نکات لازم که در روش مشاهده باید مورد توجه قرارگیرد :
۱ – مشاهده گر باید سعی کند که حقایق را بیان دارد و برداشتهای شخصی را از این حقایق مجزا سازد .
۲ – یادداشتها باید بصورت جامع و کامل باشد و در کوتاهترین فاصله بعد از مشاهده به مطالعه مطالب بپردازد تا تنلقضی صورت نگیرد .
۳ – مشاهده گر باید تا آنجا که ممکن است اطلا عات وسیعی در مورد مشاهده شونده به کمک وسایلی مانند : فیلم , ضبط و عکس و غیره بدست آورده و مورد مطالعه قرار دهد .
۴ – نکات کم اهمیت و پر اهمیت باید از هم تشخیص داده شود .
برای کمک در ثبت اطلا عات در مشاهده چند روش وجود دارد :

۱- چک لیست :
شامل فهرستی از سوالات از قبل آماده شده می باشد و پاسخ هر سوال معمولا” بصورت بله و خیر مشخص شده است. در چک لیست مشاهده کننده جنبه های مهم و پر اهمیت را از موارد کم اهمیت مشخص می کند . چون سئوالات و موضوعات مهم که مد نظر مشاهده کننده می باشدمطرح شده است . بنابراین چک لیست صورتی را در جمع آوری اطلا عات ایجاد می نماید .
۲ – مقیاس درجه بندی :
در مشاهده محقق صفات و ویژگیهای افراد را از طریق کمی توصیف می کند , بنا بر این برای توصیف کردن از طبقه بندی های مختلفی استفاده می شود . مانند : خوب , بد , متوسط , عالی , ضعیف , همیشه , غالبا” ,بندرت و غیره .
۳ – کارت امتیاز :
برای ارزیابی جنبه های مختلف استفاده می شود . بدین صورت که برای هر یک از موارد یک بار عددی در نظر می گیریم و نتیجه ارزیابی را در کارت جمع آوری می نماییم و جوابها را از کیفیت به کمیت تبدیل می کنیم . به عنوان مثال : یک ارزیابی در مورد دانشگاه ها صورت می گیرد تمام جوانب از جمله امکانات کتابخانه ای , آزمایشگاهی , اساتید ,دانشجویان و غیره را در نظر می گیریم و برای هر جنبه ای امتیازی خاص در نظر گرفته شده است . از مجموع این امتیاز معلوم می شود که آن موسسه یا سازمان یا شخص در چه وضعیتی از لحاظ امتیاز می باشد .
پس بنابر این برای هر کدام از دانشگاه ها امتیازاتی را در نظر گرفته و نهایتا” نتیجه گیری می کنیم . لازم به ذکر است که کارت امتیاز نیز مشکلی را به همراه دارد و آن این است که بعضی از مسائل کیفی را می توان بیان کرد که امتیازی برای دانشگاه اول به همراه دارد مثلا” افراد با مدرک بالا , وسعت دانشگاه , تعداد دانشجویان و غیره . و در دانشگاه دیگر احتمال اینکه تعداد افراد با مدارک پایینتر و وسعت کمتر و تعداد دانشجوی کمتر وجود داشته باشد . در اینجا امتیاز کمتر به دانشگاه دوم داده می شود . اما آنچه که در عمل مشخص می باشد کارائی دانشگاه دوم بیشتر از دانشگاه اول است که ما با توجه به کارت امتیاز که امتیازات مشخص و ثابتی می باشد دچار مشکل و انحراف می شویم .
جمع آوری اطلا عات از طریق پرسشنامه :
پرسشنامه همانطور که مشخص است مجموعه ای از سئوالات می باشد که شخص بصورت کتبی به آنها پاسخ می دهد . سئوالات و پرسشهایی درباره نظریه و رفتار و طرز فکر افراد مطرح می شود . پس باید مشخص کنیم که از این سئوالات به چه چیزی و چه هدفی می خواهیم برسیم . شاید برای سنجش یک مفهوم و یک مسئله که بصورت پیچیده باشد متکی به چند سئوال شویم , سئوالات باید از دقت زیاد و اعتبار بالایی برخوردار باشد سئوالات نباید طوری باشد که حالت جانبداری به خود بگیرد و جوابها اعمال شود . و یا نقشی در جواب داشته باشیم , بدین صورت که جهت خاصی را به او القا کنیم .
