«در آن دسته از محصولات طبیعت که کاری روی آن ها صورت نگرفته مانند ماهی ها و جواهر دریا علف های کوهی، جنگل ها و معدن ها و… مسلماً موجبی وجود ندارد که شخص را مالک آن ها بدانیم» (مطهری: ۱۳۶۸، ۵۴).
در خصوص مالکیت صنعتی نیز بر این عقیده است که:
«ماشین از آن نظر که مظهر ترقی اجتماع است و محصول ماشین را نمی توان محصول غیر مستقیم سرمایه دار دانست بلکه محصول غیر مستقیم شعور و نبوغ مخترع است و آثار شعور و نبوغ نمی تواند مالک شخصی داشته باشد، پس ماشین های تولید نمی تواند به اشخاص تعلق داشته باشد. » (مطهری: ۱۳۶۸، ۵۸۰)

۴-۸-۳- تفسیر دیدگاه های گوناگون درباره ی آزادی اقتصادی

تفسیر دیدگاه های گوناگون درباره ی آزادی اقتصادی، ناشی از چگونگی نگرش آن ها به بحث اصالت فرد یا اجتماع است. مکاتب لیبرالیستی به لحاظ توجه به منافع افراد، حداکثر آزادی را برای فرد در نظر می گیرد و دیدگاه های مارکیستی نیز با توجه به اصیل دانستن منافع اجتماعی، آزادی افراد را بسیار محدود می دانند. شهید مطهری دیدگاه اسلام در این باره را به شرح ذیل بیان کرده است:
«اسلام در عین این که دین اجتماعی است و به جامعه می اندیشد و فرد را مسئول جامعه می شمارد، حقوق و آزادی فرد را نادیده نمی گیرد و فرد را غیر اصیل نمی شمارد. فرد از نظر اسلام، چه از نظر سیاسی و چه از نظر اقتصادی و چه از نظر قضایی و چه از نظر اجتماعی، حقوقی دارد. از نظر سیاسی، حق مشورت و حق انتخاب و از نظر اقتصادی حق مالکیت بر محصول کار خود و حق معاوضه و مبادله و صدقه و وقف و اجاره و مزارعه و مضاربه و غیره در ما تملیک شرعی خود دارد. و از نظر قضایی، حق اقامه دعوی و احقاق حق و حق شهادت و از نظر اجتماعی حق انتخاب شغل و مسکن و انتخاب رشته تحصیلی و غیره و از نظر خانوادگی حق انتخاب همسر دارد. (مطهری: ۱۳۶۸، ۱۱۷).
بدیهی است انسانی که از نظر ادیان الهی خلیفه و جانشین خدا معرفی می شود و خداوند متعال به وجود او مباهات می کند و او را گل سر سبد آفرینش می داند، باید چنین امتیازاتی داشته باشد امّا دقیقاً همین امتیاز انسان است که آزادی او را از آن چه در مکاسب لیبرالیستی و اومانیستی برای او به صورت آزادی و حق انتخاب قایلند متفاوت می کند. آزادی انسان در شریعت اسلامی باید به گونه ای باشد که او را در جهت رسیدن به قرب الهی یاری کند و بر همین اساس این آزادی با محدودیت هایی مواجه می شود.
شهید مطهری در مقام بیان امتیازهای آزادی انسان در مکتب اسلام با مکاتب دیگر می نویسد:
«اسلام درباره ی آزادی به عنوان یک ارزش از ارزش های بشر اعتراف کرده است. امّا نه ارزش منحصر به فرد و نه آزادی با آن تعبیرها و تفسیرهای ساختگی، بلکه آزادی به معنای واقعی» (مطهری: ۱۳۷۳، ۷۳)
شهید مطهری یکی دیگر از تفاوت های آزادی این مکتب را با سایر مکتب ها در این می داند که در دین اسلام، آزادی همراه مسئولیت مطرح شده است. وی با استفاده این مطلب از کلام خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
«بسیاری از افراد به نام آزادی می خواهند خود را از قید تکالیف و حقوق آزاد سازند و البته انسان می تواند آزاد زندگی کند و باید هم آزاد زندگی کند ولی به شرط این که انسانیت خود را حفظ کند، یعنی از هر چیزی و هر قیدی می توان آزاد بود، مگر از قید انسانیت، همان طوری که به موجب انسان بودن خود برای خود حقی قایلیم و معتقدیم چون انسان و کامل تر از سایر انواع آفریده شده ایم، پس حق داریم انواع استفاده ها از معادن و از دریاها و از جنگل ها و از گل ها و گیاهان و از حیوان ها و از زمینه یا بنماییم. عینا به همین دلیل حقوقی از هم این اشیاء برعهده ما هست که باید از عهده آن حقوق برآییم» (مطهری: ۱۳۷۳، ۱۰۷)

