• یک موتور استنتاج که توانایی تفسیر محتوای پایگاه دانش را فراهم می کند .

• • یک رابطه استفاده گر که به استفاده کننده کمک نموده تا به سستم خبره به وسیله پایانه صفحه کلید رابطه بر قرار کند .دو زبان برنامه نویسی لیسپ ( LISP ) و پرولوگ ( PROLOG ) بر نمایش نمادین مبنای علمی بسیار مناسب است و برای برنامه نویسی سیستم های خبره ، مناسب می باشند .

مزیت اصلی یک سستم خبره ، توانایی آن در بهبود عملکرد شخص مدیر در یک قلمرو مساله خاص است رایانه می تواند دانش مورد نیاز برای حل مساله را با سرعت الکترونیک بکار برده این توانایی به مدیر به دو شیوه بهره می رساند : اول برای مدیر امکان پذیر می سازد تا به فعالیت حل مساله که سابقاً غیر ممکن بود ، مبادرت نماید . نفع دوم افزایش سرعت آن است که مدیر را از سایر فعالیتها آزاد می سازد . رایانه مانند شخص مدیر دارای ایام خوب و یا بد نمی باشد . هنگامی که استدلال کردن در داخل رایانه ، برنامه نویسی می شود ، مدیر می داند که همان فرایند حل برای هر مساله ای دنبال خواهد شد . با این مشخصات ، سیستم های خبره ، دو محدودیت عمده دارند : اول اینکه آنها ، علم متناقض را نمی تواند کنترل نمایند دوم اینکه سیستم های خبره ، نمی توانند مهارتهای غیر استدلالی را به عنوان مشخصه شخص حل کننده بکار ببرند .
چنانچه مدیریت را یک اقدم نظام یافته جهت تحقق اهداف سازمان بدانیم ، نقش فناوری اطلاعات در طراحی نظام و دستیابی به اهداف به خوبی قابل تبیین است . اطلاعات در سازمانهای ما کمتر به عنوان یک دارایی سازمانی تلقی می شود و کمتر به نقش استرتژیک آن در تصمیم گیریها و تحقق اهداف توجه می شود . مدیرانی که به این نقش اشرف ندارند ، سرمایه گذاری در فناوری اطلاعات را نوعی هدر دادن منابع و یا هزینه از دست رفته می دانند و حتی اگر بر ساس فشار های مختلف محیطی و سازمانی مجبور به بکار گیری آن شوند ، در خلوت آن را نوعی بازی و هزینه از دست رفته می دانند . ( صرافی زاده ، ص ۲۲۶ )
سازمانهای نوین در محیط رقابتی پیچیده ای قرار دارند که ناشی از تغییرات محیطی ، سازمانی و فناوری است . این عوامل محیطی کاملاً رقابتی در کسب و کار بوجود آورده اند که مشتری در محور آن قرار دارد . تغییرات محیطی آن
چنان سریع و غیر قابل پیش بینی است که کوچکترین غفلت مجبور به بکار گیری ان شوند ، در خلوت آن را نوعی بازی و هزینه از دست رفته می دانند . ( صرافی زاده ، ص ۲۲۶ )
سازمانهای نوین در محیط رقابتی پیچیده ای قرار دارند که ناشی از تغییرات محیطی ، سازمانی و فناوری است . این عوامل محیطی کاملاً رقابتی در کسب و کار بوجود آورده اند که مشتری در محور آن قرار دارد . تغییرات محیطی آن چنان سریع و غیر قابل پیش بینی است که کوچکترین غفلت از آنها می تواند سازمان را از یک برتری رقابتی محروم و سازمانهای دیگر را فرصتهای خاصی مواجه کند ( همان منبع )
محیط سازمان به عوامل سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، حقوقی و فناوری تفسیم می شود که هر یک به شیوه ی خاص بر فعالیت های سازمان موثر است هر گونه تغییر در این عوامل می تواند فشار هایی را بر سازمان وارد کند . این فشار ها را می توان در سه گروه بازار ، اجتماعی و فناوری مورد بررسی قرار داد ( منبع قبلی ) .
سازمانها و موسسات از فناوری اطلاعات به عنوان منبعی برای پردازش و دستیبی به اطلاعات بهره جسته اند و این فناوری سازمانها را در جمع اوری ، نگهداری ، باز یافت و به کار گیری اطلاعات در حل مسائل خود یاری کرده است . فناوری اطلاعات علاوه بر تبدیل داده ها به اطلاعات دانش ، برتریهای رقابتی بسیاری از برای سازمانها به ارمغان آورده است . از آن جمله :
فناوری اطلاعات نظام یافته است .
فناوری اطلاعات کاملاً نفوذ کننده و منتشر شونده است .
فناوری اطلاعات شیوه زندگی را ارتقاء می دهد .
فناوری اطلاعات ابزار های مورد استفاده بشر را ارتقاء داده و متحول می سازد .
فناوری اطلاعات تغییرات بی سابقه را میسر می سازد ( منبع قبلی )
فناوری اطلاعات به اشکال مختلف فناوری اطلاق می شود که به پردازش ، نگهداری و ارسال اطلاعات به شکل الکترونیکی می پردازد . تهیزات فیزیکی برای این امر شامل رایانه ، تجهیزان ارتباطی شبکه ها و تجهیزات انتقال داده مانند فکس و یا حتی موبایل است ( ۱۹۹۶ و zwass )
مدیران از فناوری اطلاعات به منظور تسهیل و ظائف مدیریتی مانند طراحی سازمان ، تدوین استراتژیها و تصمیم گیریها استفاده می کنند .
بررسی ها بیانگر این است که سازمانها عمدتاً در چهار زمینه زیر از فناوری اطلاعات بهره می گیرند :

• امور پردازشی اطلاعات

• امور تصمیم گیری

• اشتراک اطلاعات ازطریق محاسبات غیر متمرکزی

• نو آوری

در امور پردازشی سازمان به جمع آوری ، تبدیل ، ایجاد ، نگهداری و ارسال اطلاعات می پردازد .
در امور تصمیم گیری سیستمها به تحلیل اطلاعات پردازش شده و حمایت از تصمیم گیرندگان سازمان می پردازند . این امر از طریق سیستمهای پشتیبانی تصمیم گیری و یا سیستمها خبره انجام می پذیرد .
محاسبات غیر متمرکزی محیطی است که در آن توان پردازش سازمان به بخشها و واحد های مختلف و افراد تقسیم گردیده و در آن از رایانه های کوچک رو میزی و کیفی استفاده می شود و ازطریق ارتباطات محیطی فراهم می شود که افراد می توانند از طریق دسترسی به پایگاه داده ها به داده های مشترک دسترسی یابند .
به کار گیری فناوری اطلاعات می تواند به خلق نو آوری درسازمان در ارائه کالا
یا خدمات و یا حمایت از مشتریان و بهره مند ی از برتری رقابتی شود ( صرافی زاده ، ص ۲۱ : ۱۳۸۳ )
امروزه یک مدیر موفق می تواند به نحوی مطلوب و شایسته از فناوری اطلاعات در ارتقای نقش مدیریتی خود استفاده کند و الگو های جدید مدیرتی ایجاد نماید . مدیرانی که تفکر دیجیتالی لازم را ندارند ، ضمن آموزشهای فشرده با فناوری اطلاعات و کاربرد های آن آشنا می گردند ( صرافی زاده ، ص ۲۳ : ۱۳۸۳ )
جدول تاثیر فناوری اطلاعات در ارتقاء نقش مدیران ( صرافی زاده ، ص ۲۵ : ۱۳۸۳ )
جدول نگرش مدیران به فناوری طلاعات ( صرافی زاده ، ص ۲۶ : ۱۳۸۳ )
۱-۲۵-۲ توانمندی و ویژگیهای سیستمهای خبره و هوش مصنوعی ( AI & ESS ) از نظر راولی :
هوش مصنوعی مجموعه ای از فناوریهایست که سعی در شبیه سازی و ایجاد رفتار انسانی دارد . این مطالعات به طور جدی از دهه ۸۰ میلادی شروع گردید و از فناوریهای رایانه در زمینه هایی که مستلزم دانش ، ادراک ، استدلال و شناخت بود ، استفاده کرد به منظور تحقق اهداف بالا رایانه بایستی بتوانند :
عقل سلیم را درک کنند .
حقایق و داده های کیفی را درک کرده و بکار گیرند .
به استثنائات بپردازند .روابط میان حقایق را درک کنند .
با انسان به تعامل بپردازند . ( تعامل طبیعی )
بتواند با شرایط بر اساس یاد گیریهای گذشته کنار آیند .
قادر باشند از تجربیات یاد بگیرند .
در سیستمهای رایانه ی گذشته ، داده ها دریافت ، ثبت ، بازیابی و نشان داده می شود ولی در سیستمهای خبره هدف تولید مجدد دانش و حقایق بود . در سیستمهای گذشته طراحان و برنامه نویسان سیستم را در جهت ارائه اطلاعات به موقع ، صحیح و متناسب با نیاز های کاربران تهیه می کرد .
سیستمهای خبره سیستمهای رایانه ای هستند که در بردارنده برخی از تجارب و دانش تخصصی یک متخصص می باشند . سیستمهای خبره بدین ترتیب از خبرگان تقلید کرده و به عنوان یک مشاور در یک حوزه یا حیطه دانش ویژه عمل می کنند ( راولی ، ۱۳۷۹ )
در بهترین شرایط این سیستم باید قادر باشد تا :

• تصمیمات شبه ساختاری و غیر ساختاری اخذ کند .

