱۹۷۶)، آمابیل (۱۹۸۸)، اسرنبرگ و لابارت (۱۹۹۱)، دراکر (۱۹۹۱)، ایساکسن و لایر (۲۰۰۱)، نلسون و کوئیک (۱۹۹۴).

استقلال

بارون و ایگان (۱۹۶۸)، کراتچ فیلد (۱۹۷۰)، استین (۱۹۷۴)، آلبام (۱۹۷۶)، بارون و هرینگتون (۱۹۸۱)، پایان (۱۹۸۷)، تورنس (۱۹۸۸)، کرتون (۱۹۸۹)، برولین (۱۹۹۲)، نلسون و کوئیک (۱۹۹۴).

نیاز به موفقیت

کوبرگ و چاسمر (۱۹۸۷)، موریسون، اونز، گلنون و آلبرشت (۱۹۶۲)، استین (۱۹۷۴)، استرنبرگ (۱۹۸۸)، گاردنر (۱۹۹۳)، برولین (۱۹۹۲)، اندرسون (۱۹۶۶).

اعتماد به نفس

بول (۱۹۶۰)، میکنون (۱۹۶۲)، موریسون، اونر، گنون و آلبرشت (۱۹۶۲)، کلاین، توکر و اندرسون (۱۹۶۶)، جیمز، چین و گالدبریج (۱۹۹۲)، گاردنر (۱۹۹۳).

سبک شناختی

گلد اسمیت (۱۹۸۷)، ایساکسن و پوسیو (۱۹۸۸)، کرتن (۱۹۸۰،۱۹۹۹)، لینکلن ( ۲۰۰۲)، آمابیل (۱۹۹۶)، وودمن، ساویر و گریفین (۱۹۹۲)، ماستن، کالدویل و کالبرت (۱۹۸۷)، کلر (۱۹۸۶).

هوش

وایت (۱۹۶۹)، کرتنبرگ (۱۹۷۲)، لوئیس( ۱۹۹۹)، آناستازی و شیفر (۱۹۷۱)، کتزل و جکسون (۱۹۶۲).

چالش پذیری

گری و دیویس (۱۹۷۷)، استرنبرگ (۱۹۸۰)، سیکزنتمی هالی (۱۹۹۳)، اکوال (۱۹۹۱)، آمابیل (۱۹۸۸)، ایساکسن (۱۹۹۵).

۲-۶-۲) عوامل گروهی:
انسان ذاتا موجودی اجتماعی است. تمایل افرادبه معاشرت با یکدیگرهدفی فی ذاته دارد.بر اساس یکی از نظریه های اساسی درباره خلاقیت ، یکی از مهم ترین کارکردهای گروه، سینرژی خلاق می باشد.چنانچه فعالیتهای خلاق در گروه انجام شود به صورت متزاید در آمده و حالت سینرژیکی به خود می گیرد. زیرا اعضای گروه به واسطه تفاوتهای فردی ، ایده ها و راه حلهای بیشتر و بهتری ارائه خواهند کرد.(لوایز۲۰۰۰)خلاقیت در سازمان عمدتا اقدامی تیمی است. که ناشی از فرایند تعامل بین اعضای گروه می باشد.چرا که عمده خروجی های خلاق سازمان نظیر سفینه ها،مدارس،پارکها،کامپیوتر و … نتیجه خلاقیت جمعی و گروهی است. بر این اساس مهمترین متغیرهای گروهی موثر بر خلاقیت عبارتند از:«اندازه گروه»،«تنوع گروه»،«انسجام گروه»،«سیستم ارتباطات گروه« (ما امیری، ۱۳۸۶).
۲-۶-۲-۱) اندازه گروه:
اندازه گروه بر رفتار گروه اثر می گذارد. تحقیقات نشان می دهد که برای انجام دادن کارهای تخصصی،گروه های کوچکتر(۵ تا ۷ نفر) اثر بخش تر از گروه های بزرگتر عمل می کنند.آمابیل و دبونو طی یک تحقیقاتی نشان دادند که گروه های بین (۵ تا ۹ نفر) و (۴ تا ۸ نفر) عضو از میزان خلاقیت قابل توجهی بر خوردارند.