۴-۸-۴- رعایت مصالح در فعالیت های اقتصادی

در نظام های اقتصادی به ویژه نظام سرمایه داری، بنابر تأکید بر اصالت فرد و داعیه تأمین منافع او، مبنای سیاستگزاری ها، قوانین و برنامه ریزی ها، خواسته های مردم است. حتی بسیاری از فرضیه های دانش اقتصاد که از مبانی و اعتقادات نظام لیبرالیستی اخذ شده، بر پایه حداکثر کردن مطلوبیت و تمایلات مردم استوار است. به طور معمول، مطلوبیت و خواسته در چارچوب مادّی آن نگاه شده است. برای مثال، تعیین نوع و میزان مصرف افراد، نظام قیمت گذاری و هم چنین تعیین کالاهایی که باید تولید شود و کمیت و کیفیت آن ها براساس میزان تقاضای افراد از آن کالاها است که آن هم بر خواسته از تمایلات آن ها است، حتی از این هم فراتر رفته ریشه ارزش را مطلوبیت و تمایلات مردم می دانند و برای شروع بودن کاری، قرارداشتن آن کار در جهت خواسته های عموم را کافی می شمارند، ولی اسلام مطلوبیت و تمایلات افراد را برای اعتبار مالکیت چیزی و مشروع شمردن کار افراد و نیز سیاستگزاری ها کافی نمی داند. از این رو پاره ای از کار و کسب ها در اسلام ممنوع شده است (مطهری: ۱۳۷۳، ۱۲۱)

۴-۸-۵- هم یاری

یکی از اصول حاکم در نظام اقتصادی اسلام، مسأله ی هم یاری و رقابت سالم در فعالیت های اقتصادی مردم است. به همین دلیل جهت گیری سیاست های نطام باید برای تقویت و ساماندهی به این روحیه باشد. در نظام سرمایه داری لیبرال، اساس فعالیت ها را رقابت در جهت یافتن سود بیش تر تشکیل می دهد و بازار رقابت کامل، آرمان دست نیافتنی این نظام معرفی می شود، امّا در نظام اقتصادی اسلام، چنان که در بحث آزادی اشاره کردیم، انسان با پذیرش امانت، الهی در برابر مصالح خود و دیگران مسئول است.
جامعه ی اسلامی در این نگرش امت واحد معرفی شده است. (انبیاء (۲۱) : ۹۳، و مؤمنان انصار، دارایی خود را با برادران خود تقسیم کرده، آنان را در خانه های خود سکنی داده اند و در مراحل بالاتر آن، منافع برادران خود و مسلمانان دیگر را بر منفعت خود تقدم داشتند.
قرآن کریم همکاری در کارهای نیک را اصل رفتاری در جامعه ی اسلامی معرفی می فرماید
(مائده۲)
شهید مطهری در موارد متعددی از آثار خود بر مسأله ی تعاون بین مسلمانان تأکید ورزیده است:
«خصوصیت سومی که برای حق ذکر شده، این است که رعایت حق بدون تعاون و همکاری اجتماعی میسر نیست. هر کس در سطح بالا و پایین، نیازمند همکاری های دیگران است (مطهری: ۱۳۷۳، ۱۱۱)
شهید مطهری در اهمیت جایگاه تعاون در جای دیگر، تعاون و همکاری بین مسلمانان را نوعی اتصال و ارتباط و از قبیل دلایل مطرح در قرآن معرفی می کند (مطهری: ۱۳۷۰، ۱۸۶) این حالی است که مکاتب مادی معتقدند: اگر تعاونی هم بین انسان ها صورت گیرد، با هدف نفع پرستی و برای رسیدن به هدف مشترک و در جهت تنازع برای بقا است (مطهری، ۱۳۷۰، ۲۳۸).