• شرایط را درک و بر سشهای آن پاسخ مقتضی ارائه کند .

• یاد گیری داشته باشد .

• از قدرت عقل سلیم بر خوردار باشد .

• از قدرت نو آوری و ابتکار جهت ارائه راه حل ها بهره گیرد .

• قدرت استدلال داشته باشد .

در شرایط خاص سیستمهای خبره از اکثر ویژگیهای یاد شده بی بهره اند و تنها در زمینه های محدود می توانند به تصمیم گیری بپردازند .
از اجزاء اصلی سیستمهای خبره می توان به پایگاه دانش اشاره کرد که مشابه ذهن انسان طراحی می شود این پایگاه مجموعه دانش و تجربیات سیستم خبره را در خود ذخیره می کند .

۴-۶-۷-نتایج آزمون فرضیه اصلی اول تحقیق……………………………………………………………………………………………۱۳۵
فرضیه اصلی اول تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..۱۳۵
۴-۶-۸-نتایج آزمون فرضیه اصلی دوم تحقیق……………………………………………………………………………………………۱۳۹
فرضیه اصلی دوم تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..۱۳۹
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
۵-۱-مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………۱۴۵
۵-۲-بحث………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۴۵
۵-۲- ۱-خلاصه نتایج آزمون فرضیه های تحقیق به تفکیک (بحث بر روی یافته های تحقیق)…………………………….۱۴۵
۵-۲-۲-خلاصه نتایج آزمون فرضیه اول تحقیق………………………………………………………………………………………….۱۴۵
۵-۲-۳- خلاصه نتایج آزمون فرضیه دوم تحقیق…………………………………………………………………………………………۱۴۶
۵-۲-۴-خلاصه نتایج آزمون فرضیه سوم تحقیق…………………………………………………………………………………………۱۴۷
۵-۲-۵- خلاصه نتایج آزمون فرضیه چهارم تحقیق……………………………………………………………………………………..۱۴۸
۵-۲-۶- خلاصه نتایج آزمون فرضیه پنجم تحقیق……………………………………………………………………………………….۱۴۹
۵-۲-۷-خلاصه نتایج آزمون فرضیه ششم تحقیق………………………………………………………………………………………..۱۵۰
۵-۲-۸-خلاصه نتایج آزمون فرضیه اصلی اول تحقیق………………………………………………………………………………….۱۵۱
۵-۲-۹-خلاصه نتایج آزمون فرضیه اصلی دوم تحقیق…………………………………………………………………………………۱۵۲
۵-۲-۱۰-نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………. ۱۵۴
۵-۳-محدودیت های تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………..۱۵۵
۵-۴- پیشنهادات تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………. ۱۵۶
۵-۴-۱- پیشنهادات کاربردی تحقیق………………………………………………………………………………………………………..۱۵۶
۵-۴-۲- پیشنهادات تحقیق برای انجام مطالعات آتی……………………………………………………………………………………۱۵۸

فهرست منابع و مآخذ تحقیق………………………………………………………………………………………………………………….۱۵۹
الف) منابع فارسی………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۵۹
ب) منابع لاتین……………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۶۴
فهرست پیوست ها و ضمائم تحقیق …………………………………………………………………………………………………………۱۷۰
فهرست جداول
عنوان شماره صفحه
جدول ۱- رتبه های مورداستفاده موسسات مطرح رتبه بندی……………………………………………………………………………۲۴
جدول ۲-۱: نمادها، تعاریف رتبه های اعتباری…………………………………………………………………………………………… ۲۵
جدول شماره۲-۲: نرخ سود علی الحساب سپرده های سرمایه گذاری ۱۳۸۷-۱۳۹۰…………………………………………… ۴۲
جدول شماره۲-۳: نرخ سود تسهیلات به تفکیک انواع قرارداد ۱۳۸۷-۱۳۹۰……………………………………………………. ۴۴
جدول شماره ۲-۴: نرخ سود علی الحساب سپرد ه های سرمایه گذاری مدت دار……………………………………………… ۴۶
جدول شماره ۲-۵: نرخ سود تسهیلات بانکی در عقود مبادله ای ومشارکتی (پس ازاجرای قانون بانکداری بدون ربا). ۴۷
جدول۲-۶: روش شاخص استاندارد…………………………………………………………………………………………………………. ۵۹
جدول۲-۷: صورت وضعیت اقلام مطالبات تسهیلات پرداختی به اشخاص (فردی) بانک ملت استان سمنان از سال۱۳۸۱ الی ۱۳۹۱ *ارقام به میلیون ریال……………………………………………………………………………………………………………….. ۷۱
جدول۲-۸: صورت وضعیت اقلام مطالبات تسهیلات پرداختی به شرکتها (سبد وام) بانک ملت استان سمنان از سال۱۳۸۱ الی ۱۳۹۱ *ارقام به میلیون ریال…………………………………………………………………………………………………. ۷۱
جدول۲-۹: گزارش تسهیلات پرداختی به اشخاص (فردی) بانک ملت استان سمنان از سال ۸۱ الی ۹۱………………… ۷۲
جدول۲-۱۰: گزارش تسهیلات پرداختی به اشخاص حقوقی (سبد وام)بانک ملت استان سمنان از سال۸۱ الی ۹۱……. ۷۲
جدول (۳-۱): نمونه آماری تحقیق (بانک ملت استان سمنان از سال۱۳۸۱الی ۱۳۹۱)………………………………………….. ۹۹
جدول ۳-۱: شناسایی ماهیت مطالبات معوق…………………………………………………………………………………………….. ۱۰۱
جدول ۳-۲: نرخ سود بانکی…………………………………………………………………………………………………………………. ۱۰۱
جدول۴-۱- آزمون توصیف خصوصیات نمونه آماری تحقیق در بازه زمانی ۱۳۹۱-۱۳۸۱……………………………….. ۱۰۷
جدول۴-۱- ۱-آزمون توصیف خصوصیات نمونه آماری تحقیق…………………………………………………………………. ۱۰۷
جدول۴-۱- ۲-آزمون توصیف خصوصیات نمونه آماری تحقیق…………………………………………………………………. ۱۰۷
جدول۴-۱-۳- آزمون توصیف خصوصیات نمونه آماری تحقیق…………………………………………………………………..۱۰۸
جدول۴-۱-۴- آزمون توصیف خصوصیات نمونه آماری تحقیق…………………………………………………………………..۱۰۸
جدول ۴-۲ -آزمون کولموگروف اسمیرنف برای بررسی نرمال بودن توزیع داده ها درجامعه آماری تحقیق ………. ۱۱۰
جدول ۴-۲ -۱- بررسی نرمال بودن (متغیرهای وابسته تحقیق- بخش مشتریان حقیقی)…………………………………… ۱۱۰
جدول ۴-۲ -۲- بررسی نرمال بودن (متغیرهای وابسته تحقیق-بخش مشتریان حقوقی)……………………………………. ۱۱۰
جدول ۴-۲ -۳- بررسی نرمال بودن (متغیرهای مستقل تحقیق)…………………………………………………………………….. ۱۱۰
جدول ۴-۳-آزمون ضریب همبستگی، ضریب تعیین،ضریب تعیین تعدیل شده وآزمون دوربین-واتسون،حاصل ازآزمون فرضیه اول تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………. ۱۱۱
جدول ۴-۴-آزمون تحلیل واریانس رگرسیون (ANOVA)- فرضیه اول تحقیق……………………………………………. ۱۱۲
جدول ۴-۵-آزمون ضرایب معادله رگرسیون (Coefficients) - فرضیه اول تحقیق………………………………………. ۱۱۳
جدول ۴-۶-آزمون ضرایب باقی مانده های معادله رگرسیون (Coefficients)- فرضیه اول تحقیق…………………… ۱۱۴