۲-۶-۲-۲) تنوع گروه:
در ادبیات خلاقیت در سازمان به تنوع گروه به عنوان پیش شرط لازم برای عملکرد خلاق نگاه شده است. صاحب نظران معتقدند که تنوع گروه از طریق ایجاد دیدگاه های مختلف و بهبود حل خلاق مسئله ، افزایش دامنه دانش ، مهارت و دیدگاه های در دسترس گروه، ترکیب ایده ها و تحریک جستجو برای راه حلهای مختلف موجب افزایش سطح خلاقیت می شود.
۲-۶-۲-۳) انسجام گروه:
عبارت است از میزانی که افراد گروه جذب یکدیگر شده و یکدیگر را حمایت کرده و در هدفهای گروه منسجم می شوند.خصوصیاتی نظیر احترام قائل شدن به ایده های همدیگر،وجود صداقت و راستی بین کارکنان و مدیریت، هم سطح بودن توان افراد،داشتن هدف و چشم انداز مشترک، فضای عاطفی گروه باعث انجام اعمال خلاقانه می شود.
۲-۶-۲-۴) سیستم ارتباطات گروه:
ارتباطات را می توان تسهیم اطلاعات و انتقال معنی بین افراد از فرستنده به گیرنده بطوری که برای هر دو طرف قابل درک باشد یا فرایند انتقال اطلاعات،احساسها،حافظه ها و افکار در میان افراد تعریف کرد. (اسمیت۱۹۶۱ و کان۱۹۷۴) محققین دریافتند که نوع کانال ارتباطی و میزان آن برخلاقیت در سازمان تاثیر دارد. نظیر ارتباطات رو در رو، میان افراد، بین افراد وسایر گروه های سازمان،بین افراد سطوح مختلف سازمان، بین افراد با افراد خارج از سازمان، ارتباطات باز و آزاد و همچنین دسترسی سریع و آسان به اطلاعات موجود در سازمان و منابع اطلاعات برون سازمانی.
۲-۶-۳) عوامل سازمانی:
حتی خلاق ترین افراد در محیط نامناسب ممکن است موفق نباشند. با بیش از دو دهه تحقیق در زمینه ارتباط بین محیط کار و خلاقیت که در آن ده‌ها سازمان و صدها فرد و گروه مورد پژوهش قرار گرفتند به این نتیجه رسیدند که خلاقیت به شدت متاثر از محیط کسب و کار است. فیدلر^[۸۴] (۱۹۸۵) بیان میدارد، تغییر افراد دشوار است و بهترآن است که به جای تلاش برای تغییر دادن افراد، موقعیت (محیط) آنها را تغییر داد. همانطوری که کشاورز نمی تواند جوانه را از دانه بیرون بیاورد، اما می تواند شرایط مناسب را برای رشد دانه فراهم سازد. در مورد خلاقیت نیز همین وضع صادق است (مال امیری، ۱۳۸۶). مطالعات و تحقیقات انجام شده در محیط سازمانها بیانگر این است که خلاقیت متاثر از متغیر های سطح سازمان می باشد. بر این اساس جنبه های سازمانی که تاثیر برجسته ای روی خلاقیت دارند عبارتند ار: سبک رهبری، ساختار سازمانی، سیستم پاداش، جو سازمانی و منابع (مال امیری، ۱۳۸۶).
۲-۶-۳-۱) سبک رهبری:
یکی از جنبه های سازمانی تاثیرگذار بر خلاقیت سبک رهبری است که می تواند خلاقبت را در یک زمینه سازمانی تحریک نماید. اگر سبک رهبری با انتظارات کارکنان تناسب نداشته باشد و افراد کار خود را فقط به دلیل مقامی که رهبر دارد، انجام دهند در این صورت می توان گفت رهبر موفق بوده ولی اثر بخش نیست. زیرا افراد تنها به دلیل کنترل پاداش و تنبیه رهبر، مطابق خواست او عمل می کنند.توافق قابل توجهی بین اندیشمندان وجود داردکه سبک رهبری مورد نیاز برای خلاقیت و نوآوری ،سبک مشارکتی است.بدین معنی که افراد در زمینه تعیین اهداف بلند مدت و چشم انداز سازمان مشارکت داده شوند، با هم فکری کارکنان مسائل را حل کنند، به کارکنان اجازه دهند که اعمال بصورت آزادانه و نه مبتنی بر دستور و آمرانه بودن انجام دهند، ارائه پاداش ارزشمند برای کار خلاق ،تشویق به همکاری با دیگران در کار، افتخار کردن به موفقیت های کارکنان.
۲-۶-۳-۲) ساختار سازمانی:
ساختار سازمانی یکی از ابعاد سازمان است که آنرا نحوه تقسیم کارها و فعالیتها وهماهنگی . ترکیب این کارها و فعالیتها می دانند. همچنین ساختار سازمانی را بعنوان الگوی وضع شده ای از روابط بین عناصرو اجزاء یک سازمان می دانند. تارو در این زمینه کاست (۱۹۸۵) بیان می کندزمانی که تمام امور به دقت سازمان داده شود، هیچ درزی در سازمان نیست که علفی هرز در آن بروید، ولی معنای دیگر ساختار یافتگی زیاد آن است که هیچ درزی در سازمان نیست که گلی در آن بروید و بشکفد. صاحب نظران انواعی برای ساختار قائلند که می توان آنها را در قالب سه دسته کلی تقسیم کرد. «ساختارهای مکانیکی و ارگانیکی»، «ساختارهای سنتی و ترکیبی»، «ساختارهای مینتزبرگ«.
الف: ساختارهای مکانیکی و ارگانیکی:
ویژگیهای ساختارهای مکانیکی عبارتند از: شرح وظایف دقیق و مشخص،ارتباطات عمودی و رسمی ،رسمیت زیاد، هرم سازمانی بلند،سیستم تصمیم گیری متمرکز، اما سازمانهای ارگانیکیدارای شرح وظایف منعطف،رسمیت کم،ارتباطات همه جانبه و غیررسمی، هرم سازمانی تخت و سیستم تصمیم گیری غیر متمرکز.
ساختارهای سنتی و ترکیبی: این ساختارها را می توان در قالب ساختارهای مبتنی بر نوع عملیات نظیر«ساختارهای وظیفه ای»،«ساختار محصولی»،«ساختار جغرافیایی»، «ساختار پیوندی» و«ساختارماتریسی»تقسیم بندی کرد.بر این اساس در ساختار وظیفه ای افراد از مهارتها و معلومات مشابهی برخوردارند که مناسب بروز و ظهور خلاقیت نمی باشند.ساختارهای محصولی بر اساس نوع محصولاتی که تولید می کنند طراحی می شود و برای تولید هر محصول واحد مستقلی ایجاد می شود که زیر نظر مدیریت سازمان فعالیت می کنند.ساختار جغرافیایی بر مبنای مناطق جغرافیایی طراحی می شوند و بر این اصل استوار است که فعالیت هر منطقه باید به یک مدیرگزارش شود.سازمانهای بزرگ معمولا این ساختار را انتخاب میکنند.ساختار پیوندی ترکیبی از ساختارهای مختلف می باشد.ساختارهای ماتریسی برای سازمانهایی که چندین نوع محصول یا خدمت تولید و ارائه می کنند استفاده و طراحی می شود.
ب: ساختارهای مینتزبرگ:

در داده پردازی از مدل معادلات ساختاری^[۱۰۶] (SEM) استفاده شده است. برای انجام تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار LISREL 8.54 استفاده شده است.

روابط بین متغیر ها در مدل معادلات ساختاری به دو حوزه کلی تقسیم می شود:
۱) روابط بین متغیر های پنهان با متغیرهای آشکار
۲) روابط بین متغیر های پنهان با متغیر های پنهان.
دسته اول تحت عنوان مدل اندازه گیری^[۱۰۷] و دسته دوم تحت عنوان مدل ساختاری^[۱۰۸] نامیده می شوند. شکل کلی مدل معادلات ساختاری به صورت زیر است که در آن:

Г (گاما) نشان‌دهنده تأثیر مستقیم متغیرهای  بر متغیرهای
β (بتا) نشان‌دهنده تأثیر متغیرهای  بر سایر متغیرهای
(زتا) نماد خطاهای معادلات در رابطه ساختاری بین  و
نماد همبستگی بین  ها
نماد همبستگی بین  ها می باشد.
SEM رویکرد آماری جامعی برای آزمون فرضیه‌هایی درباره روابط بین متغیرهای مشاهده شده^[۱۰۹] و متغیرهای مکنون ^[۱۱۰] می‌باشد. از طریق این رویکرد می‌توان قابل قبول بودن مدل‌های نظری را در جامعه‌های خاص با بهره گرفتن از داده‌های همبستگی، غیرآزمایشی، و آزمایشی آزمود. یکی از قوی‌ترین و مناسب‌ترین روش‌های تجزیه‌ و تحلیل در تحقیقات علوم رفتاری و اجتماعی تجزیه‌وتحلیل چند متغیره است، زیرا ماهیت این‌گونه موضوعات چند متغیره بوده و نمی‌توان آن‌ ها را با شیوه دو متغیری (که هر بار تنها یک متغیر مستقل با یک متغیر وابسته در نظر گرفته می‌شود حل نمود.
تجزیه ‌وتحلیل چند متغیره به یک‌سری روش‌های تجزیه‌ وتحلیل اطلاق می‌شود که ویژگی اصلی آن‌ ها، تجزیه‌وتحلیل همزمان K متغیر مستقل و n متغیر وابسته است. تجزیه‌وتحلیل ساختارهای کواریانس یا مدل‌سازی علّی یا مدل معادلات ساختاری، یکی از اصلی‌ترین روش‌های تجزیه‌وتحلیل ساختارهای داده‌ای پیچیده است و به معنی تجزیه ‌و تحلیل متغیرهای مختلفی است که در یک ساختار مبتنی بر تئوری، تأثیرات همزمان متغیرها را برهم نشان می‌دهد. این روش ، ترکیب ریاضی و آماری پیچیده‌ای از تحلیل عاملی، رگرسیون چند متغیره، و تحلیل مسیر است که در یک سیستم پیچیده گردهم آمده تا پدیده‌های پیچیده را مورد تجزیه‌وتحلیل قرار دهد (هومن، ۱۳۸۴). مدل معادلات ساختاری به دو فاز کلی تحلیل عاملی تائیدی و تحلیل مسیر تقسیم می شود. در قسمت اندازه گیری ارتباط نشانگر ها یا همان سوالات پرسشنامه با سازه ها مورد بررسی قرار می گیرد و در قسمت ساختاری ارتباط عامل های مورد بررسی با یکدیگر جهت آزمون فرضیات مورد توجه هستند.
در ابتدا تحلیل عاملی صرفاً یک روش آماری اکتشافی بود، اما اخیراً این امکان به وجود آمده که بتوان با بهره گرفتن از تحلیل عاملی آزمون فرض انجام داد (پل کلاین، ۱۳۸۰). تحلیل عاملی یکی از روش‌های آماری است که برای بررسی ارتباط بین متغیرهای مکنون و متغیرهای مشاهده شده به کار می‌رود و بیانگر مدل اندازه‌گیری است و تحلیل عامل تأییدی CFA معمولاً به مرتبه اول و مرتبه دوم تقسیم می‌شود (هومن، ۱۳۸۴).
در مدل ساختاری نیز روابط بین صفت های مکنون در خور توجه است. در واقع در مدل ساختاری روابط موجود بین صفت های مکنون که بر اساس نظریه استخراج شده اند با توجه به داده های گردآوری شده از نمونه تبیین می شوند؟
۳-۱۳-۱ تحلیل عاملی
بسیاری از روش‌های آماری روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته را بررسی می‌کنند ، اما تحلیل عاملی^[۱۱۱] با آن‌ ها تفاوت دارد. این روش برای مطالعه الگوی روابط میان تعداد زیادی متغیر وابسته بکار می‌رود و هدف آن کشف چیزی درباره ماهیت متغیرهای مستقلی است که بر آنها تاثیر می‌گذارد، حتی اگر این متغیرها هرگز به گونه مستقیم اندازه‌گیری نشده باشند. بنابراین هدف تحلیل عاملی ، کشف ساده‌ترین الگو از میان الگوهای مربوط به روابط آن متغیرها می‌باشد. این روش به دنبال درک این مطلب است که آیا متغیرهای مشاهده شده را می‌توان بر پایه تعداد کمتری متغیر (عامل) به گونه وسیع و اساسی تبیین کرد (هومن و عسگری؛ ١٣۸۴، ص۱۴۴). تحلیل عاملی به دو صورت اکتشافی^[۱۱۲] و تاییدی^[۱۱۳] انجام می‌شود. هدف از تحلیل عاملی اکتشافی، بررسی یک حوزه برای کشف ابعاد یا سازه‌های اصلی آن حوزه است به همین علت بود که اسپیرمن (١۹٠۴) تحلیل عاملی را در حوزه توانایی‌های انسان بوجود آورد. بعبارت دیگر تحلیل عاملی اکتشافی زمانی بکار می‌رود که پژوهشگر شواهد کافی قبلی و پیش تجربی برای تشکیل فرضیه درباره تعداد عامل‌های زیربنایی داده‌ها نداشته باشد. در صورتیکه تحلیل عاملی تاییدی یک مدل آزمون تئوری است. تحلیل عاملی تاییدی بوسیله یورس گوک (١۹۷٣) ابداع شد. این روش بر اساس مطالعات قبلی یا بر طبق نظریه مورد بحث، برای متغیرها بار عاملی فرض می‌شود آنگاه برای برازش هر چه دقیق تر بارهای ماتریس هدف، تحلیل عاملی تاییدی انجام می‌شود. بعلاوه می‌توان میزان موفقیت برازندگی را سنجید (کلاین؛١٣۸۰، ص۲۰۶).
۳-۱۳-۱-۲ تحلیل عاملی تائیدی
تحلیل عاملی تاییدی در واقع یک مدل آزمون تئوری است که در آن پژوهشگر تحلیل خود را با یک فرضیه قبلی آغاز می‌کند. این مدل که مبتنی بر یک شالوده تجربی و نظری قوی است مشخص می‌کند که کدام متغیر با کدام عامل و کدام عامل با کدام عامل همبسته است. برای ارزشیابی روایی سازه نیز یک روش قابل اعتماد به پژوهشگر عرضه می‌کند تا از این طریق بتواند به گونه بارزی فرضیه‌هایی را درباره ساختار عاملی داده‌ها که ناشی از یک مدل از پیش تعیین شده با تعداد و ترکیب مشخصی از عامل‌ها می‌باشد (هومن؛ ١٣۸۵، ص۱۵۸).
تفاوت اصلی بین تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی در این است که روش اکتشافی با صرفه‌ترین روش تبیین واریانس مشترک زیربنایی یک ماتریس همبستگی را مشخص می‌کند در حالیکه روش تاییدی، تعیین می‌کند که داده‌ها با یک ساختار عاملی معین، هماهنگ است یا نه. در تحلیل عاملی اکتشافی، مقصود تجسس داده‌های تجربی به منظور کشف و آشکارسازی ویژگی‌های خاص و روابط مورد علاقه آن‌ ها است بدون آنکه مدل معینی بر داده‌ها تحمیل شود. چنین تحلیلی می‌تواند ساختارساز، مدل‌ساز یا فرضیه‌ساز باشد. اما در تحلیل عاملی تأییدی، پژوهشگر به دنبال تهیه مدلی است که فرض می‌شود داده‌های تجربی را بر پایه چند پارامتر نسبتا اندک، توصیف، تبیین یا توجیه می‌کند. این مدل مبتنی بر اطلاعات پیش تجربی درباره ساختار داده‌ها است که می‌تواند به شکل تئوری یا فرضیه، یک طرح طبقه‌بندی کننده معین برای گویه‌ها یا پاره تست‌ها در انطباق با ویژگی‌های عینی شکل و محتوا، شرایط معلوم تجربی، و یا دانش حاصل از مطالعات قبلی درباره داده‌های وسیع باشد (هومن؛ ١٣۸۵، ص۱۵۹).
۳-۱۳-۲ معادلات ساختار یافته:
یکی از قوی‌‌ترین و مناسب‌ترین روش‌های تجزیه و تحلیل در تحقیقات علوم رفتاری و اجتماعی برای موضوعات چند متغیره، مدل معادلات ساختاری است. تجزیه وتحلیل ساختارهای کوواریانس یا مدل‌سازی علّی یا همان مدل‌های معادلات ساختاری، یکی از اصلی‌ترین روش‌های تجزیه و تحلیل ساختار داده‌ها‌ی پیچیده است و به معنی تجزیه وتحلیل متغیرهای مختلفی است که در یک ساختار مبتنی بر تئوری، «تاثیرات همزمان» متغیرها را بر هم نشان می‌دهد. در این فرایند ابتدا یک سری مراتب علّی مطرح می‌شود که در آن برخی از متغیرها ممکن است علت احتمالی متغیرهای دیگری باشد، اما بطور قطع نمی‌توان معلول آن باشد. این روش ترکیب ریاضی و آماری پیچیده‌ای از تجزیه و تحلیل عاملی، رگرسیون چند متغیره و تحلیل مسیر است که در یک سیستم پیچیده گردهم آمده‌اند. از جمله مفاهیم اولیه آماری به کار رفته در ارتباط با میانگین و انحراف معیار است که با ضرب کلیه اعداد مرتبط در عدد ثابت K، میانگین و انحراف معیار K برابر می‌شوند. بر این اساس، ما می‌توانیم وجود رابطه خطی بین دو متغیر X و Y را به طور غیرمستقیم با مقایسه واریانس X و Y آزمون نماییم. این ایده در ارتباط با چندین متغیر بوسیله مجموعه‌ای از معادلات خطی گسترش یافته است. به این ترتیب آماردانان روش‌هایی برای آزمون اینکه آیا مجموعه‌ای از واریانس‌ها و کوواریانس‌های موجود در ماتریس کوواریانس از ساختار خاصی پیروی می‌کنند، توسعه داده‌اند. در واقع مدل معادلات ساختاری، یک ساختار علّی مشخص شده بین مجموعه‌ای از سازه‌های مشاهده ناپذیر است که هر یک توسط مجموعه‌ای از نشانگرها اندازه‌گیری می‌شود و می‌توان آن را از لحاظ برازش در یک جامعه مشخص نمود. یک مدل کامل معادلات ساختاری شامل مدل ساختاری متغیرهای مکنون یعنی سازه‌های نظری مشاهده ناپذیر و مدل اندازه گیری روابط بین متغیرهای مشاهده پذیر یا همان نشانگرها و متغیرهای مکنون یعنی مشاهده ناپذیر است. محققان پژوهش‌های رفتاری مایل به دانستن میزان پیش بینی تغییرات متغیر وابسته توسط متغیرهای موجود در مدل هستند. برای این کار به  یا ضرایب ثابت هریک از روابط علّی نگاه می‌کنیم. این مقدار نشان دهنده درجه تطابق مدل طراحی شده با دنیای واقعی یا میزان کاربردی بودن مدل است. لازم به ذکر است که حداقل نمونه لازم برای اجرای مدل‌های معادلات ساختاری ١۰۰مورد است (عسگری؛ ١٣۸۶، ص۱۰۳).
۳-۱۳-۲-۱ مدل یابی معادلات ساختاری^[۱۱۴]
یک تکنیک تحلیل چند متغیری بسیار کلی و نیرومند از خانواده رگرسیون چند متغیری است که به پژوهشگر امکان می دهد مجموعه ای از معادلات رگرسیون را به گونه هم زمان مورد آزمون قرار دهد (هومن،١٣۸۴، ص۱۱)
روش لیزرل ضمن آنکه ضرایب مجهول مجموعه معادلات ساختاری خطی را برآورد می کند برای برازش مدل هایی که شامل متغیرهای مکنون، خطاهای اندازه گیری در هر یک ازمتغیرهای وابسته و مستقل، علیت دو سویه، هم زمانی و وابستگی متقابل می باشد طرح ریزی گردیده است. اما این روش را می توان به عنوان موارد خاصی برای روش های تحلیل عاملی تاییدی، تحلیل رگرسیون چند متغیری، تحلیل مسیر، مدل های اقتصادی خاص داده های وابسته به زمان، مدل های برگشت پذیر و برگشت ناپذیر برای داده های مقطعی / طولی، مدل های ساختاری کوواریانس و تحلیل چند نمونه ای (مانند آزمون فرضیه های برابری ماتریس کوواریانس های، برابری ماتریس همبستگی ها، برابری معادلات و ساختارهای عاملی و غیره) نیز به کار برد.
۳-۱۳-۲-۲ مدل اندازه گیری
در مدل اندازه گیری روابط بین صفت های مکنون و نشانگر ها در خور توجه است. منظور از صفت مکنون متغیری است که بصورت مستقیم نمی توان اندازه گیری نمود و باید آن را از طریق نشانگر ها یا متغیر های مشاهده پذیری که بصورت مستقیم قابلیت اندازه گیری را دارند مورد سنجش و اندازه گیری قرار دهیم. تحلیل عاملی تاییدی اساساَ یک روش آزمون فرضیه است و این مطلب را بیان می کند که آیا نشانگر هایی که برای معرفی سازه یا متغیرهای مکنون در نظر گرفته شده اند واقعا معرف آن ها هستند یا نه، را می آزماید و همچنین مشخص می نماید که نشانگر های انتخابی با چه دقتی معرف یا برازنده متغیر مکنون هستند. در مدل معادلات ساختاری برای آزمون معناداری پارامترهای مد نظر در مدل از شاخص آماری t استفاده می شود لذا پارامترهایی که دارای مقادیر بزرگتر از ۹۶/۱ هستند از لحاظ آماری معنی دار هستند (هومن،١٣۸۴، ص۲۴).
۳-۱۴ اصطلاحات مدل یابی معادلات خطی
مدل سازی معادلات ساختاری بر پایه فرضیه هایی درباره وجود روابط علی در بین متغیرها، مدل های علی را با دستگاه معادلات خطی آزمون می کند. بدین ترتیب، SEM روابط ساختاری بین شرایط ساختاری معین و مفروض را می‌آزماید و برآورد روابط علی میان متغیرهای نهان (مشاهده نشده) و نیز روابط بین متغیرهای اندازه‌گیری شده (مشاهده شده) را امکان پذیر می سازد.
متغیرهای مستقل که فرض برآن است که بدون خطا اندازه‌گیری می شوند، متغیرهای برونزا^[۱۱۵] یا جریان دهنده^[۱۱۶] و متغیرهای وابسته یا میانجی^[۱۱۷] متغیرهای درونزا^[۱۱۸] یا جریان گیرنده^[۱۱۹] نامیده می شوند. متغیرهای آشکار^[۱۲۰] یا مشاهده شده به گونه مستقیم توسط پژوهشگر اندازه‌گیری می شود، در حالی که متغیرهای نهان یا مشاهده نشده به گونه‌ای مستقیم اندازه‌گیری نمی شوند، بلکه بر اساس روابط یا همبستگی های بین متغیرهای اندازه‌گیری استنباط می شوند. این برآورد به همان طریق که یک تحلیل عاملی اکتشافی حضور عامل های نهان را از واریانس مشترک بین متغیرهای مشاهده شده استنباط می کند، بدست می آید.
بنابر آنچه که گفته شد، مدل معادلات ساختاری شامل دو مولفه است: مدل اندازه‌گیری که در آن متغیرهای نهان پیشنهاد و از طریق CFA آزمون می شود و مدل ساختاری که در آن متغیرهای نهان و متغیرهای مشاهده شده‌ای که نشانگر متغیرهای نهان است از یک راه منطقی با هم مرتبط می شوند.
کاربران SEM روابط میان متغیرهای مشاهده شده و مشاهده نشده را با بهره گرفتن از نمودار مسیر^[۱۲۱] نشان می دهند. این نمودار که نقش اساسی در مدل یابی معادلات ساختاری بازی می کند، مانند فلوچارتهای رایانه‌ای است، که متغیرهایی را که با خطوط بیانگر جریان علی با هم متصل شده‌اند، نشان می دهد.
مقایسه این دو ماتریس منجر به تولید یک ماتریس باقیمانده^[۱۲۲] می شود و این تکرارها تا جایی ادامه می یابد که این ماتریس باقیمانده به حداقل ممکن برس .
۳-۱۵ شاخص های برازش مدل معادلات ساختاری
برای برازش مدل، از شاخص‌های شناخته شده برازش مانند شاخص برازش مقایسه­ ای (CFI)، ریشه میانگین مجذور پسماندهای استاندارد شده (SRMR)، شاخص نرم شده برازندگی (NFI)، شاخص نرم نشده برازندگی (NNFI)، شاخص برازندگی فزاینده (IFI)، شاخص نیکوئی برازش (GFI)، شاخص تعدیل شده نیکوئی برازش (AGFI) استفاده شده است که در ذیل تشریح شده‌اند.
۳-۱۵-۱ شاخص نرم شده برازندگی(NFI)
شاخص NFI را می­توان بر پایه تابع برازندگی (F) یا مشخصه  نشان داد. این شاخص که آن را بنتلر و بونت (١۹۸٠) پیشنهاد کرده ­اند، برازش­های دو مدل مختلف را در یک مجموعه از داده ­ها مقایسه می­ کند. یکی از این مدل­ها ممکن است مدل صفر یا خط پایه باشد. که در آن a, b مدل‌های رقیب و n مدل صفر است؛ مدل n می‌تواند همان مدل b باشد.