سئوالات نباید طوری باشد که جواب آن مبهم داده شود بلکه باید گویا باشد . تعداد سئوالات باید یصورتی باشد که پاسخگو احساس خستگی ننماید . که رغبت و تمایل به پاسخ دادن داشته باشد . سئوالات باید به صورت کوتاه باشد . سئوالات نباید به صورتی دو جنبه ای مطرح شود یعنی دو سئوال در یک متن آورده نشده باشد . سئوالات پرسشنامه معمولا” به صورت باز یا بسته مطرح می گردد .
سئوالات بسته :
در این مورد محقق از قبل پاسخهای احتمالی را مشخص کرده و پاسخگو فقط باید یکی از موارد بیان شده را علامت بزند . به عنوان مثال : اگر یکی از سئوالات در مورد سطح تحصیلات باشد شخص پاسخگو با توجه به اینکه سطوح مختلف تحصیلات بیان شده به علامت زدن یکی از این موارد می پردازد .
مثلا” : سطح تحصیلات شما چقدر می باشد .
دیپلم : لیسانس : فوق لیسانس: بالاتر :
یکی از محاسنی که می توان در این نوع از سئوالات بیان داریم تسهیل در جواب دادن و سهولت در استخراج و تجزیه و تحلیل نتایج بدست آمده است .
سئوالات باز :
این سئوالات به صورتی می باشد که پاسخی از قبل تعیین شده نداریم و پاسخگو می تواند در مورد این سئوالات به صورت آزاد جواب دهد . پاسخ دهندگان آزادی کامل در جواب دادن دارند و به طرق مختلف جوابهایی را بیان می دارند . بنا بر این نحوه آزادی و اختیار در سئوالات باز باعث می شود که پرسشنامه باز از عمق بیشتری برخوردار باشد . ولی تجزیه و تحلیل اطلا عات از طریق پرسشنامه باز به مراتب مشکلتر از روش قبل ( بسته ) میباشد . آزادی پاسخگو در پاسخ دادن به سئوالات باعث می شود که فرد پاسخگو مطالبی را بیان دارد که مورد علاقه محقق نبوده و یا با توجه به هدف تحقیق این مطالب ارائه شده توسط آزمودنی بی اهمیت باشد . بنابر این بیشتر محققان برای بذست آوردن مطالب از طریق پرسشنامه به سئوالات بسته متکی می شوند , زیرا جوابهای مورد نظر از قبل تعیین شده و مشخص می باشد و محقق به آن نتیجه ای که میخواهد می رسد .
مسئله دیگر که مورد اهمیت می باشد پرسشنامه هایی بانام و بی نام می باشد . به این صورت که اگر مسئله ای حائز اهمیت باشد پاسخگو تمایل زیادی ندارد که در پاسخنامه نام وی بیان شود . پس آزمودنی ها با میل و رغبت به سئوالات پاسخ نمی دهند و هنگامی که پرسشنامه به صورت بی نام باشد پاسخگو با میل و رغبت بیشتر و با اعتماد بیشتر جوابهای بهتری را بیان می دارد.
محاسن پرسشنامه :
۱ - در مقایسه با موارد دیگر پرسشنامه , در اغلب شرایط عملی تر و راحت تر است و محقق می تواند نمونه های بزرگتری را مورد تجزیه و تحلیل قراق دهد .
۲ – از لحاظ نیروی انسانی و مالی مقرون به صرفه می باشد .
۳ – چون هویت اشخاص در پرسشنامه مشخص نیست بنابراین از صداقت بیشتری برخوردار می باشد .
