در سالهای اخیر الگویی در زمینه آسیب شناسی زندگی زناشویی فراهم آمده است که در آن به دو ویژگی مهم زندگی زناشویی توجه شده است. ازدواج مجموعه ای از روابط مختلف است که هر کدام از آنها ممکن است آسیب ببیند و دیگر آنکه هر ازدواج طول عمری دارد و در هر مرحله ای از ازدواج برخی از مسائل نقش مهم تری ایفا می کنند ( دومینیان، ۱۹۷۲، ترجمه قراچه داغی، ۱۳۷۰).

پنج رابطه عمده میان هر دو زوج عبارت است از رابطه جسمی، احساسی، اجتماعی، ذهنی و روحی. درمانگران مسائل زناشویی نیز با توجه به این پنج رابطه مهم به مشکل یابی روابط زناشویی می پردازند. مثلاً اگر روابط جنسی – که از مقوله جسمانی است – علت اصلی اختلافات زناشویی باشد درمانگر قادر می گردند در این باره فکر کند که آیا این تنها مشکل ازدواج است یا مشکلی است که در کنار سایر مشکلات موجود مطرح می گردد. در این مورد اگر چنانچه فقط رابطه جنسی مشکل ساز شده باشد، دران و مشاوره از نوع درمان اختلالات جنسی خواهد بود. در صورتی که رابطه احساسی و عاطفی زوجین خدشه دار شده باشد بایستی قبل از رفع مشکلات جنسی به درمان روانی و عاطفی اقدام نمود. همچنین مشاوران مسائل زناشویی و درمانگران بر این عقیده اند که هر ادواجی طول عمری دارد که می توان آن را به سه دوره تقسیم کرد : مرحله یا دوره اول پنج سال نخست زندگی زناشویی را در بر می گیرد که معمولاً زوجین در این دوره بین ۳۰ – ۲۰  سالگی قرار دارند. مرحله میانی، دوران رشد و پرورش فرزندان در خانواده است. این دوره نیز معمولاً اواخر چهل سالگی یا اوایل پنجاه سالگی است و دوره سوم زمانی است که فرزندان خانواده برای خود زندگی مستقلی تشکیل داده اند و زن و شوهر مجدداً با یکدیگر تنها می شوند. پایان این دوره معمولاً با مرگ زن یا شوهر فرا می رسد. مسائل و مشکلات زناشویی ممکن است در هر یک از این دوران با ویژگی های خاص خودش ایجاد گردد. مشاوران و درمانگران هنگام ارزیابی مشکلات زناشویی بایستی زوجین را در دوره یا مرحله خاص زندگیش قرار دهند ( دومینیان، ۱۹۷۲، ترجمه قراچه داغی، ۱۳۷۰).

اختلال در روابط عاطفی همسران

به نظر می رسد برخی از مسائل و مشکلات عاطفی، در سالهای نخست ازدواج بروز می کند. در اغلب این موارد زن و شوهرها قادر به قبول مسئولیت جدید به مقتضای زندگی زناشویی نیستند. اشخاصی که دارای این خصوصیات هستند معمولاً بعد از ازدواج دچار سردرگمی می شوند. در این حالت دو نفر قادر به برقراری رابطه صمیمانه لازم با یکدیگر نیستند. یکدیگر را دور از خود می بینند و وجه مشترک چندانی با هم ندارند. آن ها به این نتیجه می رسند که برای رهایی از تنهایی و برای رسیدن به موقعیت های تازه اجتماعی با یکدیگر ازدواج کرده اند. تردیدی که در زمینه احساس تعهد نسبت به رابطه زناشویی به وجود می آید، می تواند ناشی از مشکلاتی باشد که زوجین بیشتر با والدین خود داشته اند. در این حالت اگر پدر و مادر قادر به دست برداشتن از فرزند خود نباشد، این تردید تشدید می گردد. توصیه مشاوره ای و درمانی در خصوص این مسئله آن است که زن و شوهر باید به تشکیل فضای خانوادگی خود تشویق گردند یا به عنوان مثال می توان به شرایط مشکل ساز دیگری اشاره کرد که در آن شوهر در خانواده ای بزرگ شده است که مادر نقش غالب داشته است. در این حالت رابطه خصمانه مشابهی را شوهر، با همسرش برقرار می کند و دقیقاً خصومت و کینه اش را متوجه همسر خود می سازد. ممکن است دیر به منزل بیاید، مست کند، با زن دیگر رابطه برقرار کند و به طور کلی رابطه احترام آمیزی با همسرش نداشته باشد به عبارتی مرد می خواهد با اینگونه رفتارها ثابت کند که زن بر او نمی تواند تسلط داشته باشد. (بلاچ، ۱۹۸۵، ترجمه قراچه داغی، ۱۳۸۰).