یا

چون دامنه NFI بین صفر و یک قرار دارد یک مدل مطلوب به حساب می ­آید. بنتلر و بونت (١۹۸۰) مقادیر NFI برابر یا بزرگتر از ۹/۰ را در مقایسه با مدل صفر به عنوان شاخص خوبی برای برازندگی مدل‌های نظری توصیه کرده ­اند (هومن ١٣۸۴)، در حالی که برخی از پژوهشگران نقطه برش۸۰/۰ را به کار می­برند و بایرن (١۹۹۸) و و مولایک و همکاران (١۹۸۹) نقطه برش بزرگتر از ۵/۰ را توصیه می‌کنند (اولیری کلی و وکارکا، ١۹۹۸).
۳-۱۵-۲ شاخص نرم نشده برازندگی (NNFI)
شاخص نرم نشده برازندگی (NNFI) یا شاخص اکر لوئیس مشابه NFI است امّا برای پیچیدگی مدل جریمه می‌پردازد و نه فقط در مقایسه یک مدل با مدل صفر بلکه در مقایسه مدل­های مختلف نیز کاربرد فراوان دارد. هر چند مقدار NNFI نسبت به تغییرات حجم گروه نمونه مقاوم است امّا چون دامنه آن محدود به صفر و یک نیست تفسیر آن نسبت به NFI دشوار تر است. بر پایه قرارداد مقادیر کمتر از ۹/۰ مستلزم تجدید نظر در مدل است.

اگر این شاخص بزرگتر از ۰/۱ باشد برابر با ۰/۱ قرار داده می‌شود و مانند شاخصهای بنتلر و بونت تفسیر می‌گردد. توجه داشته باشید که مقدار کوچک  (تا آنجا که کوچکتر از ۰/۱ نباشد) دلالت بر برازش بهتر مدل دارد. به طوری که طبق نظر بولن (١۹۸۹)، کامینز و ملول (١۹۸١) و هیر و همکاران (١۹۹۵)،  مقدار مناسبی برای برازش مدل می‌باشد.

Oklahoma City (ProCurePTC), Oklahoma

۲۰۰۹

۲۱

Heidelberg (HIT), Germany

۲۰۱۰

۴۰

تعداد مراکز پروتون‌تراپی: ۲۷

تعداد کل بیماران درمان شده: ۷۳۸۰۴

۲-۲- انواع مختلف برهم‌کنش پروتون با ماده

پروتون‌ها به سه روش متمایز با ماده برهم‌کنش می‌کنند. آن‌ ها از طریق هزاران برخوردی که با الکترون‌های اتمی دارند، دچار کاهش سرعت می‌شوند و از طریق هزاران برخوردی که با هستۀ اتمی دارند، منحرف می‌گردند. پروتون‌ها گاهی به هسته نیز برخورد می‌کنند که طی آن ذرات ثانویه‌ای تولید می‌شوند. این فرآیندها به ترتیب توقف^[۷۸]، پراکندگی^[۷۹] و برهم‌کنش‌های هسته‌ای^[۸۰] نام دارند. فرآیندهای توقف و پراکندگی از طریق برهم‌کنش‌های الکترومغناطیسی که بین بار پروتون و بار الکترون‌های اتمی یا هسته صورت می‌گیرد، ایجاد می‌شوند. چنین برهم‌کنش‌هایی، ساده هستند و به خوبی قابل درک می‌باشند؛ ضمن اینکه تئوری‌های ریاضی‌وار و جامعی برای توصیف آن‌ ها وجود دارند. در مقابل، تصویر کلی که از برهم‌کنش‌های هسته‌ای وجود دارد، با مدل‌هایی درهم‌آمیخته شده است. این برهم‌کنش‌ها نسبتاً کم اتفاق می‌افتند و با تقریب‌های ساده نیز می‌توان آن‌ ها را برای کاربردهای پرتودرمانی، در حد کافی و مورد نیاز لحاظ کرد.

۲-۲-۱- تئوری توقف پروتون

تئوری توقف به‌طور کامل در سال ۱۹۳۳ توسعه داده شد. اصل مهم دربارۀ پروتون‌ها این است که آن‌ ها در مادۀ جامد یا مایع به واسطۀ برهم‌کنش با الکترون‌های اتمی متوقف می‌شوند. در برخوردهایی با فاصلۀ مشخص، پروتون‌ها انرژی بیشتری را از دست می‌دهند. میزان یونش و تخلیۀ دوز در پیک براگ در انتهای برد به بیشترین حد خود می‌رسد و بعد از نقطۀ توقف در انتهای برد، دوز، قابل چشم‌پوشی است. برد پروتون تقریباً متناسب با مربع انرژی جنبشی می‌باشد [۴]. اگر پرتو فرودی تک انرژی باشد، تمام پروتون‌ها تقریباً در عمق مشابه متوقف خواهند شد و در حالتی که باریکۀ پروتون دارای پهن‌شدگی انرژی باشد، پهن‌شدگی مختصر در نقطۀ توقف، افزایش می‌یابد که به آن پاشیدگی برد^[۸۱] گفته می‌شود. میزان از دست رفتن انرژی پروتون‌ها با کاهش سرعت آن‌ ها افزایش می‌یابد؛ زیرا در برخورد پروتون با الکترون، تکانۀ بیشتری به الکترون انتقال داده می‌شود و پروتون مدت بیشتری در مجاورت آن باقی می‌ماند. میزان اتلاف انرژی یا توان توقف، وابسته به انرژی پرتو فرودی و جنس مادۀ متوقف‌کننده است. به‌عنوان مثال موادی مانند سرب (عدد اتمی ۸۲)، توان توقف کمتری نسبت به موادی مانند بریلیوم (عدد اتمی ۴)، آب و یا پلاستیک دارند.

۲-۲-۱-۱- توان توقف

معادلۀ (۲‑۱) و (۲‑۲) توصیف‌کنندۀ توان توقف است که براساس آن، توان توقف خطی^[۸۲] برای ذرات باردار در یک مادۀ جاذب برابر است با میزان انرژی جنبشی که ذره در جابه‌جایی در واحد طول مسیر در ماده، از دست می‌دهد؛ مقدار را می‌توان اتلاف ویژۀ انرژی^[۸۳] یا آهنگ اتلاف انرژی نیز نامید:

(۲‑۱(

توان توقف جرمی^[۸۴] نیز توان توقفی است که براساس چگالی، نرمالیزه می‌شود [۴]:

(۲‑۲)

تئوری توقف یا همان آهنگ اتلاف انرژی به‌صورت تحلیلی توسط بته^[۸۵] و بلوخ^[۸۶] به‌دست آمده است [^[۸۷]-^[۸۸]-^[۸۹]]. خلاصه‌سازی فرمول گستردۀ تئوری بته، در سال ۱۹۶۳ توسط فانو برای توصیف توان توقف یون‌هایی با انرژی بالا، طبق معادلۀ (۲‑۳) ارائه شده است [^[۹۰]]:

۹۶۸/۱۳

۲۱۸/۱۵

۳۱۳/۲۵

۹۴۹/۱۹

ULS

از هر ستون کمترین مقدار انتخاب و علامت زده می‌شود و در نهایت سطری که بیشترین علامت را دارا باشد به عنوان روش خودگردان سازی انتخاب می‌شود که برای تحقیق حاضر روش ADF انتخاب و براساس آن در نرم‌افزار AMOS به خودگردان سازی دادها پرداخته و پیش‌فرض نرمال بودن چندمتغیره برآورده شد. بنابراین روش مورد استفاده برای برآورد پارامترها و خودگردان‌سازی به منظور ارضای پیش‌فرض نرمال بودن چندمتغیره، استفاده از روش برآرود مجانبی ADF است

