– توجه کنید که جهاد سازندگی، سازندگی باشد، درآن تخریب نباشد، درآن انحراف نباشدوبرای خدا باشد، این همان جهادی است كه توام باجهاداكبراست.(همان، ج12، ص449)

آخرین پیام امام خمینی(رضوان الله تعالی علیه) خطاب به جهادگران
بسم‌الله الرحمن الرحیم
زحمات بی‌وقفه جهاد، این سنگرسازان بی‌سنگر، در دفاع مقدسمان از جمله مسائلی است که ترسیم آن در قالب الفاظ نمی‌گنجد. عشق جهاد در خدمت به اسلام و مردم، چشم دل عاشقان خدمت به دین و مردم را روشن نموده است. شجاعت دلیر مردان و شیرزنان جهادیمان، در جهادمان علیه کفر و بیداد، زبانزد خاص و عام است. وسعت دامنه گذشت و ایثار مردان و زنان جهاد، جنگ و صلح، بزرگ و کوچک، فقیر و غنی این مرز و بوم را گرفته است. جهاد شمایل دنیای آزادی و استقلال در عرصه کار و تلاش و پیکار علیه فقر و تنگدستی و رذالت و ذلت است.
فرزندان عزیز جهادیم! به تنها چیزی که باید فکر کنید، به استواری پایه‌های اسلام ناب محمدی صلی‌اله علیه و آله و سلم است. اسلامی که غرب و در راس آن، آمریکای جهانخوار و شرق و در رأس آن شوروی جنایتکار را به خاک مذلت خواهد نشاند. اسلامی که پرچمدار آن پابرهنگان و مظلومین و فقرای جهانند و دشمنان آن‏، ملحدان و کافران و سرمایه‌داران و پول‌پرستانند. اسلامی که طرفداران واقعی آن همیشه از مال و قدرت بی‌بهره بوده‌اند و دشمنان حقیقی آن زراندوزان حیله‌گر و قدرتمداران بازیگر و مقدس نمایان بی‌هنرند. شما عزیزان با خدمات شایسته خود در پشت جبهه‌ها، چون جبهه‌ها، دل امام زمان روحی‌له الفداء را شاد کرده‌اید. امیدوارم از صحنه‌های سخت سیاست نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی عبور کنید که اگر ایران را بر پایه استقلال واقعی پایه‌ریزی نکنیم، هیچ کاری نکرده‌ایم. چشم امید من به شما سازندگان پرشور و نشاط اسلامی است.(صحیفه نور، جلد 21، ص 59)
همانگونه كه گفته شدپس از پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به ضرورت انجام اقدامات وسیع و سریع در راستای محرومیت زدائی و افزایش تولیدات کشاورزی وتوسعه و عمران روستاها با وجود ارگان‌های رسمی دولتی ، جهاد سازندگی در 27 خرداد ماه 1358 با فرمان رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) به منظور فراهم آوردن نهضتی همه جانبه برای مبارزه با فقر و محرومیت بجا مانده از رژیم گذشته و توسعه و عمران روستائی به وجود آمد.
البته وزارت کشاورزی نیز کماکان در این مدت به ارائه خدمات بر اساس شرح وظایف قانونی خود ادامه می داده است.
با شروع جنگ تحمیلی ، جهاد ضمن انجام رسالت فوق با بسیج نیروهای خود و سازماندهی مردمی وارد میدان نبرد شد و در این راه شهدائی را نیز تقدیم انقلاب کرد و این فرزندان به نشان سنگرسازان بی سنگر از سوی امام راحل نائل گردیدند.
خدمات چشم گیر این نهاد در زمینه فعالیت‌های عمرانی ، کشاورزی و سازندگی کشور موجب شد مجلس شورای اسلامی در سال 1362 قانون تشکیل وزرات جهاد سازندگی را تصویب و با انتزاع وظایف مربوط به زراعت علوفه ، کشت دیم ، عملیات آبی و خاکی و عمران روستائی و امور عشایری از وزارت کشاورزی ، این نهاد را در امور فوق موظف نماید در سال 1366 وظیفه اداره شیلات کشور نیز به جهاد واگذار گردید.