اثر توپوگرافی در تنظیم شدت نور و میزان روشنایی که معمولا به گیاهان یک منطقه می­رسد اثر فراوان می­بخشد مثلا در یک محل دامنه های شمالی و جنوبی اطراف یک دره از انوار خورشید و شدت نوری آنها به یک نسبت بهره نمی­برند بلکه معمولا دامنه های رو به جنوب چون انوار خورشید را به طور عمود بر سطح خود کسب میکنند روشن تر و گرم تر از دامنه های رو به شمال هستند. مقطع یک دسته نورانی در سطح جنوب یک دایره است ولی مقطع همان دسته نورانی که بر سطح دامنه های شمالی می­تابد یک بیضی دراز است و درازای آن نسبت به میزان شیب دامنه بیشتر و همواره با آن متناسب است. پس سطحی از دامنه ی جنوبی که به وسیله یک دسته نوری روشن و گرم می­گردد به مراتب کوچکتر از سطحی است که در دامنه شمالی به وسیله همان دسته نوری روشن و گرم می­ شود (۲۲).
هوند، اثر جهت شیب بر شرایط محیطی و پوشش گیاهی را بررسی کرد و به این تنیجه رسید که جهت شیب روی اقلیم محلی و پوشش گیاهی تاثیر می­گذارد، به طوری که شیب های شمالی و جنوبی از نظر ترکیب پوشش گیاهی، اختلاف معنی دار با هم دارند و گیاهان درختی بیشتر در شیب های رو به شمال و بوته ها بیشتر در شیب های رو به جنوب دیده می­شوند (۸).
بعضی از گونه های گیاهی محدود به یک شیب بوده و یا اینکه شیب خاصی را بیشتر ترجیح می­ دهند مثلا گونه درختی Quercus brantii تنها در شیب شمالی یافت می­ شود و همین طور گونه درختچه ای Cerasus microcarpa Boiss. نیز در بین صخره های شیب شمالی رشد می­کرد. گونه های بوته ای همان طور که گفته شد بیشتر در شیب جنوبی یافت می­شوند از این جمله Amygdalus eburnea می­باشد.
جهت شیب با ایجاد اقلیم محلی یا مزوکلیما، در تعیین نوع گونه های گیاهی ایفای نقش می­ کند و در نتیجه ترکیب فلورستیکی در جهات مختلف جغرافیایی، متفاوت می­باشد. تنوع شرایط اکولوزیکی در یک منطقه به ایجاد زیستگاه های مختلف می­انجامد (۵).
شیب جنوبی نسبت به شیب شمالی گرمای بیشتری را دریافت می­نماید و این امر باعث می­ شود که گیاهان شیب جنوبی زودتر سر از خاک بیرون آورند به گل بروند و پس از میوه دادن چرخه زندگی آنها به پایان برسد. عکس این قضیه نیز در مورد گیاهان شیب شمالی صدق می­ کند.
در این بررسی نیز می­توان تاثیر جهت های شیب را بر پوشش گیاهی مشاهده کرد. گیاهان در شیب جنوبی به علت گرم تر بودن دما در این شیب کمی زود تر به گل می­روند به صورتی که گونه گون (A. baba-alliar) در اوایل دی ماه در شیب جنوبی به گل رفته است.

۴-۱-۲-۳- خاک

خاک محیط فیزیکی و شیمیایی است که ریشه گیاه در آن فرو رفته و ثابت می­ شود و نمک های غذایی مورد احتیاج گیاه به وسیله ی آن تامین می­گردد (۲۳) . خاک را می­توان نتیجه عمل مستقیم اقلیم و موجودات زنده مخصوصا پوشش گیاهی بر سنگ مادر سطح کره زمین تصور کرد. بنابراین خاک از یک بستر اصلی شامل کانی های زمین شناختی به نام سنگ مادر ویک جزء آلی شامل موجود زنده و محصولات آنها تشکیل شده است و اجزای آلی در لابه لای ذرات ریز خاک، تغییر یافته و پراکنده اند. فضای بین ذرات را گاز و آب فرا گرفته است. بافت و تخلخل دو خاصه مهم خاک است که مجموعا قابلیت استفاده ی مواد غذایی را برای گیاهان و جانوران مشخص می­دارند.

معمولا نیمرخ و ضخامت افق های خاک از خاصه های مشخص مناطق مختلف اقلیمی است و از وضع توپوگرافی مناطق مزبور پیروی می­ کند.
اگر سنگ مادر مناسب باشد، کنش های موجودات زنده و اقلیم در جهت به وجود آمدن خاکی که مشخص ناحیه می­باشد سوق داده می­ شود. از نظر بوم شناختی، خاک های هر ناحیه را می­توان به دو دسته تقسیم کرد، یکی آن دسته که تحت لگام اقلیم و پوشش گیاهی آن منطقه و دیگر آن دسته که تحت لگام عوامل محلی یا خاکی از قبیل پستی و بلندی خاک، سطح آب زیر زمینی ویا سنگ مادر هستند. عوامل دست دوم در مناطق زیر اهمیت به سزایی دارد:
در مناطقی که از لحاظ زمین شناسی جوان هستند و اقلیم و پوشش گیاهی برای ساختن لایه پوششی خاک فرصتی به دست نیاورده اند.
در مناطقی مانند مناطق بیابانی که اقلیم در شرایط حد است، اختلافات ناچیز خاک ممکن است باعث بروز تفاوت های بسیار مهم جامعه ی زنده گردد بنابراین درجه بلوغ خاک (یعنی میزان تعادلی که بین خاک و اقلیم و پوشش گیاهی برقرار شده است) در مناطق مختلف متفاوت است (۲۷).
در مقیاس های کوچک، اقلیم نمی­تواند یک عامل مهم به حساب آید. شواهد زیادی حاکی از آن است که در مقیاس های کوچک عوامل خاکی تأثیر قوی تر بر روی گونه های گیاهی و پراکنش جوامع آنها در مقایسه با عوامل اقلیمی دارد (۳۷). عوامل خاکی بوسیله تأثیر مستقیمی که بر روی زنده مانی و رشد گونه های مختلف دارد، پراکنش آنها را تحت کنترل خود قرار می­دهد. در تحقیقات مختلف، عوامل متفاوتی از خاک، مؤثر بر پراکنش گونه ها ارائه شده است ( ۳۳).
یکی از مهمترین خصوصیات فیزیکی خاک میزان نفوذ پذیری آن می­باشد که اثر مهمی در کیفیت خاک، تغذیه گیاهان و میزان روان آب و فرسایش خاک دارد. میزان نفوذ پذیری نشان دهنده مقدار نفوذ آب در خاک در یک زمان معین بوده و عواملی نظیر بافت خاک، ساختمان خاک، رطوبت خاک، میزان مواد آلی، مدیریت و نوع لایه های خاک بر میزان نفوذ پذیری خاک تأثیر دارند (۶).
تنوع محیط خاکی علت تمایلات سریع گیاهان و جانوران بوده است (۲۵).
در مناطق دشتی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک مهمترین عامل تغییرات پوشش گیاهی است (۳۰).
در منطقه مورد مطالعه نیز با توجه به نوع خاک می­توان زیستگاه های مختلفی را مشاهده نمود. از جمله این خاک ها می­توان خاک مرطوب، خاک موجود در صخره ها، خاک موجود در دره ها، خاک موجود در سنگ فرش ها و خاک موجود در قسمت های دست خورده توسط انسان را می­توان مشاهده کرد.
در مکان های مرطوب گونه های متنوع جنس هایL. Trifolium وL. Plantago قابل مشاهده اند.
گونه های زیر در خاک موجود در صخره ها قابل مشاهده اند؛
Ajuga austroiranica Rech. f.، Campanula perpusilla ، Cheilanthes acrostica (Balbis. و Geranium trilophum.
در خاک موجود در دره ها گونه غالب گونه ی Ficus johannis می­باشد.
خاک موجود در میان سنگ فرش ها باعث دیده شدن گونه های Convolvulus gonocladus Bois. و C. cephalophoru.شده است.
در مکان هایی که توسط انسان دست خورده شده است خاک برای رشد گونه هایی مانند
Bongardia chrysogonum Boiss.، Peganum harmala L. وSilybum marianum (L.) Gaertn. مساعد شده است.