◼ توجه : روش ADF زمانی نتایج قابل قبولی ارائه می‌کند که حجم نمونه از ۱۰ برابر تعداد متغیرهای مشاهده شده (سوالات پرسشنامه) بیشتر باشد (فربد، ۱۳۹۳). باتوجه به اینکه در پرسشنامه تعداد ۲۴ سوال مطرح شده است لذا حداقل حجم نمونه براساس مطالب فوق تعداد ۲۴۰ پرسشنامه می‌باشد که باتوجه به مقدار نمونه ۳۸۴ برای تحقیق حاضر ، این پیش‌فرض نیز برآورده شده است. لذا در گام‌های بعدی به منظور انجام تحلیل عاملی تاییدی CFA در روش معادلات ساختاری SEM می‌توان از داده‌های خودگردان شده بهره برد.
۴-۲-۴ آزمون KMO و بارتلت
باتوجه به اینکه در تحقیق حاضر از روش مدل یابی معادلات ساختاری برای تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده می‌کنیم و یکی از پیش‌شرط‌های این روش آماری تناسب داده‌های گردآوری و کفایت برای انجام تحلیل عاملی است، لذا در این بخش از تجزیه و تحلیل داده‌ها به انجام و آزمون تناسب دادها می‌پردازیم. روش مورد استفاده برای این آزمون استفاده از آزمون KMO-بارتلت است. آزمون بارتلت یکی از روش‌های تشخیص مناسب بودن داده‌ها برای انجام تحلیل عاملی می‌باشد. آزمون بارتلت، این فرضیه را که ماتریس همبستگی مشاهده شده متعلق به جامعه ای با متغیرهای نابسته است، می‌آزماید. برای اینکه یک مدل عاملی، مفید و دارای معنا باشد لازم است متغیرها همبسته باشند. پس فرضیه آزمون بارتلت به اینصورت است:
فرض صفر : داده‌ها ناهمبسته اند.
فرض مقابل : داده‌ها همبسته اند.
پس مطلوب آن است که فرض صفر رد شود. آگر فرض صفر رد نشود مطلوبیت تحلیل عاملی زیر سوال می‌رود و باید درباره انجام آن تجدید نظر کرد. به همین دلیل است که قبل از تحلیل عاملی بایستی به تشکیل ماتریس همبستگی بین متغیرها اقدام کرد. آماره کای دو برای این آزمون به صورت رابطه زیر است که مقدار آن با بهره گرفتن از نرم‌افزار SPSS در جدول ۴-۷ ارائه می‌گردد:

که در آن n معرف تعداد آزمودنی‌ها، p تعداد متغیرها، R دترمینان ماتریس همبستگی است. این آماره که دارای توزیع مربع کای با  درجه‌ی آزادی است. مقدار اطلاعات موجود در قدر مطلق R را با بررسی رابطه بین تعداد مشاهده‌ها و تعداد متغیرها ارزشیابی می کند و احتمال خطا را برای رد کردن فرضیه صفر عدم وجود تفاوت از ماتریس همانی^[۶۸] می آزماید. ماتریس همانی ماتریسی است که همه عناصر قطری آن یک و همه عناصر غیرقطری آن صفر باشد. در جدول ۴-۶ به قضاوت در مورد مقادیر مختلف KMO اشاره شده است.
جدول ۴-۶ : قضاوت در مورد مقدار KMO

مقادیر KMO

تناسب داده‌ها برای تحلیل عاملی

بزرگتر یا مساوی ۹/۰

عالی

۸۹/۰-۸/۰

خیلی خوب

/۷۹-۷۰/

خوب

. ۶۹/۰-۶۰/۰

متوسط

۵۹/۰-۵۰/۰

ضعیف

کمتر از ۵۰/۰

غیر قابل پذیرش

در انجام تحلیل عاملی، باید از این مساله اطمینان حاصل شود که آیا می توان داده‌های موجود را برای تحلیل مورد استفاده قرار داد یا نه. بعبارت دیگر؛ آیا تعداد داده‌های مورد نظر برای تحلیل عاملی مناسب هستند یا خیر. بدین منظور از شاخص KMO و آزمون بارتلت استفاده گردیده است. براساس این دو آزمون داده‌ها زمانی برای تحلیل عاملی مناسب هستند که شاخص KMO بیشتر از ۶/۰ و نزدیک به یک و Sig آزمون بارتلت کمتر از ۰۵/۰ باشد. خروجی این آزمون‌ها در جدول ۴-۷ ارائه گردیده است.
جدول ۴-۷ : آزمون KMO و بارتلت برای داده‌های پرسشنامه

دقیقاً به علت اهمیت زیاد نیت است که امام علی آن را افضل ازخودعمل می شمارند.یعنی اگرنیت نباشدویا خالص نباشد، عمل وشکل آن ارزش نداردودرجمله بعدی می فرماید نیت درواقع اصل است، یعنی عمل بدون نیت خالص، به قدری بی ارزش است که بدون نیت، گویی عملی نیست و در حدیث دیگرحضرت رسول فرموده اند: « نیت المؤمن خیر من عمله ونیت الکافرشرّ من عمله وکل عامل یعمل علی نیّته».
برهمین اساس درعلم اصول فقه ،واجبات رابه تعبدی وتوصلی تقسیم کرده اند.درواجب توصلی فقط انجام و تحقق عمل مطلوب است وقصدونیت خاصی نیازنیست. درمقابل واجب تعبدی یاعبادات آن قسم واجباتی است که علاوه برانجام عمل، بایدباقصدقربت انجام گیرد. شکی نیست که حج یک واجب تعبدی است، یعنی انجام مناسک بایدهمراه باقصدقربت باشدوبدون نیت خاص.(زیرک،۱۳۸۸،ص۲۰۷)
درقصدقربت همین مقدارکافی است که مکلف درمتن عمل ازآغازتا انجام چنین نیت کند که این کار رابه دستورخداوند انجام می دهم. چنین کاری درعبادی بودن آن عمل ،کفایت می کند.(جوادی آملی،۱۳۸۳،ص۱۷۶)
حج و قصد قربت
حج( تمتع، قران وإفراد) وعمره ازعناوین قصدی وقربی است. ازاین روباید درآن به دوچیزتوجه وآن را قصد کرد، یکی عنوان عمل ودیگری غایت وهدف آن که تقرب به خدا است.همه ارکان واجزای زیرمجموعه این عناوین نیزقصدی است وهمچون خودحج وعمره امتثال آن ها بدون قصدعنوان مخصوص به هرکدام حاصل نمی شود؛ البته همان قصداجمالی اول که سایه افکن برامورمذبورباشد کافی است.(جوادی آملی،۱۳۸۳،ص۱۷۶)
پاداش قصد قربت در حج
قالَ الصادقُ (ع): «لَمّا حَجَّ موسی نَزَلَ علیهِ جِبرئیلُ فقالَ لَهُ موسی یاجبرئیل … ما لِمَن حج هذا البیتَ بنیَّه صادقهِ ونَفَقَهُ طیبه؟ قال: “فَرَحَجَّ إلَی اللهِ عزوجل ، فَأوحَی الله تعالی إلیه"قُل لَهُ: أجعَلَه فِی الرَفیقِ الأعلی مع النَّبیینَ والصِّدیقینَ والشُّهداءِ والصّالحینَ وحَسُنَ اُولئِک رفیقاً؛امام صادق فرمودند: هنگامی که موسی حج انجام داد،جبرئیل بروی نازل شد، سپس موسی به اوگفت :ای جبرئیل برای کسی که حج این خانه رابانیتی صادق وهزینه ای پاک به جای آورد، چه پاداشی مقررشده است؟ جبرئیل بدون پاسخ به سوی خداوند عزوجل بازگشت وپاسخ آن راجویاشد. خداوندبه او وحی کردوفرمود: به اوبگو وی رادرملکوت اعلی همراه وهمنشین باپیامبران وصدیقان وشهیدان وصالحان قرارخواهم دادواین ها همراهان خوب وشایسته ای هستند»(شالچی،۱۳۸۹،ص۱۹۵)