شرایط مشکل ساز دیگر از لحاظ آسیب شناسی عاطفی که روابط زناشویی ممکن است به وقوع بپیوندد، « فریب احساسی » نامیده می شود و آن زمانی است که زن و مرد در انتخاب همسر آینده، مترصد شخصی مسلط و قدرتمند بوده است و پس از ازدواج درمی یابد که همسر مورد نظرش برعکس شخصی آرام، وابسته، مضطرب و نگران است. در این مورد چون این زن و شوهر ها امنیت خود را در استیلای همسر جستجو می کرده اند و حالا می بینند که به هدف خود دست نیافته اند احساس می کنند که فریب خورده اند و بینسان رفتار خصمانه اختیار می کنند (دومینیان،۱۹۷۲، ترجمه قراچه داغی، ۱۳۷۰).

تولد فرزند نیز شخصاً می تواند بر روی ازدواج تأثیرگذار باشد. در این زمینه حتی برای برخی از زوج ها تهدید کاهش توجه از طرف مقابل یا عدم توانایی روبرو شدن با مسئولیت جدید ( پرورش فرزندان ) باعث می گردد که بارداری تا حد امکان به تعویق بیافتد و در بعضی از موارد حتی از بچه دار شدن خودداری گردد. برای مثال ممکن است در نظر شوهر، بارداری همسر و به دنبال آن تولد یک نوزاد جدید، بیش از حد اضطراب برانگیز و نگران کننده باشد و برای رهایی از چنین حالتی به سراغ زن دیگری برود یا مثلاً ممکن است نوزاد تمام وقت مادر را به خود اختصاص دهد و مادر در این شرایط دنیای خارج از نوزاد خود و شوهرش را فراموش کند. در این صورت زن ممکن است دچار افسردگی شده و مشکلات عاطفی شدیدتری نیز پیدا کند. با گذشت زمان زن و شوهر از اعتماد به نفس بیشتری برخوردار می شوند و روابطشان دستخوش تغییر می گردد. زن و شوهر معمولاً به اتفاق تغییر می کنند، اما اگر تغییر کردن زن یکطرفه باشد و شوهر با این تغییر موافق نباشد ممکن است زن احساس بدی پیدا کند و آزادی و استقلالش کاهش یابد. در اوایل ممکن است اختلافات جنبه صرف احساسی داشته باشد؛ لیکن با گذشت زمان، زن خشمگین تر شده و تیرگی روابط سایر حیطه های ارتباط زناشویی از جمله روابط جنسی زوجین را نیز مختل می کند. بدین ترتیب تغییر یک جانبه ممکن است در ازدواجی به وقوع بپیوندد که در آن یکی از طرفین همواره مسئولیت کاستی ها و مشکلات زندگی را بخواهد بر عهده بگیرد. در نهایت ممکن است این فرد ( همسر) به این نتیجه برسد که دلیلی برای این کار نیست و دیگر حاضر نشود به عنوان سپر بلا قرار گیرد(دومینیان،۱۹۷۲، ترجمه قراچه داغی، ۱۳۷۰).

در بخش پایانی دوره دوم ازدواج زن و شوهر ممکن است با بحران میانسالی روبرو گردند. مثلاً شوهر ممکن است به این نتیجه برسد  که با آنکه در شغلی خود موفق تر بوده است از اهداف شخصی دور مانده است. زن نیز در موقعیت و شرایط یائسگی ممکن است به این نتیجه برسد که احساس زنانگی و جنسیت خود را از دست بدهد. این شرایط همزمان با اواخر سالهای دوران نوجوانی فرزند خانواده است که مسائلی از قبیل استقلال طلبی و … فرزندان نیز به مشکلات زناشویی اضافه گردد که به جای زناشویی درمانی بهتر است خانواده درمانی انجام شود. تغییرات اساسی و عاطفی که از دوره دوم زندگی زناشویی شروع شده بود می تواند تا دوره سوم ادامه داشته باشد. در این دوره ممکن است زن احساس کند که دیگر شوهرش مثل سابق با او رابطه احساسی و عاطفی ندارد؛ این رفتار می تواند به دلیل فرارش از اضطراب، تخفیف میل جنسی در دوران میانسالی و یا میل دوباره اش به آزادی عمل متناسب با سن جوانی باشد. از مشکلات احساسی دیگری که معمولاً زن و شوهرها در این دوره مبتلا به آن می شوند،‌حالتی را می توان نام برد که در آن زن و شوهر بخواهد روابط احساسی و عاطفی خود را از طریق فرزندانشان تنظیم نمایند. در این شرایط فرزندان به سن ازدواج می رسند و خانه را ترک می کنند، روابط زن و شوهر با آنکه سالها زیر یک سقف خوابیده اند مانند برخورد غریبه ها شده و خلأیی در زندگی خود احساس می کنندکه پر کردن آن بسیار دشوار است ( بلاچ،۱۹۸۵،ترجمه قراچه داغی، ۱۳۸۰).

۲-۱۱-تعریف شخصیت

کلمه شخصیت که در زبان لاتین(personalite) و در زبان انگلوساکسون(personality)خوانده می شود، ریشه در کلمه لاتین((personaدارد. این کلمه به نقاب یا ماسکی گفته می شودکه بازیگران تئاتر در یونان قدیم به صورت می زدند. به مرور معنای آن گسترده تر شد و نقشی را که بازیگر ایفا می کرد را نیز در بر گرفت.بنابراین این مفهوم اصلی و اولیه شخصیت، تصویری صوری و اجتماعی است و بر اساس نقشی که فرد در جامعه بازی می کند، ترسیم می شود. یعنی فرد در واقع به اجتماع خود شخصیتی ارائه می دهد که جامعه بر اساس آن، او را ارزیابی می نماید( شاملو،۱۳۸۰ ).

هر انسانی آمیزه ای از سه ویژگی نوعی، فرهنگی و فردی را در خود دارد و مجموعاً کلیت منحصر به فردی را تشکیل می دهد که مورد توجه توامعان نظر روان شناسی شخصیت است. کلیت مفهوم، و به همین لحاظ پیچیدگی آن موجب شده است که واژه شخصیت به شیوه های مختلفی تعریف شود.

آلپورت  در این باره به گردآوری و ذکر پنجاه تعریف متفاوت پرداخته است. برخی به جنبه های بیو شیمیایی و فیزیولوژیکی شخصیت، برخی به عکس العمل های رفتاری و رفتارهای مشهود، برخی به فرایندهای ناهشیار رفتار آدمی و برخی به ارتباط های متقابل افراد با یکدیگر و نقش هایی که در جامعه بازی می کنند توجه نموده و شخصیت را بر همان مبنا تعریف کرده اند. بنابراین دامنه تعاریف از فرایندهای درونی ارگانیسم تا رفتارهای مشهود ناشی از تعامل افراد، در نوسان است. اما شخصیت در مفهوم کلی خود باید شامل: قواعد مربوط به کنش های منحصر به فرد افراد و قواعد مشترک بین آنها، جنبه های پایدار و تغییر ناپذیر کنش انسان و جنبه های ناپایدار و تغییر پذیر آن، جنبه های . شناختی(فرایندهای تفکر)جنبه های عاطفی(هیجانات) و جنبه های رفتاری فرد باشد(گروسی،۱۳۸۰)

هر انسان امیزه­ای از سه ویژگی نوعی، فرهنگی و فردی را در خود دارد و مجموعه کلیت منحصر به فردی را تشکیل می­دهد که مورد توجه و نظر روان­شناسی شخصیت است . کلیت مفهوم و به همین لحاظ پیچیدگی آن موجب شده است که واژه شخصیت به شیوه ­های مختلفی تعریف شود. (آلپورت[۱]،۱۹۴۹، به نقل از مای لی، ۱۳۸۰) . در این باره به گردآوری و ذکر پنجاه تعریف متفاوت پرداخته است. این تفاوتها طبعاً به اصل موضوع شخصیت مربوط نبوده، بلکه به مفهومی ارتباط دارد که از آن ساخته­اند. برخی به جنبه­ های بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی شخصیت. برخی به عکس­العمل­های رفتاری و رفتارهای مشهود، برخی به فرایندهای ناهشیار آدمی و برخی به ارتباط­های متقابل افراد با یکدیگر و نقش­هایی که در جامعه بازی می­ کنند، توجه نموده و شخصیت را بر همان مبنا تعریف کرده­اند.

بنابراین دامنه تعاریف از فرایند درونی ارگانیزم تا رفتارهای مشهود ناشی از تعادل افراد در نوسان است(پروین،۱۹۸۹،ترجمه جوادی،۱۳۸۱). اما شخصیت در مفهوم کلی خود باید شامل:

ـ قواعد مربوط به کنش­های منحصر به فرد و قواعد مشترک بین آن­ها

ـ جنبه­ های پایدار و تغییر­ناپذیر کنش انسان و جنبه­ های ناپذیر و تغییرناپذیر آن

ـ جنبه­ های شناختی(فرآیندهای تفکر)، جنبه­ های عاطفی(هیجانات) و جنبه­ های رفتاری فرد باشد.

همین امر موجب می­شود که ارائه تعاریف جامعی که مورد توافق همه اندیشمندان در زمینه روان­شناسی شخصیت باشد، غیرممکن شود. در زیر به چند مورد از تعاریف شخصیت که رویکردهای متفاوتی با یکدیگر دارند، اشاره می­شود. در لغت­نامه وارن[۲] تعریف شخصیت چنین آمده است:

«شخصیت به جنبه­ های عقلی، عاطفی، انگیزشی و فیزیولوژیک فرد گفته می­شود. به عبارت دیگر به مجموعه مؤلفه­هایی که انسان را سراپا نگه می­دارد شخصیت گفته می­شود» ( منصور، ۱۳۸۴).

آلپورت از محققین بزرگ در زمینه شخصیت، سازمان یابی نظام­های بدنی و روانی به عنان ویژگی­های رفتاری و فکری در فرد را، شخصیت می­نامند.در این تعریف به یک عامل مهم یعنی سازمان­یابی عوامل تشکیل دهنده شخصیت اشاره شده است اما جنبه­ های رفتاری و فکری انسان از هم متمایز گردیده است، در حالی که این امر با مفهوم رفتار از نظر روانشناسی مغایر است(منصور،۱۳۸۴).

شلدون[۳] ، پویا بودن شخصیت را در تعریف خود مطرح نموده و چنین عنوان می­ کند: «سازمان یافتگی پویشی جنبه­ های ادراکی، عاطفی و انگیزشی و بدنی فرد را شخصیت گویند.» (سیاسی، ۱۳۸۸).

کتل از مقوله محتوایی در شخصیت خارج شده و جنبه کاربردی شخصیت را در تعریف خود عنوان می­ کند و آن را چنین تعریف می­نماید: «شخصیت چیزی است که به ما اجازه می­دهد، پیش بینی کنیم که شخص در یک موقعیت چه خواهد کرد یعنی چه عاملی از او ناشی خواهد شد.»

هیلگارد[۴] در تعریف خود از کلیت شخصیت فاصله گرفته و نوعی برگشت به قوای ذهنی را در تعریف خود نشان داده است. او شخصیت را چنین تعریف می­ کند: شخصیت الگوهای معینی از رفتار و شیوه ­های تفکر است که نحوه سازگاری، شخص را با محیط تعیین می­ کند. (کریمی، ۱۳۹۰).

[۱] . Allport

[۲] . Waren

[۳] . Sheldon