۴-۱-۳- عوامل زیستی

این گروه از عوامل شامل تمام روابط متقابل بین موجودات زنده است. از قبیل، چرا، رقابت، سایه اندازی، و یا دخالت های انسان در محیط زیست. این گونه اثرات متقابل بسیار پیچیده اند (۵) .

۴-۱-۳-۱- چرا

یکی از عوامل مدیریتی مهم در مراتع چرای دامها بوده که با ایجاد به هم خوردگی سطح خاک و اثر بر میزان پوشش گیاهی تأثیر زیادی بر میزان نفوذ پذیری خاک و در نتیجه اثر بر رطوبت خاک، میزان رواناب، فرسایش و کیفیت پوشش گیاهی و خاک در مراتع دارد. البته اثر چرای دامها بر خصوصیات فیزیکی خاک فرایند پیچیده ای می­باشد و به عوامل متعددی بستگی دارد. چرا در صورت زیاد بودن رطوبت خاک می ­تواند باعث لگدکوب شدن خاک سطحی و متراکم شدن آن گردد در صورتی که اگر خاک خشک باشد تردد زیاد دام بر سطح خاک باعث از هم پاشیده شدن خاکدانه ها، از بین بردن سله های سطحی و به هم خوردن سطح خاک مانند شخم در مقیاس کوچک می­گردد. یکی از عوامل مهم در کاهش نفوذ پذیری خاک ایجاد سله های سطحی می­باشند که به علت داشتن هدایت آبی کم به شدت باعث کاهش نفوذ پذیری خاک می­گردند. چرا و تردد دامها بر سطح خاک باعث شکسته شدن سله های سطح خاک و در نتیجه افزایش نفوذ پذیری می­گردد. همچنین عوامل دیگری مانند بافت خاک، ساختمان خاک، پایداری خاکدانه ها، مواد آلی خاک نیز اثر زیادی در چگونگی تاثیر چرای دام بر خصوصیات فیزیکی خاک می­باشند (۱۸).
چرا در منطقه مورد مطالعه باعث خورده شدن گیاهان خوش خوراک و جایگزین شدن آنها با گیاهان انسان دوست و سمی می­ شود که این امر باعث کاهش تدریجی گیاهان خوش خوراک و در نهایت انقراض آنها می­گردد.

۴-۱-۳-۳- سایه اندازی

در بسیاری از گیاهان، سایه اندازی به دلیل کاهش تشعشع نوری، ویژگیهای رشدی و عملکرد آنها را تحت تاثیر قرار می­دهد. با وجود این گیاهان توانایی قابل ملاحظه در سازگاری با رژیم های مختلف نوری از طریق ایجاد تغییر در ویژگی های برگی و ساختار کانوپی را دارند (۲۸).
در منطقه ی مورد مطالعه می­توان اثر سایه اندازی را در زیستگاه هایی همچون شکاف صخره و دره ها مشاهده کرد. در شکاف صخره گونه های زیر
Arenaria leptoclados ، Campanula perpusilla ، Cheilanthes acrostica ، Micromeria persica ، Paracaryum luristanicum ، Pennisetum orientale ،Phlomis bruguieri ، Pterocephalus brevis ، Umbilicus intermedius و U. tropaeolifolius Boiss..
تنها در حضور مقدار کافی از سایه می­توانند رشد نمایند. در دره ها نیز گونه های
Isatis raphanifolia Boiss.، Nonea caspica G. Don و Paracaryum luristanicum.
برای ادامه زندگی به مقدار کافی از سایه و رطوبت نیاز دارند. گونه­ F. johannis از ارتفاع ۱۲۰۰ به بالا در شیب شمالی و از ارتفاع ۱۱۰۰ به بالا در شیب جنوبی قابل مشاهده است. علت اینکه این گونه در شیب جنوبی در ارتفاع پایین تری نسبت به شیب شمالی یافت می­ شود وجود دره و قرار گرفتن این گیاه در سایه و دریافت مقدار کافی از رطوبت در این ارتفاع می­باشد.

۴-۱-۳-۴- انسان

تاثیر گذاری انسان بر طبیعت پیرامون خود را از هنگام آغاز ابزارسازی آن می­توان دید. از زمانی که در چند صد هزار سال قبل انسان ابزارساز در آفریقا به وجود آمد تا به امروز ، نقش انسان درطبیعت روبه گسترش بوده و هست، به طوری که امروز تصور طبیعت بدون انسان بسیار مشکل است مداخلات انسان با پیدایش تمدن و آغاز عصر کشاورزی وارد دوران جدیدی شد ، به طوری که انسان با اهلی کردن برخی از گونه های گیاهی و جانوری نقش خود را درطبیعت بسیار پررنگ تر از پیش کرد و به دنبال آن شهرسازی و یکجانشینی بشر و تخریب و دگرگونی محیط طبیعی از تبعات پیدایش تمدن بود . ولی با همه اینها طبیعت شکل خود را حفظ کرده بود تا آغاز انقلاب صنعتی و عصر تکنولوژی که طبیعت بزرگترین ضربه را از سوی انسان متحمل شد . با انقلاب صنعتی و پیدایش قطار و ماشین و هواپیما ، احداث کارخانجات و جاده سازی و گسترش شهرها ، اکتشافات معدنی و نفتی ، طبیعت چهره متفاوتی به خود گرفت . سیمای زمین تغییر کرد و نسل بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری با آغاز این دوره روبه انقراض گذاشت ، آلودگی دریاها و رودخانه ها با پسماندهای صنعتی و خانگی، بسیاری از گونه های آبزی را از بین برد و جمعیت آنها را کاهش داد تغییرات جوی  و گرمایش کره زمین به خاطر انتشار گازهای گلخانه ای و آلودگی هوا از دیگر اثرات انسان صنعتی بر طبیعت بود.
نابودی جنگل ها ومراتع علاوه بر کاهش ظرفیت تولیدی خاک و فرسایش آن، موجب جاری شدن سیل های عظیم می­ شود. کارشناسان معتقدند که علت واقعی ایجاد سیل های مخرب در شبه قاره هندوستان، نابودی سریع جنگل ها به خصوص در مناطق کوهپایه ای هیمالیاست و پیش بینی می­ کنند که با ادامه روند تخریبی جنگل ها ، بر شدت و تعداد سیل ها افزوده شود.
در منطقه مورد مطالعه این پژوهش انسان به طرق مختلف سعی در تغییر و تخریب پوشش گیاهی نموده است؛ انسان با ساختن باغات مصنوعی و جایگزینی آن با پوشش قدیمی منطقه، ساختمان سازی در دامنه های کوه و همچنین با جاده سازی در دل کوه باعث ورود گونه های علف هرز به منطقه شده است که این علف های هرز با پوشش گیاهی قدیمی منطقه رقابت می­ کنند و بر کمیت و کیفیت این گونه های گیاهی با ارزش اثر می­گذارند و اگر دستکاری های انسان از حد معینی بگذرد احتمال جایگزینی علف های هرز با پوشش گیاهی قدیمی به وجود می ­آید. در منطقه مورد مطالعه در مکان هایی که انسان دست برده است گونه Silybum marianum (L.) Gaertn. به صورت غالب دیده می­ شود.
لیست علف های هرز منطقه در جدول ۳-۷ آورده شده است.

۴-۲- فیتو جغرافی

منطقه ممسنی از نظر فیتو جغرافی یک اکوتون بینابینی است که بین دو قلمرو هولارکتیک و پالئوتروپیک قرار گرفته است با توجه به نتایج حاصل ۴۴/۲۸% درصد از کل گونه ها را گونه های ایران- تورانی و ۱۰/۲۱% را گونه های ایران تورانی- مدیترانه ای تشکیل می­دهد. اگر عناصر دو یا چند ناحیه ای را نیز که یکی از نواحی آن ایران- تورانی است لحاظ کنیم تقریبا ۲۷/۶۳% فلور ممسنی از ناحیه ی ایران- تورانی متاثر است.