۴-۹- اهداف نظام اقتصادی از نظر شهید مطهری

تا کنون مطالبی در مورد اصول و ظوابط تعیین کننده ی چارچوب نظام اقتصادی اسلام از منظر شهید مطهری را بیان کردیم، در این قسمت به بررسی اهدافی که در این نظام رفتارهای اقتصادی مسلمانان در جهت رسیدن به این اهداف ترسیم کرده اند را مورد بررسی قرار می دهیم.

۴-۹-۱- تربیت و هدایت جامعه

اصلی ترین هدفی که پیامبران برای آن برانگیخته شده اند، تربیت و هدایت انسان و رساندن او به جوار قرب الهی است. شهید مطهری این مطلب را در بحثی که آیا هدف اصلی پیامبران قرب الهی است یا برقراری عدالت، مطرح می کند (مطهری: ۱۳۷۲، ۳۰) بنابراین: یکی از اهداف نظام اسلامی، فراهم ساختن زمینه ی رشد معنوی و تعالی اخلاقی مردم پس از پیامبر اکرم (ص) شبهات جدّی در تبیین و تفسیر از دین برای بسیاری از مسلمانان ایجاد شده بود، از جمله برنامه های خود را از درون این شبهات و ارائه نشان هایی صحیح از دین می داند. شهید مطهری در نقل این مطلب از زبان حضرت علی (ع) می نویسد:
هدف ما اول این است: لنری المعالم من دینک. سید جمال می گفت: بازگشت به اسلام راستین که در واقع ترجمه ی فارسی همین جمله است. سنت های اسلامی هر کدام نشانه راه سعادت است، معالم دین است. خدایا، ما می خواهیم این نشانه ها را که به زمین افتاده و رهروان، راه را پیدا نمی کنند، اسلام فراموش شده را باز گردانیم. (مطهری: ۱۳۷۳، ص ۸۱)
وی یکی از ویژگی های جامعه آرمانی، امام زمان را به بار نشستن این هدف می داند.

۴-۹-۲- برقراری امنیت

در بیش تر نظام های اقتصادی، امنیت، شرط اساسی ایجاد رشد وتوسعه ی در کشور ذکر شده است. به گونه ای که حتی نظام های لیبرال نیز که به حداقل دخالت دولت معتقدند یکی از اهداف و وظایف دولت ها را برقراری امنیت داخلی و خارجی برشمرده اند.
ناگفته نماند که توجه اصلی نظام ها در این هدف، امنیت سرمایه گذاری است. امنیت مورد توجه حضرت علی (ع) که شهید مطهری نیز به تبیین آن پرداخته، متوجه توده مردم است:
فیا من المظلومون من عبادک. آن جا که رابطه ی انسان با انسان، رابطه ی ظالم و مظلوم است.
رابطه غارتگر و غارت شده است، رابطه ی کسی است که از دیگری امنیت و آزادی را سلب کرده است. هدف ما این است که مظلومان از شر ظالمان نجات یابند. حضرت در فرمانی که به مالک اشتر نوشته است، نحوه ی حکومت او را به گونه ای متذکر می شود که تأمین کننده امنیت مردم باشد.
می گوید: مالک تو باید به گونه ای حکومت کنی که مردم تو را به معنای واقعی تأمین کننده امنیت شان و نگهدار هستی و مالشان و دوست عزیز خودشان بدانند، نه موجودی که خودش را به صورت یک ابوالهول درآورده و همیشه می خواهد مردم را از خودش بترساند، با عامل ترس می خواهد حکومت کند. (مجلسی ۱۴۰۳: ۷۷)