درجایی دیگرمی فرمایند: « الحجِّ حجّان، حجُّ لِلله وحجُّ للنّاس، فَمَن حجّ للله کان ثَوابه علی اللهِ الجنّه ومن حجّ للنّاس کان ثوابه علی النّاس یوم القیامه؛ حج دونوع است ، حج برای خداوحج برای مردم. هرکه برای خداحج کند،پاداش اوبهشت است وهرکه برای مردم حج کند، درقیامت پاداش خود رابایداز مردم بگیرد»(قرائتی،۱۳۸۷،ص۴۳)
امام سجاد (ع) می فرمایند: «من حجّ یُریدُ به وجه اللهِ لایُریدُ ریاءً ولاسمعهً غَفَرَلله؛ البته کسی که درحج هدفی جزخدانداشته باشد، ودرفکردیدن وشنیدن وستایش مردم نباشد، حتماًخدا اورا می بخشد» (همان)
تلبیه
یکی ازاجزای واجب عقداحرام ،تلبیه است. تلبیه ،ذکرمخصوصی است که بعدازاحرام نیزتا رسیدن به مکان معین یا فرارسیدن زمان خاص، تکرار آن مستحب است. تکرار تلبیه درهرفراز ونشیب ودرهرمعراج وحضیضی برای آن است که انسان درهرآنی ،آن عهد الهی خودرا تجدید کند.
شاید راز این که پیامبر مکرم اسلام مظهرعظیم ترین اسمای الهی است این باشدکه اوبهترین کسی است که حج گزارده وبه همه اسرارحج وبه ویژه تلبیه پاسخ داد. حج پیامبر موازی وبرابر معراج بود. چنان که امام صادق دربیان علت احرام پیامبرازمسجدشجره فرمودند:« چون آن حضرت به آسمان برده شدوبه موازات شجره رسید نداداده شد وآن حضرت گفت: لبیک،آن گاه ندارسید که آیا تورا یتیمی نیافته که درپناه خودجای دادیم؟ آیا تورادر کودکی دربیابان مکه ره گم کرده وحیران نیافته وراهنمایی نکردیم؟ آن حضرت گفت: « إنّ الحَمدَ وَالنِّعمَه وَالمُلکِ لَکَ لاشریکَ لَکَ»(جوادی آملی،۱۳۸۳،ص۱۷۹)
طواف
یکی ازواجبات حج ،طواف بیت الله الحرام است. برهر انسان حج گزاری که حج تمتع به جای می آورد، سه طواف واجب است: طواف عمره تمتع ، طواف حج تمتع ، طواف نساء.
مفهوم طواف
طواف مصدر(طاف- یطوف)بوده ودر لغت گرد چیزی گشتن ودر اصطلاح پیرامون کعبه گردیدن است.(قاضی عسگر،۱۳۸۱،ص۸۴)
پیشینه طواف
پیشینه طواف به هزاران سال قبل ازهبوط حضرت آدم به زمین بازمی گردد. فرشتگان درناحیه (ردم) ازآدم استقبال کرده، به اوگفتند: مادوهزار سال پیش ازتو به این خانه حج گزاردیم .آدم پرسید: شماهنگام طواف چه می گویید؟ گفتند: می گوییم:«سُبحانَ اللِه والحَمدُللله وَلا إلهَ اِلا الله واللهُ اکبر.»(همان،ص۸۵)
در روایتی به نقل ازامام صادق(ع) آمده است: آن گاه که خداوند به ملائکه فرمود: «إنّی جاعل فی الارض خلیفه ،قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها ویسفک الدّماء ونحن نسبح بحمدک ونقدس لک …»من در روی زمین جانشین قرارخواهم داد.فرشتگان گفتند: پروردگارا آیا کسی رادر زمین قرارمی دهی که فسادوخونریزی می کند؟ ماتسبیح وحمدتو رابه جای می آوریم.
خداوند دربرابر گستاخی فرشتگان برآنان خشم گرفت وارتباط آنان هفت هزار سال با حق تعالی قطع شد، سپس آن هادرخواست توبه کردند. به آنان فرمان داده شدتا برگرد بیت المعمورطواف کنند. هفت سال اطراف آن طواف کردند وازآن چه گفته بودندطلب آمرزش نمودند، خداوندنیز توبه آنان راپذیرفت وازآن هاراضی شد، پس ازآن خداوند تعالی درست مقابل بیت المعموربر روی کره زمین خانه خویش رابنا نهاد.(نوری،۱۴۰۷،صص۳۷۲-۳۶۹)
وقتی محرم به سرزمین امن الهی درمی آید، نخستین وظیفه ای راکه باید ایفا کند، هفت بارطواف برگردکعبه است. امابرای اینکه این تکلیف رابرگزارنماید، سزاومستحب است ازباب بنی شیبه برمسجدالحرام واردشود تا بت هبل راکه دراین رهگذر مدفون است پایمال کندو با اولین گام خویش درورود به مسجدوپرستشگاه خدای یگانه ،شرک ستیزی خود راقبل ازطواف آغازنماید. وباچنین عملی، سمبلیک ورمزگونه، جزخدای یگانه همه معبودان دیگر رالگدکوب سازدو برائت خود راازشرک ومشرکین اعلام نماید وباطرد ایده شرک ،آن گاه درخوداستعداد وآمادگی برای طواف برپیرامون خانه ای فراهم آوردکه مظهریگانه پرستی است.(حجّتی،۱۳۸۰،ص۳۴)
محرم که دربرابر نقطه ای محاذی عرش خداپایگاهی را احساس می کند، اگرچنان محوری رادرست بازیابد ومبدأ این گردش وچرخش رادرست شناسایی کند که ازچه جایگاهی بدینسان برزاویه ای ازاین خانه خودنمایی می کند، بارقه ای دردل اوبه هم می رسد که گام های اورا به مبدأ این طواف وگردش ،به تحرک وامی داردومی فهمد که درچنین ایستگاهی است که بایدهمه توان بدنی وروحی خود رابه کار اندازد وهمه وجودخویش رابرای گردش درپیرامون حریم الهی به پویایی وتحرک ازهمین نقطه وادارد.
حاجی به کوی یارمی رسدوبا آغازکردن گردش خودپیرامون خانه خدا، ازمحلی که حجرالاسود درآن نصب شده است وماجرای نصب آن ،نمایانگر حل اختلافات ودرگیری مردمی بی فرهنگ وفاقدنظام وسازمان است باید با این نشانه همبستگی آفرین واختلاف سوزبابرادران وخواهران دیگری که فرهنگ وتعالیم اسلامی میان آن هاوحدت برقرار ساخته ،همبستگی خودرا استوارترنموده وریشه همه اختلاف هارا ازبن برکند.(همان،ص۳۵)
شباهت طواف و نماز