۴ _ پاسخگو از نظر مدت زمان برای جواب دادن به سئوالات تحت فشار نیست و می تواند به هنگام فراغت به سئوالات پاسخ دهد و همچنین تجدید نظر نماید.
۵ _ آموزشهایی که به آزمودنیها برای پاسخ دادن به سئوالات باید داده شود به صورت یکنواخت است . زیرا که همه آزمودنیها تقریبا” در شرایط یکسان میباشد .
معایب پرسشنامه :

- بخشی از جامعه یا تعداد افرادی که به عنوان نمونه هستند احتمال دارد بیسواد باشند و نتوانند به سئوالات جواب دهند .
- ممکن است در جریان توزیع پرسشنامه تعدادی از آزمودنیها پرسشنامه ها را برگشت ندهند.
- تجزیه و تحلیل در مورد سئوالاتی که هیچ جوابی به آنها داده نشده دشوار می باشد .
- ممکن است زمان پاسخگویی و برگشت دادن پرسشنامه ها زمان زیادی را به خود اختصاص دهد و این امر ممکن است در تحقیق ما تاخیر ایجاد کند .
- اکثر افراد سعی می کنند که یک تصویر ذهنی اعم از مطلوب و یا نا مطلوب در پرسشنامه منعکس کنند .
نکاتی که محقق در پرسشنامه باید مورد توجه قرار دهد :
۱ - برای نتیجه گیری بهتر باید به آزمودنیها در باره علل تنظیم پرسشنامه و هدف و جز ئیات پرسشنامه توضیحات کامل داده شود .
۲ - برای اینکه افراد تمایل بیشتری برای پاسخ دادن به سئوالات داشته باشند باید سئوالات آسانتر را در اوایل و در آخر پرسشنامه بیان کنند .
۳ - باید بین سئوالات یک رابطه منطقی وجود داشته باشد و از گنجاندن سئوالاتی که باعث جریحه دار شدن احساسات پاسخگو می شود خودداری گردد.
۴ - پرسشنامه باید به صورت ساده بیان شود و از به کار بردن اصطلاحات و کلمات مبهم خودداری شود .
مصاحبه :
در بررسیهای انجام شده مصاحبه متداولترین روش می باشد. مصاحبه در اغلب موارد علی رغم بوجود آوردن مشکلاتی می تواند روش مناسبی برای جمع آوری اطلا عات باشد. اگر این روش طبق اصول و مبانی علمی انجام گیرد می تواند روش جامعی برای کسب اطلا عات باشد. بیشتر محققین علاقه مندند که برای جمع آوری اطلا عات یک رابطه شفاهی و زنده صورت گیرد تا اینکه ارتباط به صورت کتبی باشد. این روش از انعطاف پذیری خاصی برخوردار می باشد. ارتباط نزدیک میان مصاحبه گر و مصاحبه شونده فضای مناسبی می تواند ایجاد کند و در چنین شرایطی است که مصاحبه گر می تواند اطلا عات کامل از مصاحبه شونده بدست آورد.
وکلای دادگستری , روانشناسان می توانند از این روش استفاده کنند. بنابراین مصاحبه عبارتست از نوعی ارتباط شفاهی و مستقیم بین دو یا چند نفر بصورت پرسش و پاسخ که با هدفی مشخص انجام می گیرد این روش مورد نظر برای مصاحبه شونده می باشد. زیرا که افراد بیشتر تمایل به حرف زدن دارند تا اینکه در مورد مسئله مورد بحث به نوشتن بپردازند . در مصاحبه سئوالات باید بصورت باز باشد نه بسته. زیرا که سئوالات باز زمینه را برای صحبت کردن باز می کند و شخص پاسخگو آزادی بیشتر در جواب دادن دارد.
در مصاحبه سه شرط را باید مد نظر قرار داد :
۱ - اطلا عات مورد درخواست باید در دسترس پاسخگو باشد:
یعنی اگر فردی به اطلا عات مورد نظر واقف نباشد نمی تواند به سوالات پاسخ دهد.