پس از آن مجلس محترم شورای اسلامی در سال 1369 قانون تفکیک وظایف وزارتخانه‌های کشاورزی و جهاد سازندگی را تصویب و طی آن کلیه وظایف مربوط به امور دام و طیور و منابع طبیعی به وظایف تبعی آن افزوده شد بنابر این مصوبه کلیه امور مربوط به حفظ ، احیاء و گسترش و بهره برداری از منابع طبیعی (جنگل و مرتع و شیلات) آبخیزداری ، امور دام و طیور و عمران روستائی (بهسازی روستائی ، آب رسانی ، برق رسانی به روستاها ، راه سازی و صنایع روستائی) برعهده جهاد سازندگی قرار داده و وظایف باغبانی ، زراعت ، آب و خاک ، تحقیقات کشاورزی ، مکانیزاسیون کشاورزی ، حفظ نباتات و … برعهده وزارت کشاورزی محول گردید.
پس از آن در سال 1379 مجلس شورای اسلامی ضمن تصویب طرح ادغام دو وزارت خانه ، اهداف و وظایف آنها را به منظور تجمیع وظایف و اصلاح ساختاربخشی از تشکیلات دولت در دستور کار قرارداده و به تصویب رسانید. از آن تاریخ تاکنون کلیه وظایف مربوط به بخش کشاورزی ومنابع طبیعی در وزارتخانه واحدی با عنوان جهاد کشاورزی به اجرا در می آید ، در این رابطه در استانها نیز با ادغام دوسازمان جهاد سازندگی و کشاورزی تمام وظایف دو سازمان به یک سازمان به نام جهاد کشاورزی استان محول گردید.
د- نقش بسیج سازندگی در محرومیت زدایی از کشوروایجادرفاه برای روستائیان

بسیج سازندگی ازاهداف بلند وآرمانی امام راحل بودكه اگرچه بااین نام وعنوان مطرح نبود ولیكن اصل وظیفه را كه موردنظرایشان بودبه نحومطلوب دنبال شدوبخش عمده ای ازاهداف در جهاد سازندگی تعرف شده بودكه شرح آن ارائه شد.البته همواره این سؤال مطرح است که بسیج سازندگی با جهاد سازندگی ابتدای انقلاب چه تشابه و تمایزی دارد. باید گفت، تشابه اصلی در نقش و کارکرد احیاء ارزشهای جهادی است. علاوه بر آن تشابه فعالیتهای بسیج سازندگی با جهاد سازندگی سابق در خدمات‌رسانی و محرومیت‌زدایی از روستاها و مناطق محروم است ولی نقطه تمایز آن این است که وظیفه ذاتی جهاد سازندگی سابق، عمران و آبادانی روستاها بود که در سنوات بعد این وظایف به دستگاه های دولتی محول شد.‌
بسیج سازندگی با گذشت 8 سال از فعالیتش، در چندسال اخیر در قالب اردوهای هجرت (با هدف غنی‌سازی اوقات فراغت جوانان) در همه عرصه‌ها اعم از آموزشی، بهداشتی، فنی و حرفه‌ای، خدمات‌رسانی، عمرانی، مرمت بهسازی و زیباسازی مدارس وارد شده که خدمات‌رسانی و محرومیت‌زدایی از کشور از نتایج آن بوده که به همین منظور، آشنایی با کم و کیف فعالیتهای این سازمان ضروری به نظر می‌رسد.‌
تأسیس سازمان بسیج سازندگی به سال 1379 برمی‌گردد که براساس تدابیر مقام معظم رهبری وبراساس دیدگاه‌های امام خمینی(رحمه الله علیه)برای شکوفایی استعدادهای ذخیره شده در جوانان این سازمان با هدف استفاده از نیروی نشاط جوانان برای سازندگی کشوروایجادرفاه وتامین اجتماعی درمناطق محروم در اوقات فراغت تشکیل شد.

اردوهای هجرت بسیج سازندگی براساس تدابیر مقام معظم رهبری برای شکوفایی استعدادهای ذخیره شده در جوانان با هدف اشاعه فرهنگ خدمات‌رسانی در بین جوانان تشکیل و فعالیت می‌کند.برای اجرایی کردن تدبیر مقام معظم رهبری لازم بود این حرکت نهادینه شود و برای جوانان بستر قانونی فراهم شودو دیگر اینکه این حضور به شکل یک طرح ملی و کارآمد خود را نشان دهد.‌ بسیج سازندگی به دنبال این است که فرهنگ خدمات‌رسانی را در بین آحاد مختلف جامعه نهادینه کند و از ظرفیت‌هایی که در استانها مجموعه اجرایی کشور وجود دارد، استفاده نموده و خدمات رایگان به مردم ارائه کند.این طرح که تحت عنوان اردوهای هجرت نامگذاری شده است در سالهای گذشته فعالیت خود را به شکل منسجم آغاز کرد و براساس بند <ب> تبصره >16< این اجازه به سازمان داده شد که بتواند امکان واگذاری امور به جوانان را فراهم کند.سازمان بسیج سازندگی موظف است از نیروهای جوان داوطلب، دانش آموز، دانشجو و طلبه (اعم از برادران و خواهران) برای ساماندهی و هدایت و حمایت از اردوهای خودجوش جهادی جوانان در راستای تحقق اهداف اردوهای هجرت (3) استفاده کند.‌
از دیگر ویژگی‌های این طرح تنوع لازم در زمینه‌های آموزشی و مهارتی، پژوهشی، بهداشتی درمانی، فرهنگی و اجتماعی، عمرانی (از قبیل منابع طبیعی، کشاورزی، پل‌سازی و…) و خدمات‌رسانی است.کوتاه مدت و زودبازده بودن این طرحها، فراگیر و گسترده بودن، نداشتن پیچیدگی‌های تخصصی و نیز عمومی و عام‌المنفعه بودن از ویژگی‌های طرحهای بسیج سازندگی است.‌
غنی‌سازی اوقات فراغت جوانان در عرصه‌های سازندگی و مردم‌یاری و خدمات‌رسانی، آشنایی جوانان با فرهنگ کار و تلاش و فعالیت‌های گروهی، کمک به توسعه سازندگی و ایجادرفاه وتامین اجتماعی ورفع محرومیت در کشور به ویژه در روستاها و مناطق محروم با هزینه کمتر و سرعت بیشتر از مهم‌ترین اهداف این اردوها است.
سازمان بسیج سازندگی طی تابستان سال1392 در قالب اردوهای هجرت 3 با مشارکت دانش‌آموزان بیش از 10هزار مدرسه را مرمت و زیباسازی کردند. به کارگیری حداقل 10 میلیون دانش‌آموز واجد شرایط در اردوهای هجرت بسیج سازندگی در عرصه‌های مختلف بهسازی و نوسازی مدارس، گام موثری در پر کردن اوقات فراغت جوانان و نوجوانان تلقی می‌شود.
اجرای این طرح علاوه بر اشتغالزایی سبب تقویت روحیه اعتماد به نفس جوانان شده و از بروز ناهنجاریهای اجتماعی جلوگیری می‌کند. همزمان با آغاز سال تحصیلی جدید، 5 هزار پروژه آموزشی آماده تحویل با 25 هزار کلاس درس، بیش از نیم میلیون دانش آموز را در خود جای خواهند داد.‌در تابستان 86 طرح هجرت 3 با حمایت دولت و با اعتبار 14 میلیارد تومان اجرا شد که براساس برآوردهای صورت گرفته، تاکنون 7 میلیون نفر روز از جوانان در عرصه‌های 7گانه اردوهای هجرت 3 شرکت کرده‌اند.در عرصه بهسازی و بازسازی مدارس، بیش از یک میلیون و 658 هزار و 196 نفر روزکار به همراه 3 هزار و 171 نفر از معلمان و مربیان فرهنگی و داوطلب بسیج فرهنگیان در زمینه مرمت، بهسازی و زیباسازی مدارس کشور وارد عمل شده و تاکنون 10هزار و 51 مدرسه را تکمیل و تحویل داده‌اند.
حضور خواهران و برادران بسیجی در کار کشاورزان مناطق محروم برای کمک‌رسانی به این افراد، بسیار چشمگیر بوده و در راستای محرومیت‌زدایی و حمایت از کشاورزان محروم قدم‌های خوبی برداشته شده است.
جوانان بسیجی شرکت‌کننده در اردوهای هجرت کاشت نباتات، اصلاح باغات و سمپاشی مزارع را به عهده گرفته و کشاورزان محروم را یاری می‌رساند.
انجام امور آبخیزداری، تولید نهال، بوته‌کاری، کپه‌کاری، ، کاشت نهال مرتعی، احداث کان-ال آبرسانی و جمع‌ آوری محصولات کشاورزی و زراعی از عمده‌ترین فعالیت‌های مهم در این عرصه است.حضور 15 میلیون نفر روز از سال 79 تاکنون از جوانان دانشجوی رشته‌های مرتبط با این عرصه‌ها در اردوهای هجرت 3، ضمن بالا بردن تجربه دانشجویان، می‌تواند گام مؤثری در راستای محرومیت‌زدایی به شمار آید
ه- بنیادمستضعفان وجانبازان انقلاب اسلامی
سنگ بنای تشكیل بنیاد مستضعفان بر پایه فرمان 9/12/1357 رهبر كبیر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی(رحمه الله علیه)خطاب به شورای انقلاب اسلامی نهاده شد.
« بسم الله الرحمن الرحیم – شورای انقلاب اسلامی – بموجب این مكتوب مأموریت دارد كه تمام اموال منقول و غیرمنقول سلسله پهلوی و شاخه‌ها و عمال و مربوطین به این سلسله را كه در طول مدت سلطه غیرقانونی از بیت المال مسلمین اختلاس نموده اند بنفع مستمندان و كارگران و كارمندان ضعیف مصادره نماید و منقولات آن در بانكها با شماره به اسم شورای انقلاب یا اسم اینجانب سپرده شود و غیرمنقول از قبیل مستغلات و اراضی ثبت و مضبوط شود تا بنفع مستمندان از هر طبقه صرف گردد، در ایجاد مسكن و كار و غیرذالك، به جمیع كمیته‌های انقلاب اسلامی در سراسر كشور دستور می‌دهم كه آنچه از این غنائم بدست آوردند در بانك با شماره معلوم بسپرند و به دولت ابلاغ نمائیدكه این غنائم مربوط به دولت نیست و امرش با شورای انقلاب است و آنچه مأمورین دولت بدست آورده اند یا می‌آورند باید به همین شماره به بانك تحویل دهند و كسانی كه از این اموال چیزی بدست آورده اند، باید فوراً به كمیته‌ها یا بانك تحویل دهند و متخلفین مورد مؤاخذه خواهند بود. روح الله الموسوی الخمینی – یكم ربیع الثانی 99/9 اسفند 57 »
نظربه اهمیت رسیدگی به معلولین جامعه واقدامات رفاهی برای آنها امام در آذر 1367مطابق با ربیع الثانى 1409دستوری را به نخست وزیروقت صادرنمودند.
بسمه تعالى‏- جناب آقاى نخست وزیر محترم- ایّده اللَّه تعالى‏
بنیاد مستضعفان موظف است در جهت رفاه‏ معلولین عزیز اولویت را به آنها داده و تمامى نیازهاى آنها را برطرف كند.
جناب آقاى مظاهرى‏ (سرپرست بنیادمستضعفان وقت) باید در این زمینه تمامى سعى و كوشش خود را مبذول دارد و گزارش كارهاى انجام شده را به این جانب اطلاع دهد. روح اللَّه الموسوی الخمینى‏(صحیفه امام   ، ج‏21   ، 193 )
ازمهم ترین اهداف اصلی بنیادمستضعفان كه موردتوجه حضرت امام قرارگرفته بود می‌توان اشاره كرد به:

1. 1. 1. كمك به ارتقای سطح زندگی مادی، معنوی و فرهنگی مستضعفان و محرومان جامعه 2-رشد بازده کل اقتصادی گروه و بهینه نمودن سبد دارایی‌ها و سهام 3- توسعه سرمایه انسانی و فناوری

   

درحال حاضربنیاد، نهادی است نشات گرفته از انقلاب اسلامی، غیر انتفاعی، دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی، اداری و استخدامی وباتوجه به اهداف وآرمان‌های بلند حضرت امام خمینی(رحمه الله علیه) تحت نظارت عالیه مقام معظم رهبری (مدظله العالی) اداره می‌شود.دراین راستا مهمترین رسالت و مأموریت‌هایی كه بعهده این بنیادگذاشته شده عبارتنداز:
1- شناسایی، تثبیت، تقویم، حفظ و اداره بهینه سرمایه و دارایی‌ها2- انجام فعالیت‌های تولیدی و خدماتی در داخل و خارج از کشور3- اداره بهینه شركت‌ها و واحد‌های تحت پوشش 4- انجام فعالیت‌های حمایتی و عام المنفعه 5- حفظ و بهره‌برداری از اشیاء، اسناد و آثار تاریخی و موزه‌ای 6- انجام تحقیقات و تولید دانش فنی و فناوری كاربردی
بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی با بکارگیری مدیران و کارکنان با انگیزه و توانمند، ماموریت‌های فوق را در چهارچوب اساسنامه مصوب مقام معظم رهبری و در جهت تامین منافع ذی‌نفعان با اطلاع رسانی به جامعه، به انجام می‌رساند.
با توکل به خداوند متعال، در مسیر تحقق سیاست‌های کلی کشور و اجرای اساسنامه، بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی در چشم انداز، نهادی است: برتر در توسعه توان اقتصادی ، خادم در کاهش استضعاف مادی و فرهنگی مستضعفین ، پویا در بهره برداری از استعدادها برای رشد توانایی‌های علمی و فرهنگی کشور. این نهاد با حضور موثر در صحنه‌های اقتصادی ایران و جهان، به افزایش تولید ملی، توسعه فضای رقابتی و دستیابی به اهداف و سیاست‌های دولت جمهوری اسلامی ایران، کمک می‌کند و در هر عرصه فعالیت به دنبال توسعه دانایی، دانش و فن آوری، رضایت مشتریان، رعایت حقوق ذی‌نفعان و تکریم انسان‌هاست.
آرزو و عزم ما، سربلندی این نهاد به گونه‌ای است که:نام بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، اعتماد برانگیز و افتخار آفرین باشد.
گسترش ارائه خدمات برای كمك به توانمند سازی مستضعفان جهت عبور موفقیت آمیز از نقاط عطف زندگی هدفی است كه تاكنون بخوبی دنبال شده است. فعالیت‌های اجتماعی بنیاد مجموعه ای از خدمات به منظور كمك به ارتقای سطح زندگی مادی، معنوی و فرهنگی مستضعفان و محرومان جامعه می‌باشد. گسترش این امر با بهره گرفتن از روش غیر مستقیم می‌باشد.
به موجب تغییر رویکرد در روند تغییر در طراحی ساختار تشكیلاتی حوزه‌های واحد اصلی مبنی بر خروج از فعالیت‌های اجرایی، كلیه فعالیت‌های اجرایی ارائه خدمات به محرومان با توجه به مفاد ماده 8 اساسنامه مصوب بنیاد، مبنی بر انجام فعالیت‌های امدادی و عام المنفعه به منظور كاهش محرومیت مستضعفان در چارچوب تدابیر ابلاغی مقام معظم رهبری از معاونت امور مستضعفان در واحد اصلی بنیاد منتزع شد و بر اساس اتخاذ سیاست برون سپاری در خصوص فعالیت‌های اجرایی، به بنیاد علوی منتقل گردید كه در این خصوص میتوان بنیاد علوی را به عنوان متولی انجام فعالیت‌های اجتماعی در بنیاد نام برد.
به موجب تغییر رویکرد در روند تغییر در طراحی ساختار تشكیلاتی حوزه‌های واحد اصلی مبنی بر خروج از فعالیت‌های اجرایی، كلیه فعالیت‌های اجرایی ارائه خدمات به محرومان با توجه به مفاد ماده 8 اساسنامه مصوب بنیاد، مبنی بر انجام فعالیت‌های امدادی و عام المنفعه به منظور كاهش محرومیت مستضعفان در چارچوب تدابیر ابلاغی مقام معظم رهبری از معاونت امور مستضعفان در واحد اصلی بنیاد منتزع شد و بر اساس اتخاذ سیاست برون سپاری در خصوص فعالیت‌های اجرایی، به بنیاد علوی منتقل گردید كه در این خصوص میتوان بنیاد علوی را به عنوان متولی انجام فعالیت‌های اجتماعی وعام المنفعه در بنیاد نام برد.
موضوع فعالیت بنیاد علوی طبق مفاد اساسنامه، انجام فعالیت‌های عام المنفعه به منظور كاهش محرومیت در زمینه‌های بهداشتی، فرهنگی، اجتماعی، كمك به مستمندان میباشد. برنامه‌های مهم بنیاد علوی در مناطق محروم به منظور محرومیت زدایی و رفع چالشهای موجود، در واقع پر كردن شكافهای فقر و برخورداری همه مردم از رفاه نسبی و رساندن این مناطق به سطحی متعادل است. از جمله مهمترین برنامه‌های این موسسه، میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:

1. کمک به سازمانها و نهادهای حمایتی، اجتماعی و فرهنگی 2- توزیع هدایا در سراسر شهرها، روستاها و مناطق محروم كشور 3- برگزاری اردو برای دانش آموزان مناطق محروم در مراكز فرهنگی ورزشی تحت پوشش 4- اجرای طرح سلامت جهت بهبود وضعیت تغذیه مادران باردار و شیرده در استانهای محروم 5- اجرای طرح ارتقاء سطح علمی دانش آموزان پیش دانشگاهی مناطق محروم جهت ورود به دانشگاه 6- ایجاد صندوق حمایت از دانشجویان مستعد محروم 7- ارائه خدمات پزشكی به افراد محروم در بیمارستانها و درمانگاه های تحت پوشش 8- خدمات زیربنائی 9- شرکتهای تحت پوشش شامل: گروه پزشکی برزویه ، اسکان ایران، شهر صنعتی کاوه، شرکت توسعه تجارت زرفام و گروه پزشکی اراک

بنیاد علوی در سالهای اخیر کمک‌های بلاعوض متعددی به مستضعفان نموده است ازجمله: کمک‌های بلاعوض بنیاد علوی به مستضعفان طرح ارتقاء تحصیلی دانش آموزان . با عنایت به تفاهم نامه منعقده فیمابین بنیاد علوی و دفترسلامت خانواده، وزرات بهداشت با هدف ارتقاء سطح سلامت تغذیه ای زنان باردار و شیرده نیازمند به تعدادواجدین شرایط به صورت هر دو ماه یکبار سبد ارزاق شامل گوشت، روغن، پنیر، برنج، عسل، شکر، مغز بادام یا پسته، خرما، سویا، لوبیا، عدس، تن ماهی، ماکارونی، کنسرو نخود فرنگی به مادران اهداء می‌گردد. همچنین این صندوق با هدف افزایش سهم محرومین مستعد در تولید علم، احراز جایگاه برتر علمی، پژوهشی، فرهنگی و سطوح مختلف ملی و بین المللی و ایجاد فضای امن، جهت رشد و بالندگی جامعه هدف در رویارویی احتمالی با هرگونه سستی، انحراف اجتماعی و اندیشه‌های الحادی و جلوگیری از فرار مغزها، با هدف گسترش خدمات وام و ایجاد تسهیلات در خصوص امور پژوهشی، تألیفی و اختراع و ابداع دانشجویان قدمهای اولیه را در تدوین آیین نامه‌های مربوطه برداشت .
بخش کشاورزی یکی از بخش‌های مهم اقتصاد کشور است و کشاورزان به واسطه نقش تولید کنندگی که دارند می‌بایست مورد توجه کارگزاران قرار گیرند. حضرت امام خمینی در زمینه اهمیت بخش کشاورزی می‌فرمایند: ایران كشوری است كه باید كشاورزی آن اساس همه كارها باشد. اگر كشاورزان ما باورشان این باشد كه ما می‌توانیم در كشاورزی به جایی برسیم كه صادر كنیم و وابسته به غیر نباشیم بلكه دیگران محتاج می‌باشند می‌توانند. اقتصاد ما باید متحول بشود. اقتصاد وابسته به اقتصاد مستقل تبدیل شود.(صحیفه امام، ج 6 ص 460)
و- سازمان بسیج مستضعفین
اندیشه‌ی دفاع از اسلام با تکیه بر نیروی وفادار توده‌های مسلمان در صدر اسلام و با همت پیامبر بزرگوار اسلام پایه‌ریزی شد. دفاع از موجودیت اسلام که در قرآن کریم تحت عنوان آیات جهاد و مبارزه با دشمنان آمده است، با فداکاری مستضعفین جامعه و از جان‌گذشتگی آنان تحقق یافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ این سابقه‌ی تاریخی موجب شد تا امام خمینی در پنجم آذر ۱۳۵۸ فرمان تشکیل ارتش ۲۰ میلیونی یا بسیج مستضعفین را صادر نماید. قابل ذکر است که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان دفاع غیرنظامی با برخی وظایف مشابه با بسیج مستضعفین وجود داشت. قانون سازمان دفاع غیرنظامی در سال ۱۳۵۱ با متن قانون آمادگی ملی و بسیج غیرنظامی مصوبه‌ی ۲۳/۲/۱۳۵۴ مجلس منحله‌ی شورای ملی ادغام و در سال ۱۳۵۶ ابلاغ شد که این سازمان آمادگی‌های لازم را در مأموریت‌هایی چون کمک به آسیب‌دیدگان از سیل، زلزله، حوادث طبیعی و غیرطبیعی در افراد داوطلب به وجود می‌آورد.
اما پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان یک انقلاب کاملاً مردم‌گرا سبب شد تا به منظور حاکمیت مستضعفین و تداوم آن، بسیج شکل بگیرد (ایران پس از انقلاب، ۱۳۷۰). در واقع اعلان و تشکیل بسیج مستضعفین یکی از راهبردهایی بود که از ابتدا با ماهیت دفاع مسلحانه‌ی توده‌های مستضعف از موجودیت انقلاب اسلامی در برابر توطئه‌های دشمنان داخلی و خارجی انقلاب پایه‌ریزی شد. امام ضمن تأکید بر حضور مستضعفان در این بسیج ملی، با واژه‌های آرمانی آن را «لشکر خدا» معرفی ‌نمودند. «بسیج، میقات پابرهنگان و معراج اندیشه‌ی پاک اسلامی است که تربیت‌یافتگان آن نام و نشان در گمنامی و بی‌نشانی گرفته‌اند. بسیج، لشکر مخلص خدا است که دفتر تشکل آن را همه‌ی مجاهدان از اولین تا آخرین امضا نموده‌اند (صحیفه‌ی امام، ج ۲۱، ۱۹۴(
بسیج مستضعفین برای اجرایی شدن، فرایندهایی را سپری کرد. ابتدا در ۱۹/۴/۱۳۵۹ به شکل سازمان بسیج ملی به تصویب شورای انقلاب رسید (بسیج در پرتو قانون، ۴۲) که بر اساس این قانون رئیس سازمان بسیج ملی از طرف رهبر یا شورای رهبری منصوب و خط‌مشی کلی آن توسط شورای عالی دفاع تعیین می‌شد. اما طی نامه‌ی مورخه‌ی ۲۱/۱۱/۱۳۵۹ نخست‌وزیر شهید، محمدعلی رجائی بسیج مستضعفین در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ادغام شد و به عنوان یکی از واحدهای این نهاد در کنار دیگر واحدهای عضو شورای فرماندهی سپاه قرار گرفت. رئیس واحد بسیج مستضعفین سپاه از سوی فرماندهی سپاه تعیین می‌شد که از رؤسای آن می‌توان به حجت‌الاسلام سالک و حجت‌الاسلام رحمانی اشاره کرد. در ماده‌ی ۳۵ اساسنامه‌ی واحد بسیج مستضعفین آمده است:
هدف از تشکیل واحد بسیج مستضعفین ایجاد توانایی‌های لازم در کلیه‌ی افراد معتقد به قانون اساسی و اهداف انقلاب اسلامی به منظور دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی و همچنین کمک به مردم هنگام بروز بلایا و حوادث غیرمترقبه با هماهنگی مراجع ذی‌ربط می‌باشد» (بسیج در پرتو قانون، ۴۴(
اصل ۱۵۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اهمیت پدیداری بسیج از منظر قانونگذاری را نشان می‌دهد. در این اصل آمده است: «به حکم آیه‌ی کریمه‌ی «واعدوا لهم مااستطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوکم و آخرین من دونهم لاتعلمونهم الله یعلمهم». دولت موظف است برای همه‌ی افراد کشور برنامه و امکانات آموزش نظامی را بر طبق موازین اسلامی فراهم نماید؛ به‌طوری که همه‌ی افراد، همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند، ولی داشتن اسلحه باید با اجازه‌ی مقامات رسمی باشد (قانون اساسی مصوب ۱۳۵۸ و با اصلاحات ۱۳۶۸، ۱۸۳). بدین ترتیب شکل‌گیری بسیج در قالب سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که به حکم قانون اساسی مأمور دفاع از دستاوردهای انقلاب است، با نظم حقوقی مبتنی بر اولویت قانون اساسی همساز شد (نادر ساعد و محمدجعفر ساعد، ص ۱۱). علاوه بر این، بسیج برای مقابله با تهاجم فرهنگی و حضور مؤثر در فرهنگ‌سازی انقلابی و یا بحران‌های ناشی از حوادث و سوانح به عنوان یک سازمان نظامی و بخشی از نیروهای مسلح مأموریت دارد تا از تمامیت ارضی و استقلال کشور دفاع نماید و با تهدیدات داخلی و خارجی مقابله کند. به‌یادماندنی‌ترین و پرآوازه‌ترین حضور بسیج در رویارویی با تهدیدات خارجی، هشت سال دفاع مقدس بود که با تقدیم بیش از نود هزار نفر شهید در کنار سایر نیروهای مسلح، دشمن متجاوز را از خاک میهن اسلامی بیرون کرد. در این مقطع حساس نقش نظامی و نیز معنوی بسیج در ساماندهی یک ارتش کاملاً اسلامی و مردمی بسیار برجسته بود.
پس از تشکیل نیروهای پنج‌گانه‌ی سپاه، واحد بسیج مستضعفین سپاه به «نیروی مقاومت بسیج» تغییر نام داد و سردار علیرضا افشار، رئیس ستاد مشترک سپاه پاسداران به عنوان فرمانده‌ نیروی مقاومت بسیج معرفی شد. در حال حاضر فرماندهی این نیرو برعهده‌ی سردار حجازی است. توسعه‌ی ساختار جدید برای تقویت بسیج مستضعفین صورت گرفته است، هر چند نام اولیه‌ی آن قاعدتاً دیگر وجود ندارد.
مقام معظم رهبری ضمن تأکید بر مأموریت‌های مختلف نیروی مقاومت بسیج برفراگیر بودن آن تأکید ورزیدند: «بسیج لزوماً نظامی نیست؛ یعنی حتماً سازمان نظامی نیست» (دانشگاه تهران، ۲۲/۲/۱۳۷۷) ضمناً تحولات، فرایندی را برای متناسب شدن ساختار بسیج با تهدیدات دشمن به وجود آوردند. «بسیجیان ما، باید روز به روز بر آگاهی و بصیرت خود بیفزایند و با شناخت دشمن مانع از تحقق توطئه‌ها و ترفندهای گوناگون او شوند» (همان(
یکی از اهداف اصلی امام خمینی در تشکیل بسیج مستضعفین در کنار دفاع محرومین از انقلاب اسلامی، حاکمیت آنها در روند انقلاب بود.
بنابراین با تأکیدات فراوان و مؤثری که امام بر واگذاری قدرت به نیروهای انقلاب، به ویژه مستضعفین جامعه داشتند و بارها ارزش کوخ‌نشینی را بر کاخ‌نشینی گوشزد نمودند، این روند در اکثر پست‌های سیاسی خصوصاً پس از حاکمیت خط سیاسی امام کاملاً مشهود بود.
همزمان با رویکرد مردمی نمودن تأمین امنیت ملی، بازتاب آن در تدوین برنامه‌ی سوم مشاهده می‌شود که بر طبق ماده‌ی ۱۷۵ بار اصلی تأمین این رسالت برعهده‌ی بسیج قرار می‌گیرد.
در بخشی از این ماده هزینه‌هایی که توسط اشخاص حقیقی و حقوقی صرف تقویت و راه‌های مقاومت بسیج مستضعفین می‌شود، هزینه‌های قابل قبول مالیاتی تلقی می‌گردند. همچنین دولت موظف شده است تا یک درصد از سود ناخالص کلیه‌ی مؤسسات دولتی را جهت توسعه‌ی نیروهای مقاومت بسیج پرداخت نماید (نادر ساعد، و محمدجعفر ساعدص23)
در بند سوم قانون برنامه‌ی چهارم توسعه، پارامترهایی چون شناسایی ظرفیت‌های جوان بسیج برای سازندگی کشور، فرهنگ‌سازی و حمایت از ارزش‌های فرهنگی و ملی، بسط فعالیت سازمان‌دهی شده‌ی زنان بسیجی و نقش بسیج در دفاع و امنیت ملی ملاحظه شده است.
در آخرین نشست سردار حجازی فرمانده نیروی مقاومت بسیج با گردان‌های عاشورا و الزهرا (س) و بسیج ادارات، ایشان به تنظیم سند بیست ساله‌ی راهبردی بسیج اشاره نمودند (روزنامه‌ی شرق، ۱۱/۱۰/۸۴، ۲). بر اساس این سند ابتدا برنامه‌ی پنج‌ساله و همچنین برنامه‌های سالانه برای هر سال به تصویب می‌رسد. مواردی که به شکل حقوقی پیگیری می‌شود، جهت ارتقای راهبردها و استراتژی ارتقای کارآمدی بسیج در تحقق اهداف آرمانی امام خمینی و مقام معظم رهبری است. این اهداف و آرمان‌ها در پرتو اصل ۱۵۱ قانون اساسی نهایتاً منجر به تشکیل ارتش بیست میلیونی شده است که البته در آخرین آمار موجود ده میلیون نفر از اعضای بسیج تاکنون سازماندهی گردیده‌اند.
ز- تاریخچه تشکیل بسیج
بسیج یک حرکت اجتماعی است که در هر جامعه ای با توجه به فرهنگ آن جامعه و به اشکال مختلفی در اثر شرایط خاص بوجود می آید. حتی در دوران صدر اسلام نیز به هنگام حمله کفار و منافقین علیه مسلمانان زمانی که فرمان تشکیل نیروی مبارز علیه آنها داده می شود مسلمانان داوطلبانه در مساجد گردهم می آمدند تا توان خود را از نظر نیروی انسانی و تجهیزات نظامی برای مقابله با دشمنان اسلام بسیج کنند .
امام خمینی (ره) در این رابطه چنین می فرمایند :