۴-۳-۱- ناحیه ایران و تورانی

ناحیه رویشی ایران- تورانی با مساحتی حدود۱/۴% میلیون هکتار، جزء مناطق خشک و نیمه خشک بوده و قسمت عمده فلات مرکزی ایران را در بر گرفته است. نوسان حرارت در این ناحیه بسیار شدید است به نحوی که شدت حرارت تابستان در آن مشابه صحرا های آفریقا و سرمای زمستان آن از سرمای ناحیه ی مدیترانه شدید تر است. این ناحیه بر اساس شرایط توپوگرافی و ارتفاع به دو منطقه ی کوهستانی با آب و هوای سرد و منطقه ی جلگه ای با آب و هوای بیابانی و گرم و خشک تقسیم می­ شود. هر چند که شرایط جوی منطقه ای موجب پراکندگی و فاصله ی زیاد درختان شده اما به دلیل وسعت زیاد این ناحیه دارای گونه های گیاهی متنوع می­باشد.

۴-۳- عناصر انحصاری

هر گونه گیاهی پراکنش اکولوژیک منحصر به فردی داشته و میزان معینی از تغییرات محیطی را تحمل می­ کند. دامنه انتشار هر گونه بسته به شرایط زیستی و میزان تحمل و سازش آن با محیط ممکن است محدود و یا وسیع باشد. گونه های گیاهی که دامنه انتشار محدود داشته و در یک ناحیه رویشی خاصی گسترش داشته باشند را گونه انحصاری (Endemic) آن منطقه می­گویند. گونه های انحصاری عامل اصلی مرز بندی و تقسیم بندی سرزمینهای گیاهی بوده و در مطالعه جغرافیای زیستی کاربرد فراوان دارد (۲۴).
در ایران حدود ۸۰۰۰ گونه ، زیرگونه ، واریته و یا دورگه وجود دارد. شمار گیاهان انحصاری ایران ۱۷۲۷گونه می باشد که ۲۲ درصد کل فلور ایران را شامل می­ شود . گونه های در معرض خطر نابودی در میان بومزادها، گونه های نادر و جنس های تک گونه ای ایران یافت می­شوند (۱۹).
گونه های انحصاری در منطقه نیز ۱۰گونه (۶۶/۴%) می­باشد. در این بین جنس Astragalus L. دیده می­ شود که غنی ترین جنس از لحاظ تعداد گونه در ناحیه ایران- تورانی در ایران می­باشد.
۴-۴- نتیجه گیری
در مجموع ۳۹۵ نمونه، متعلق به ۶۹ تیره، ۱۷۲ جنس و ۲۲۵ گونه جمع آوری، شناسایی و در هرباریوم دانشگاه شیراز بایگانی شدند. گیاهان دو لپه با ۵۷ تیره، ۱۴۲ جنس و ۱۸۷ گونه متنوع ترین گروه و پس از آن تک لپه ای ها با ۸ تیره، ۲۵ جنس و۳۴ گونه قرار دارند. نهانزادان آوندی با ۳ تیره، ۳ جنس و ۳ گونه و بازدانگان با ۱ تیره، ۱جنس و ۱ گونه در منطقه حضور دارند. غنی ترین تیره ها از نظر تعداد گونه به ترتیب Asteraceae (42 گونه)، Fabaceae( 23 گونه) و Poaceae (13 گونه) می­باشند. متنوع ترین جنس های موجود در پوشش گیاهی منطقه Convolvulus L.، Plantago L. و Trifolium L. هر کدام با ۵ گونه و Allium L. با ۴ گونه است. از نظر کورولوژی بیشتر گیاهان به ناحیه ایران- تورانی تعلق دارند. از لحاظ شکل زیستی، تروفیت ها شکل زیستی غالب را در منطقه تشکیل می­ دهند. بر اساس سیستم EUNIS هفت زیستگاه اصلی در منطقه وجود دارد که در بردارنده: ۱- علفزار ۲- بوته‌زار ۳-درختچه‌زار ۴- درخت زار ۵- مناطق کم‌پوشش یا بی‌پوشش با بستر سنگی و صخره‌ای ۶- آب‌های سطحی درون سرزمینی ۷- زیستگاه‌های کشت شده زراعی، باغبانی یا مسکونی می­باشد. از مهم ترین ریز زیستگاه های بررسی شده در این پژوهش شیب ها می­باشد. از عوامل اکولوژیکی که بر روی پراکنش گیاهان در زیستگاه های مختلف تاثیر به سزایی داشته است می­توان به عوامل اقلیمی و توپوگرافیکی و زیستی اشاره کرد.

۵-۵-۲- پیشنهادات پژوهشی ۱۲۱
پیوست ۱ ۱۲۲
پیوست ۲ ۲۱۹
پیوست ۳ ۲۲۱
منابع و مآخذ ۲۲۳
فهرست شکل‌ها
ه
عنوان صفحه
شکل (۲-۱) عناصر ارتباط ۳۲
شکل (۲-۲) عناصر تعامل مادر- فرزند ۳۲
فهرست جدول‌ها
و
عنوان صفحه
جدول (۲-۱) پیش‌بینی کننده‌های سبک پدر و مادری کردن و مؤلفه‌های پدر و مادری کردن ناکارآمد و بهینه ۴۰
جدول (۳-۱) وضعیت توزیع تحصیلات در بین والدین ۸۹
جدول (۳-۲) نتایج بررسی پیش فرض‌های تحلیل عاملی اکتشافی ۹۲
جدول (۳-۳) عوامل و بارهای عامل پرسشنامه آسیب‌های تعاملی ۹۳
جدول (۳-۴) نتایج مربوط به پایایی پرسشنامه آسیب‌های ارتباطی ۹۴
جدول (۴-۱) آسیب‌های تعامل والد- کودک از لحاظ کیفی ۹۶
جدول (۴-۲) فراوانی آسیب‌های تعاملی مادر از لحاظ کیفی ۹۷
جدول (۴-۳) فراوانی آسیب‌های تعاملی پدر از لحاظ کیفی ۹۹
جدول (۴-۴) توزیع کمی مقوله‌های آسیب‌های تعاملی والد (پدر - مادر) _فرزند ۱۰۰
جدول (۴-۵) تفاوت میانگین نمونه و جامعه نمرات آسیب‌های تعاملی، والد_فرزند ۱۰۱
جدول (۴-۶) توزیع کمی مقوله‌های آسیب‌های تعامل مادر – کودک ۱۰۱
جدول (۴-۷) مقایسه میانگین نمرات آسیب‌های ارتباطی مادر_فرزند با میانگین جامعه ۱۰۲
جدول (۴-۸) توزیع کمی مقوله‌های آسیب‌های تعاملی پدر– کودک ۱۰۳
جدول (۴-۹) مقایسه میانگین نمرات آسیب‌های تعاملی پدران با میانگین جامعه ۱۰۴
جدول (۴-۱۰) نتایج آزمون t برای مقایسه آسیب‌های تعاملی مادر و پدر ۱۰۵

جدول (۴-۱۱) طرح کلی بستهی آموزشی تعامل زوجین والد- کودک ۱۰۶
جدول (۴-۱۲) فرم مخصوص استانداردسازی بستهی آموزشی ۱۰۷
ز
فصل اول
کلیات پژوهش
۱-۱- مقدمه
خانواده مهم‌ترین و اصلی‌ترین نهاد تربیتی جامعه است، استحکام خانواده و روابط آن منجر به شکل‌گیری سلامت روانی مطلوب‌تر برای افراد خانواده در ورود به جامعه بزرگ‌تر می‌شود. هر گونه معضل و مشکلی که استحکام خانواده را خدشه‌دار نماید، سلامت جامعه را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد (بیرجندی، ۱۳۷۵).
خانواده سالم، خانواده‌ای است که میان اعضای آن به ویژه والدین و فرزندان رابطه درستی حاکم باشد. برای رسیدن به رابطه انسانی سالم، اصول و شیوه‌هایی وجود دارد که والدین باید دانایی و مهارت لازم را داشته باشند تا بتوانند با این اصول پیوند روحی و فکری با اعضای خانواده برقرار نموده و نقش تربیتی خود را اعمال نمایند (امیر حسینی، ۱۳۹۰).
برای کودک در سال‌های اولیه تنها روابط موجود رابطه با والدینش می‌باشد او بیشترین اوقات خود را در خانواده به ویژه در کنار مادر می‌گذراند و بهترین و مؤثرترین نتایج را در سلامت و بهداشت روانی او خواهد داشت، بنابراین موثر بودن والدین (به ویژه مادر) یکی از پر اهمیت‌ترین وظایف زندگی او به شمار می‌آید (کرنبرک^[۱]، ۱۹۷۶، به نقل از گلادینک^[۲]، ترجمه بهاری، ۱۳۸۲).
کودک برای رشد و تحول و آینده‌ای کارآمد نیاز به فراهم شدن محیطی مساعد دارد، محیطی که کلید اصلی آن مراقبت والدین است، مراقبت یعنی درک کردن، شناختن، دوست داشتن، پذیرفتن، تأمین نیازهای – تغذیه‌ای، پوشاک و بهداشت و هر آنچه برای سلامت جسمی و روانی کودک لازم است از جمله مراقبت برای رشد و تکامل کودکان، آموزش خوداتکایی و داشتن زندگی مستقل درآینده لازم است (شیخ سامانی، ۱۳۸۵).
بهترین ملاک و معیاری که بر اساس آن می‌توان تربیت را ارزیابی کرد، همان شبکه ارتباطی اعضای خانواده با یکدیگر است. به همین اعتبار، خانواده را امروزه به «سیستم ارتباطی» تعریف می‌کنند که سلامت جامعه، بازتابی از سلامتی سیستم ارتباطی خانواده است (فرهادیان، ۱۳۹۰).
یکی از نیازهای اساسی والدین در امر تربیت و پرورش کودکان، برقراری ارتباط سالم با آن‌هاست. ارتباط صحیح بین پدر و مادر و روابط سالم آنان با کودکان اولین و مهم‌ترین زمینه رشد کودکان است (مایاایوانا^[۳]، ۱۹۷۸، ترجمه مدبرنیا، ۱۳۷۵).
۱-۲- بیان مسئله
فرایند ارتباط در خانواده، یکی از زمینه‌های مورد علاقه مشاوران در خانواده درمانی است. ارتباط فرایندی است که از طریق آن پیام‌ها صرف نظر از ماهیت وسیله‌ای که به کار برده می‌شود، از فردی به فرد دیگر انتقال پیدا می‌کند و به این ترتیب کنش متقابل امکان‌پذیر می‌شود مهارت‌ها و توانایی‌های کودکان در سال‌های اولیه بیش از سال‌های بعدی و نوجوانی دست‌خوش تغییر می‌شود مخصوصاً در دوره پیش از مدرسه تغییرات چشم‌گیری در تکامل فیزیکی، شناختی و احساسی کودک روی می‌دهد به این ترتیب این مدت برای والدین دوران استرس‌زای تغییر و تطبیق است (محسنی، ۱۳۷۹).
طبق نظر مینوچین^[۴] (۱۹۷۴) خانواده رحمی است که فرد در آن شکل می‌گیرد و رشد می‌کنند. حوزه‌ای است که نیرومندترین ارتباطات عاطفی در آن شکل می‌گیرد و زمینه‌ای است که در آن زندگی فرد نمایش داده می‌شود و فرد در آن اولین تجارب خود را در ارتباط با روابط بین فردی تجربه می‌کنند. (ماسن^[۵]، ترجمه پاسایی، ۱۳۷۰) در سنین اولیه زندگی، کودک تقلید‌پذیری قوی دارد حرکات و رفتار اطرافیان در ضمیر او حک شده و شخصیت کودک تکوین می‌یابد، پدر و مادر اولین کسانی هستند که کودک از آن‌ ها تقلید می‌کند (عریضی، ۱۳۸۲).
شکل‌گیری این رابطه از زمان قبل از تولد یعنی زمانی که والدین نقش والد را می‌پذیرند آغاز شده و تحت تأثیر عوامل متعددی است. از جمله این عوامل می‌توان به وضعیت سلامت روانی والدین، عوامل فرهنگی اجتماعی، خواسته یا ناخواسته بودن کودک اشاره نمود (محمودی قرایی، ۱۳۹۰).
والانس^[۶]، کامینگز^[۷] و هامفریز^[۸] (۱۹۹۸) می‌گویند قابلیت ارتباطی مختل، موجب افت مهارت‌های اجتماعی شده و این افت متقابلاً به بیرونی یا درونی شدن نشانه‌ی شناختی منجر می‌شود (دانگل^[۹]، ترجمه توزندجانی، ۱۳۷۷).
والدین می‌بایست افزون بر دانستن اصول، از شیوه‌ها و راهکارهای مناسبی که در مقاطع سنی مختلف وجود دارد، آگاهی داشته باشند. دوران خردسالی ارتباط‌های ویژه‌ای را می‌طلبد زبان مهم‌ترین عامل ارتباط انسانی است و کلام ساده‌ترین و کاربردی‌ترین وسیله تبادل و تفاهم انسان‌ها به شمار می‌رود. کلمات، اهداف و نیت‌ها را آشکار می‌کند والدین باید ارتباط مناسب و صمیمی با هم برقرار کنند. در غیر این صورت، ابتدا موجب خدشه‌دار شدن شخصیت خود و ایجاد رنجش عاطفی، تعارض و اختلاف با هم خواهند شد. تشدید این عوامل، بحران را به ارتباط با کودک هم خواهد برد و این ناهنجاری به صورت رفتارهای نابهنجار در محیط خانه و مهد کودک ظاهر می‌گردد (امیر حسینی، ۱۳۹۰).
یک موضوع مورد توافق عام در بین پژوهندگان رشد کودک و آسیب‌شناسان روانی رشد این است که رشد کودکان تحت تأثیر دامنه‌ای از عوامل است که ورای رابطه‌ی والد – فرزند است. کیفیت رابطه والد کودک اهمیت زیادی در رشد و تکامل دوران کودکی دارد. به طوری که ناایمنی این رابطه می‌تواند سلامت روانی کودک را به خطر اندازد (محمودی قرایی، ۱۳۹۰).
مطالعات نشان داده است که رابطه والد- فرزند یک عامل حیاتی برای سازگاری روان شناختی فرزندان است وقتی از رابطه والد- فرزند بحث می‌شود، بسیاری از مواقع تعریف رابطه والد- فرزند به روشنی ساختاربندی نشده است، و عناصر و جنبه‌های رابطه والد- فرزند به خوبی تعریف نشده است. هنگام بحث کردن رابطه والد- فرزند، اصطلاحاتی مانند سلامتی یا دلبستگی/ پیوند به کار برده می‌شود. مطالعات تجربی کیفیت روابط والد- فرزند را این‌گونه تعریف کرده‌اند: احساس باز بودن میان والدین و فرزندان، درجه باز بودن، میزان ارتباط و بحث مشکل و تعارض درک شده میان والدین و بچه‌ها احساس طرد شدن به وسیله والدین، دشمنی/ پرخاشگری میان والدین و بچه‌ها، رضایت در رابطه میان والدین و فرزندان. به طور کلی خوشحالی و خوشبختی در رابطه میان والدین و فرزندان درجه عاطفه نشان داده شده به وسیله والدین و زمان صرف شده با والدین و شیوه‌های والدینی که اغلب به کار برده می‌شود (لی^[۱۰]، ۲۰۰۷).
بلسکی^[۱۱] (۱۹۸۴) به سه عامل موثر در آسیب‌شناسی رابطه والد -کودک اشاره می‌کند:
۱- خصوصیات والدین شامل سوابق ژنتیکی و محیطی و منابع و امکانات روان شناختی آن‌ ها
۲- خصوصیات کودک، به ویژه نیم‌رخ خلق و خوی او
۳- چهارچوب محیطی رابطه والد – کودک شامل استرس‌ها و حمایت‌ها.
بلسکی، کمپبل^[۱۲]، کوهن و موری^[۱۳] می‌گویند تعامل این سه عامل موثر، پدر و مادری کردن و ارتباط والد فرزندی را تعیین می‌کند؛ و همچنین رابطه زناشویی بر آرامش روانی والدین و در نتیجه بر مهارت‌های پدر و مادری کردن تأثیر می‌گذارد (شردور و گوردون، ترجمه فیروز بخت، ۱۳۸۹).

اما آنچه مهم است اینکه خسارتی قابل جبران است که رابطه سببیت با عمل غیرمشروع و برخلاف حقوق بین الملل داشته باشد و این امر به اثبات برسد.
به عبارتی دیگر اصل بر این است که خسارت بایستی بطور دقیق و صحیح و کامل با ضرر و زیان و اراده مطابقت داشته باشد لذا تنها خسارت مستقیم با در نظر گرفتن عدم النفع، زیان معنوی و سود و بهره عادلانه، قابل جبران است و خسارت غیر مستقیم به هیچ وجه قابل مطالبه نمی باشد و از آنجا که اثبات رابطه سببیت مشکل می باشد مراجع داوری بین المللی اغلب کمتر به پرداخت خسارت (خسارت غیرمستقیم) رای می دهند.
مفهوم خسارات غیرمستقیم در قضیه معروف آلاباما مصداق پیدا نمود در این قضیه ایالات متحده آمریکا مدعی بود که کشور انگلستان اجازه داده است که در بنادر او کشتی های تجزیه طلبان جنوبی ساخته و مسلح شوند؛ از جمله کشتی آلاباما که در طول جنگهای انفصال، خسارات سنگینی به نیروی دریایی ایالات متحده وارد ساخته است. اختلاف دو کشور در سال ۱۸۷۲ به موجب موافق نامه واشنگتن مورخ ۸ مه ۱۸۷۱ به دادگاه داوری ژنو ارجاع شد.
درخواست ایالات متحده آمریکا بر دو پایه بود: یکی درخواست خسارات مستقیم یعنی خسارات ناشی از کشتی های مزبور، و دیگر درخواست غیرمستقیم، یعنی خسارات حاصله از طولانی شدن جنگ، افزایش هزینه ها، ترقی نرخ بیمه دریایی و غیره.
دیوان داوری ضمن محکوم نمودن انگلستان به پرداخت خسارات مستقیم، در مورد خسارات غیرمستقیم چنین اظهار عقیده نمود: مطابق اصول حقوق بین الملل، درخواست خسارات غیرمستقیم، اساس قابل اعتمادی ندارد تا بر پایه آن بتوان در مورد جبران خسارات و محاسبه غرامات رسیدگی و قضاوت نمود. نحوه محاسبه خسارت نیز بر اساس روشهایی چون ارزش دفتری Netbook Value (ارزش روز بکار افتادن و بهره برداری از کالا و سرمایه)، جریان نقدینگی یا زمانی که سرمایه در حال فعالیت است و یا زمانی که سرمایه ملی می شود در مورد ملی کردن (Cash Value) و بالاخره ارزش روز یا ارزش زمان صدور حکم (Market Value).
اما بایستی گفت غربی ها معتقد به روش سوم هستند هرچند معیار دوم بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد. ناگفته نماند مراجع داوری ممکن است میانگین سه روش فوق الذکر را مبنای محاسبه خود قرار دهند. (۵)
در پایان این قسمت بایستی خاطرنشان ساخت هنگامی که مسئولیت بین المللی تحقق می پذیرد، بلافاصله الزام به جبران خسارت مطرح می شود. حال سوالی که پیش می آید اینکه چنانچه مسئول جبران خسارت از این عمل خودداری نماید تکلیف چیست؟ و عکس العمل متضرر چه می تواند باشد؟
حقوق بین الملل برخلاف حقوق داخلی دارای ضمانت اجرای کامل و چندان موثری نیست تا بتواند مسئول ملزم به ترمیم خسارت نماید. با همه این احوال اقداماتی چند به عنوان ضمانت اجرای مسئولیت بین المللی تا حدودی موثر و کارساز است. از جمله این ضمانت اجراها می توان به مورد ذیل به طور فهرست وار اشاره نمود:
-ضمانت اجرای کیفری (از جمله مجازات جنایتکاران جنگی به وسیله مراجع قضایی بین المللی)؛
- ضمانت اجرای مالی و مادی مانند پرداخت غرمت؛
- ضمانت اجرای اخلاقی مثلاً عذرخواهی کشور متخلف در کشور متضرر؛
- ضمانت اجرای اقتصادی از جمله تحریم یا محاصره اقتصادی؛
- ضمانت اجرای دیپلماتیک مانند قطع یا کاهش روابط دیپلماتیک و کنسولی؛
- ضمانت اجرای سیاسی از قبیل انتشار اسناد حاکی از نقص حقوق بین الملل؛
- همچنین ضمانت اجراهای وارده در نظام منشور ملل متحد همانند تدابیر انضباطی (مانند اخراج یا تعلیق عضویت کشور متخلف)، تدابیر توصیه ای (از جمله اکثر مصوبات مجمع عمومی)، تدابیر الزام آور (از جمله قطنامه هایی که شورای امنیت بر اساس فصل هفتم منشور اتخاذ می کند مانند دستور قطع کامل در بخشی از روابط اقتصادی آنچنانکه در مورد عراق پس از جنگ خلیج فارس صورت گرفت).
علیرغم وجود این ضمانت اجراها غالباً عمل به آنها با مشکل مواجه می شود.
مشکل اصلی در ترکیب نظام سیاسی بین المللی است که در آن قدرتی متمرکز فراتر از قدرت اعضای آن وجود ندارد و تشخیص اعمال نادرست بین المللی خصوصاً جنایت و در مرحله بعد توسل به ضمانت اجراهای حقوق بین الملل در همه موارد، بخصوص در مواردی که اتفاق آرا میان قدرتهای بزرگ وجود نداشته باشد، عملی نیست.
در این مورد شاید بهتر باشد کمیسیون حقوق بین الملل با توجه به این مشکل مرجعی را برای اجرای آثار ناشی از مسئولیت مشخص سازد که بر خلاف شورای امنیت (که بر طبق فصل هفتم منشور ملل متحد مامور این امر است) ماهیت سیاسی نداشته باشد و صرفاً رکنی حقوقی محسوب گردد.

با اصلاحات لازم و منشور در اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری، این دیوان بنحو شایسته می تواند چنین وظیفه ای را بر عهده گیرد. اتمام دوران جنگ سرد و تحولات جدید در عرصه بین المللی نیز می تواند به تسریع این روند کمک نماید. تا از این پس شاهد تناقض در عملکرد شورای امنیت، به عنوان متولی اصلی برقراری صلح و امنیت بموجب منشور ملل متحد، در برخورد با مسائلی نظیر جنگ عراق علیه ایران از یک طرف و عراق علیه کویت از سوی دیگر نباشیم.
-از دیگر نکات قابل ذکر در مبحث مسئولیت بین المللی نظریه حمایت سیاسی و شرایط ایجاد آن (تابعیت، پاکدستی مدعی Clean hands و عدم تقصیر او طی کلیه مراحل برای احقاق حق در حوزه حقوق داخلی بعبارت دیگر مراجعه قبلی و مقدماتی مدعی به مقامات داخلی –Local Remedies or Local Redres- ) و شرط کالوو Calvo یا انصراف از حمایت سیاسی می باشد که به دلیل گستردگی از حوصله نوشتار حاضر خارج است.
۲-۹- گفتار نهم ـ شرایط رافع مسئولیت بین المللی
بجز مواردی که دولت مجرم بخاطر ارتکاب عمل نادرست بین المللی مسئول شناخته می شود یا دولت ثالثی به لحاظ داشتن رابطه ای ویژه با دولت مجرم در مقابل دولت متضرر مسئولیت پیدا می کند، ممکن است وضعیتهایی پیش آید که دولت متهم به ارتکاب یک تخلف بین المللی به علت وجود شرایطی خاص از مسئولیت مبرا گردد.
این شرایط که اساس مبحث ما را این نوشتار تشکیل می دهند عبارتند از دفاع مشروع یا دفاع از خود «Self-Defence» اقدام متقابل «Counter Measuers» رضایت «Consent» قوه قاهره و حادثه غیر مترقبه «Force Majeure» اضطرار «Distress» و حالت ضرورت «State of Emargency»‌
در این موارد به ظاهر دو شرط لازم برای آنکه بتوان عملی را از نظر بین المللی نادرست دانست، یعنی ارکان فاعلی (انتساب عمل نامشروع به دولت متخلف) و موضوعی (نقض تعهد بین المللی) وجود دارند اما به خاطر ایجاد وضعیتهایی خاص نمی توان برای دولت مرتکب آن عمل مسئولیتی قائل شد. این وضعیتها جنبه حصری ندارند و با توجه به تحولات حقوق بین الملل ممکن است موارد دیگری به آنها افزوده گردد. در نتیجه ممکن است وضعیتی که امروزه نادرستی عمل مغایر با تعهد بین المللی یک دولت را از بین نمی برد، در آینده چنین اثری داشته باشد. به هر حال پیش از بررسی این موارد ورود به محبث اصلی این پایان نامه لازم است ابتدا روشن گردد که به چه علت این شرایط سبب رفع مسئولیت دولت می شود. در مورد نشا شرایطی که سبب رفع مسئولیت می شود عده ای از حقوقدانان بر این اعتقادند که شرایط مانع نادرستی یک عمل همان شرایطی است که مانع مسئولیت می شود. طرفداران این نظر، نادرستی یک عمل بر حسب مسئولیت ناشی از آن، عمل تعیین می کنند. یا بعبارت روشن تر یک عمل را تنها بدین دلیل نادرست می دانند که قانون برای ارتکاب آن مسئولیت قائل شده است. بنابراین اگر برای عملی خاص مسئولیت وجود نداشته باشد منطقاً نمی توان آن را نادرست دانست. از جمله این حقوقدانان هانس کلسن که مفهوم تعهد را مستقل از مفهوم مسئولیت می داند. چنین نظری مبنای تفکیک مسئولیت مبتنی بر خطر و مسئولیت مبتنی بر خطا را از میان می برد. در نتیجه آن دسته از اعمالی که قانوناً منع نشده اند اما می توانند در برخی شرایط موجب مسئولیت شوند در زمره اعمال نادرست قرار می گیرند. عده دیگری از حقوقدانان معتقدند که هرچند مفاهیم نادرستی عمل و مسئولیت با یکدیگر ارتباط دارند اما دو مفهوم جداگانه اند. مفهوم نخست مبین این واقعیت می باشد که برخی اعمال دولت در تعارض با تعهداتی است که قواعد اولیه حقوق بین الملل برای آن دولت ایجاد کرده اند و مفهوم دوم نشان دهنده آثار حقوقی است که قواعد ثانویه حقوق بین الملل برای آن اعمال قائل می شوند.(۶)
از آنجایی که تنها عمل نادرست بین المللی یک دولت متضمن مسئولیت بین المللی آن دولت است، بنابراین اگر در یک مورد وجود شرایط خاصی سبب شود که رفتار یک دولت خصوصیت تخلف بین المللی را پیدا
نکند، همین شرایط خودبخود این نتیجه را به بار می آورد که نتوان هیچ شکلی از مسئولیت ناشی از یک عمل نادرست را برای آن دولت قائل شد. به عبارت دیگر شرایطی که مانع نادرستی یک عمل می شود مانع به وجود آمدن مسئولیت نیز می گردد. مشکل است بتوان قبول کرد که حقوق بین الملل عملی را از تظر بین المللی نادرست بشناسد بدون آنکه برای دولت مرتکب آن عمل آثار نامطلوبی قائل شود. ایجاد تعهدی که نقض آن هیچگونه اثر حقوقی به همراه نداشته باشد در واقع این معنی را دربردارد که اصولاً تعهدی به وجود نیامده است. به علاوه وجود چنین وضعیتی کارایی نظام حقوقی بین المللی را آشکارا خدشه دار می سازد.(۷)
عملکرد دولتها نیز موید این امر است که وجود شرایط خاص مانع از نادرستی عملی می شود که در خارج از آن شرایط، نادرست می باشد.
پاسخ دولتها به نکته یازدهم پرسشنامه کمیته مقدماتی کنفرانس تدوین حقوق بین الملل (لاهه، ۱۹۳۰) راجع به شرایطی که در آن یک دولت مجاز است از خود سلب مسئولیت کند به روشنی نشان می دهد که شرایط مورد بحث مانع نادرستی یک عمل می گردد و تنها از این راه است که مانع به وجود آمدن مسئولیت می شود. برای مثال بریتانیا در پاسخ به این نکته متذکر شد که «دفاع از خود عملی از ناحیه یک دولت را توجیح می کند که درغیراینصورت نادرست می بود». دولت نروژ نیز به نحو روشن تری در مورد دفاع مشروع اظهار داشت که «… تنها عمل انجام شده دذ دفاع از حقوقی که یک دولت طبق حقوق بین الملل دارد باید از مسئولیت مبرا باشد.» بهرحال در چنین حالتی، عمل مزبور عملی مغایر با حقوق بین الملل نیست.(۸)
بنابراین می توان نتیجه گرفت عملکرد دولتها موید این نظر است که شرایط مورد بحث مانع نادرستی عمل دولت می گردد و تنها به طور غیرمستقیم مانع از مسئولیت بین المللی می شود که در شرایط دیگر بر این رفتار مترتب می شد
اعتقاد قضات و داوران بین المللی نیز به روشنی نشان می دهند که آنان به هیچ وجه این شرایط را دارای چنین اثری نمی دانند که مانع از ایجاد مسئولیت برای اعمال فی نفسه نادرست شود.
اکثریت قریب به اتفاق حقوقدانان معتقدند که وجود هر یک از این شرایط مانع نادرستی بین المللی عمل یک دولت می گردد که در شریط دیگر می توانست نقض تعهدی بین المللی به شمار آید.(۹)
و اما این شرایط که ابتدا بدانها اشاره شد می توان به دو دسته تقسیم کرد:
در دسته نخست که شامل دفاع مشروع، اقدام متقابل و رضایت می شود، عملی که علیه یک دولت صورت می گیرد مسبوق به عمل سابق دولت اخیر است و بر اساس این عمل سابق نادرستی عمل از میان می رود ، در دسته دوم که قوه قاهره اضطرار و حالت ضرورت جا می گیرد، عملی که یک دولت انجام می دهد ناشی از بوجود آمدن عوامل خارج از اداره دولت مزبور یا کارگزاران آن است.(۱۰)
به عبارت دیگر شرایط رافع مسئولیت کلاً بر دو قسم اند:
۱-شرایط رافع مسئولیت ناشی از وجود عمل سابق
۲- شریط رافع مسئولیت ناشی از عوامل غیر ارادی
البته ما در فصول بعدی در بیان شرایط رافع مسئولیت بین المللی از ترتیب فوق الذکر تبعیت ننموده بلکه آنها را تا حدودی بر اساس اهمیت (از نظر پیشینه، گستردگی مطالب و غیره) مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم.
مجدداً یادآور می شود این اسباب مدنظر کمیسیون حقوق بین الملل در بخش نخست طرح مواد راجع به مسئولیت قرار گرفته و طی مواد ۲۹ الی ۳۴ طرح مزبور گنجانیده شده اند.
ناگفته نماند کمیسیون حقوق بین الملل به هنگام بررسی مواد مربوط به شرایط رافع مسئولیت دولت به این نتیجه رسید که رفع نادرستی عمل یک دولت به واسطه اوضاع احوال خاص مانع از این امر نمی شود که برای دولت مرتکب عمل مزبور بر پایه ای غیر از مسئولیت بخاطر عمل نادرست تعهدی در زمینه جبران خسارت ناشی از این عمل به وجود آید. کمیسیون با افزودن یک ماه به طرح اولیه این مطلب را وارد بخش نخست طرح مسئولیت دولت ساخت. و طرح مزبور به ۳۵ ماده افزایش یافت.
در پایان این مبحث تذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که علاوه بر اسباب برطرف کننده مسئولیت فوق الذکر، در مواردی نیز مسئولیت بین المللی ایجاد شده به علت عمل نامشروع ، به ترتیب زیر کاهش می یابد:
نخست، در صورت عدم صراحت قواعد حقوق بین الملل ادعای نقص آنها شده است ( بیشتر قواعد عرفی مدنظر است) مثلاً در زمینه رفتار با بیگانگان، هنگامی که ادعا شود نسبت به رعایت مسئله موسوم به «حداقل استاندارد تمدن» تجاوزی صورت گرفته است. یا هنگامی که ادعا شود قاعده موسوم به «وظیفه دولت میزبان در حفاظت از خارجیان» توسط این دولت رعایت نشده است. همچنین در صورت سکوت و خلا حقوق بین الملل در مسائل پیش آمده، دوم، مسئولیت بین المللی می تواند به علت رفتار قربانی (متضرر) یا طرف دیگر کاهش یابد. در قضیه تنگه کورفو دیوان پذیرفت که عمل از بین بردن مینهای دریایی توسط نیروی دریایی انگلستان در آبهای سرزمین آلبانی (عمل دفاع از خود) بی تردید عملی محکوم شدنی است، ولی این عمل به دلیل رفتار
باعث کاهش یافتن مسئولیت می شود در صورتی که علل و اسباب شش گانه ثابت الذکر باعث معافیت از مسئولیت و در واقع از بین برنده مسئولیت می باشند(۱۱)
پی نوشت

1. 1. فیوضی.۱۳۵۲

۲-ضیایی بیگدلی.۱۳۷۴
۳-میرعباسی.۱۳۷۷-۱۳۷۶
Cn,ga,rep0rt of ils on the work of its sorty session-4
۵-میرعباسی.۱۳۷۷
۶,۷-un.yils.1979.voi..ii.parttow.p,108.
-ibid.pp.107.1089و۸
۱۰-un,yils,1980,v0l,ii,part two ,p34