طواف تنهاعمل حج است که همراه بانمازش باید باطهارت انجام پذیرد. شرط هیچ یک از اعمال حج ،آن نیست که حاجی باوضو باشد. تمام اعمال حج بدون طهارت صحیح است. مگرطواف ونمازطواف. بدین سان طواف همسان نماز است که به صورت متحرک دورخانه انجام می شودو ازسویی دیگرنمازهم،همان طواف است که به صورت ساکن انجام می پذیرد. نمازگزاران سراسرگیتی درهر شعاعی که باشندو هردایره ای(بزرگ یاکوچک) راتشکیل دهند، گویی ازدورترین نقطه برگرد خانه طواف می کنند، طوافی ساکن ودرحال نماز. پس نمازوطواف یک عبادتند دردو شکل، یکی متحرک ودیگری ساکن. درطواف بایدطرف چپ بدن انسان به طرف خانه باشد، یعنی بایدقلب رابه طرف خانه قراردادودل رابه آن جاسپرد زیراکه «قَلبُ المُؤمِن عَرشُ الرَّحمنِ»(درویش،۱۳۸۲،ص۵۹)
تفاوت نماز و طواف
وقتی که عقل انسانی توسعه یافت وبرای اواندیشه ای ازاندیشه ها نمودارشد، دربرابرآن شخص ،خودرا واقع مابین دوامرمی بیند، یا اینکه درآن امربه فکرفرومی رود وباآرامش وسکون می ماند ویا اینکه درآن پاخواسته وبه جنبش وعمل اقدام می کند وهنگامی که نفس، شربتی ازجام محبت حقیقی خدانوشید وخواست که آن رابه معرض بروزدرآورد ،ازآن به رویش نخستین تعبیرنموده ورو به نمازمی آوردکه نمازتعبیری ازاحساسات قلبی اوباشد، اما اگردل خودرا به حب خدامشغول نمود وخواست آن رابه طریقه دومین آشکارکند، بایدکه روبه طواف بیاوردودر پیرامون خانه خدابگردد وطواف کندودرحقیقت طواف جزمظهرخارجی برای این آتش درونی نیست واین آتش ،محبت الهی است که دردل اوزبانه زده واو رابه طواف خانه دوست می خواند تاپروانه واربر گردآن بگرددو علاقه مندی خودرا بدان بروزدهد. (سحاب،۱۳۵۸،ص۶۰)
انسانی که توجه به خداپیداکرد ومحبت پروردگار رادردل خویش جای داد،میل داردعملاً این محبت را اظهارکرده وبه مرحله ظهورو بروزبرساند این است که دورخانه خدامی گردد وبدینسان علاقه خودرا به خداوپیروی ازدستورات اوجلوه گرمی نماید.(اللهوردیخانی،۱۳۷۹،ص۲۹)
رسیدگی به حاجت مؤمن ،مجوز قطع طواف
علی رغم آنکه قطع طواف بدون جهت، خالی ازاشکال نیست، اگربرای رفع حاجت مؤمنی صورت بگیرد جایز ومطلوب است. ازاین رو بعضی معتقدند: درهرجای طواف واجب هم که باشی، محودرحق هم که باشی برای گره گشایی ازکار مردم می توانی واحیاناً واجب است، این طواف واجب را قطع کنی وبه خلق الله بپردازی..(شالچی،۱۳۸۹،ص۱۴۳)
حجر الاسود
حجرالاسود یاسنگ سیاه، ازاجزای بسیارمقدس مسجدالحرام بوده ودر رکن اسودکعبه درارتفاع ۵/۱متری قرارگرفته.(همان)
سنگی است بیضی شکل ، مایل به سرخی به قطر سی سانتی مترکه نقطه هایی قرمزرنگ روی آن وجود دارد. این سنگ درپوششی ازنقره قرارداردیکی ازمستحبات طواف خانه خدا، استلام رکن حجراست.(کارگر،۱۳۸۰،ص۱۲۷) این سنگ مقدس ،پیش ازاسلام وپس ازآن ،همواره مورداعتنا وتوجه کامل بوده ودرحقیقت درشعار عناصراصلی کعبه بوده است. به لحاظ تقدس، رسول خدا آن رانگاه داشت و دیگرسنگ هایی راکه به شکل بت ساخته شده بودبه دور ریخت.(شالچی،۱۳۸۹،ص۱۴۳)
حجرالاسود درجریان تخریب کعبه ،که پنج سال پیش ازبعثت صورت گرفت، درفاصله ای دوراز مسجد واقع شد. درزمان نصب آن برجای خود، قریشی ها به نزاع پرداختند، اما با درایت پیامبر همه قریش درفضیلت آن سهیم شدند وعاقبت به دست خودآن حضرت نصب گردید.(همان)
رکن حجرالاسود ،نقطه آغاز وپایان هرشوط طواف بوده ودربرابر آن سنگ سیاهی روی زمین تا انتهای مسجد کشیده شده است. به علاوه چراغی سبزرنگ بردیوارمسجد برابرحجرالاسود نصب شده تا راهنمای طواف کنندگان باشد.(همان)
حجرالاسود را یمین الله یعنی دست راست خداوند دردنیا لقب داده اند. کما اینکه مقام ابراهیم درطرف مقابل آن است وبه منزله چپ می باشد. گرچه خداوند متعال مجرد محض است ومنزه ازآن است که جسم باشد ودست داشته باشد. اما ازجهت تشبیه معقول به محسوس این گونه بیان شده است. خداوند برای این که درعالم طبیعت وحی یک نشانه ای داشته باشد کعبه ای ساخته ودر رکن آن سنگ خاصی به دستوراوقرار گرفته به عنوان دست خداوند. لذا دست زدن به حجرالاسود واستلام آن جزء منسک استحبابی حج است.
در روایتی ازامام کاظم(ع) به نقل ازرسول اکرم آمده است: « ویَستَلِمَ الحَجَرَ فی کُلِّ طَوافٍ مِن غَیرِأَن اوذیَ اَحَداً» درهرطوافی ،بدون آن که کسی را آزاردهد،حجرالاسود را لمس می نمود.(کلینی رازی،۱۳۷۵،ص۴۱۲)
ازاین تعبیر می توان فهمید که آزارنرساندن به دیگران دراستلام حجر،یک شرط مهم واساسی است.
حجرالاسود تکیه گاه حضرت مهدی به هنگام بیعت مردم با آن امام ،درآغازقیام جهانی وعدالت گسترآن حضرت است.دراین باره امام صادق فرموده اند: « … وإِلَی ذَلِکَ المَقامٌ یسنَد القائِمُ ظَهرَه وهُوَ الحُجَّه وَالدَّلیل عَلی القائِم وهُوَ الشّاهِدُ لِمَن وافاه فی ذلِکَ المَکان والشّاهِد عَلیَ مَن أَدّی إلیه المیثاق والعَهدِ الّذی أخَذَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَلیَ العِباد.»(همان،ص۱۸۵)
مقام ابراهیم
الف) مفهوم مقام
مقام به فتح میم ،مصدرقام، یقوم واسم برای مکان وموضع است ومحل ایستادن وقرارگرفتن دوپا ویاجای دو قدم رامی گویند ودراصطلاح نام سنگی است که حضرت ابراهیم بر روی آن ایستاد وخانه کعبه راساخت. ونیزبرروی آن بانگ براوردومردم رابه حج فراخواند. وبه قدرت خداوندسنگ به صورت گل نرم درآمده وجای دوپای حضرت ابراهیم درآن باقی ماند وهم اکنون درمقصوره ای طلایی رنگ درکنارکعبه قرارگرفته است.(قاضی عسگر،۱۳۸۱،ص۱۴۰)
ب) ویژگی های حضرت ابراهیم
ویژگی های گوناگونی که قرآن کریم برای ابراهیم بیان فرموده است: