۱/۰

۱۳۵۵

۱۷۱۵۶۸

۳/۶۹

۷۰۵۴۵

۵/۲۸

۵۱۷۰

۲

۱۳۶۵

۳۲۹۳۶۷

۴/۶۲

۱۶۹۸۲۲

۲/۳۱

۱۳۲۷۲

۷/۵

۱۳۷۰

۴۱۷۹۰۷

۶/۶۰

۲۲۷۲۰۰

۳/۳۳

۳۷۳۷۶

۴/۵

ماخذ: آمارگیری سال۱۳۷۰ شهرستان قم
در سرشماری سال ۱۳۴۵ میزان متولدین در شهر قم ۱۰۶۵۳۱ نفر بوده که معادل ۳/۷۹ می‌باشد و همچنین میزان متولدین مناطق دیگر ۲۷۶۲۶ نفر معادل ۵/۲۰ درصد بوده است و میزان متولدین خارج از کشور ۱۳۵ نفر معادل ۱/۰ درصد می‌باشد. پس می‌توان نتیجه گرفت متولدین در شهر محل اقامت همواره سیر نزولی داشته است در مقابل میزان متولدین در مناطق دیگر کشور همواره سیر صعودی داشته است که نشان می‌دهد این شهر از سال ۱۳۴۵ به بعد همواره مکان مناسبی برای مهاجران می‌باشد. رشد جمعیت شهری کشور طی این سال‌ها، نزدیکی به پایتخت، مرکزیت مذهبی و سیاسی این شهر از عوامل مشوق مهاجرت بوده است. طی سال‌ ۱۳۵۵ میزان متولدین در شهر ۱۷۱۵۶۷ نفر بوده که معادل ۳/۶۹ درصد و همچنین میزان متولدین مناطق دیگر ۷۰۵۴۵ نفر معادل ۵/۲۸ درصد بوده است. طی سال ۱۳۵۵ افزایش زیاد متولدین خارج از کشور بیشتر به دلیل مهاجرت عراقی‌هایی است که با رو به وخامت گذاشتن روابط ایران و عراق از عراق رانده شده‌اند.^[۱۰۴]

در سال ۱۳۶۵ میزان متولدین در شهر ۳۳۹۳۶۷ نفر معادل ۴/۶۲ و متولدین مناطق دیگر ۱۶۹۸۲۲ معادل ۲/۳۱ درصد بوده است که دلیل افزایش متولدین در خارج از شهر بدلیل مهاجرت افراد از مناطق دیگر بخصوص از روستاها می‌باشد. در طی سال ۱۳۶۵ میزان متولدین در خارج از کشور ۱۳۲۷۲ نفر بوده که معادل ۷/۵ درصد می‌باشد. دلیل افزایش متولدین خارج از کشور در شهر قم بدلیل مهاجرت عراقی‌ها، افغانها و افرادی است که از اقصی نقاط جهان برای تحصیل علوم دینی به شهر قم مهاجرت کردند.^[۱۰۵]
در سال ۱۳۷۰ میزان متولدین در شهر قم ۴۱۱۹۰۷ نفر که معادل ۴/۶۰ درصد و میزان متولدین مناطق دیگر ۲۲۷۲۰۰ نفر معادل ۳/۳۳ درصد بوده و میزان متولدین خارج از کشور ۳۷۳۷۶ نفر معادل ۴/۵ درصد بوده است دلیل کاهش چنین نرخ رشد متولدین خارج از کشور در شهر قم نسبت به سال ۱۳۶۵ به خاطر اتمام جنگ ایران و عراق و قطع شدن روند مهاجرت عراقی‌ها و بازگشت بعضی از افغان‌ها به مملکت خود بوده است.^[۱۰۶] ”^[۱۰۷]
۳-۲-۱۰ –اوضاع اقتصادی شهر قم
“شهر قم در مسیر راه‌های اصلی تهران- اصفهان، تهران-بندرعباس و جاده‌های غرب قرار داشته و از نظر شبکه ارتباطی یکی از غنی‌ترین شهرهای کشور به شمار می‌رود. صنایع شهر به علت استقرار در مسیر شاهراه‌های سراسری و نزدیکی به بازار بزرگ مصرف از جمله تهران، اصفهان و اراک از ویژگی‌ خاصی برخوردار است، آهنگ پذیرش مهاجرین خصوصاً در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری یافته است طی دو دهه اخیر از نسبت شاغلان کشاورزی در شهر قم کاهش یافته و از ۵ درصد در سال ۱۳۶۵ به ۴۷/۳ درصد در سال ۱۳۷۵ رسیده است. در بخش صنعت نیز از ۴۲ درصد در سال ۱۳۴۵ به ۲۵ درصد در سال ۱۳۵۵ و در سال ۱۳۶۵ به ۵/۲۳ درصد و در سال ۱۳۷۵ به ۷۸/۴۴ درصد رسیده است و فعالیت‌های ساختمانی در سال ۱۳۵۵، ۲۲ درصد کل شاغلان و در سال ۱۳۶۵ به ۶/۱۴ درصد و در سال ۱۳۷۵، ۶/۱۵ درصد بوده است. بخش خدمات در طی سالهای اخیر به تدریج گسترش یافته و از ۳۷ درصد در سال ۱۳۴۵ به ۴/۴۵ درصد در سال ۱۳۵۵ و ۷/۵۴ درصد در سال ۱۳۶۵ و ۷۴/۴۸ درصد از شاغلان را در سال ۱۳۷۵ به خود اختصاص داده است.
از کل حدود ۹۷۰۰۰ هکتار اراضی آبی منطقه سطحی معادل ۶۶۲۰۰ هکتار آن تحت کشت محصولات زارعی بومی که عمده آنها گندم و جو و یونجه و پنبه می‌باشد. سطح زیر کشت اراضی آبی و دیم استان از ۲۷۸۳۰ هکتار در سال ۱۳۵۷ به ۷۷۴۹۶ هکتار در سال ۱۳۷۵ افزایش یافته است، در سطح شهرستان قم تعداد ۴۶ واحد گاوداری شیری موجود می‌باشد که تعداد کل گاو‌های آنها بالغ بر ۴۲۷۰ راس می‌باشد. و همچنین تعداد ۹۶ واحد گاوداری پرواری دارای پروانه تاسیس موجود می‌باشد که تعداد کل گاوپرواری ۱۴۴۴۰ راس می‌باشد. میزان تولید گوشت قرمز در سطح استان ۲۲۰۰۰ تن و شیر ۸۱۰۰۰ تن و پشم، کرک و مو ۱۱۴۲ تن و گوشت مرغ ۲۱۰۰۰ تن می‌باشد. تعداد کارگاه‌های فعال کشاورزی و دامپروری در سطح شهر حدود ۳۶۴ کارگاه گزارش شده است.
تعداد کل کارگاههای صنعتی در سال ۱۳۷۳ در حدود ۱۰۵۷۴ کارگاه گزارش شده، در صورتی که تعداد کارگاه‌های صنعتی شهر قم در سال ۱۳۶۰ حدود ۴۸۸۴ کارگاه گزارش گردیده بود. پس در حدود ۵۶۹۰ کارگاه در طی این ۱۳ سال در شهر قم تاسیس گردیده است. تعداد کل کارگاه‌های بخش معدن در سطح شهرستان قم در حدود ۵ کارگاه گزارش شده است. همچنین تعداد معادن این شهرستان در حدود ۴۰ معدن می‌باشد که تعداد شاغلین آن در حدود ۹۹ نفر می‌باشد. تعداد کل کارگاه‌های بخش ساختمان در حدود ۵۷۱ کارگاه می‌‌باشد که کارگاه‌های خدماتی شهر قم در حدود ۲۲۵۶۲ است. بیشترین کارگاه‌ها مربوط به فعالیت‌های عمده فروشی و خرده فروشی و تعمیر وسایل نقلیه و کالاهای شخصی و خانگی که در حدود ۲/۷۶ درصد از کل کارگاه‌هی فعالیت‌های خدماتی را نیز شامل می‌شود.
در سال ۱۳۷۵ جمعیت فعال شهر قم ۱۸۳۲۳۸ نفر بوده و در همان سال جمعیت شاغل قم ۱۷۲۰۸۷ نفر گزارش شده است و جمعیت بیکار در همین سال ۱۱۱۵۱ نفر بوده است که ۲۵/۹۴ درصد شاغل و ۷۵/۵ درصد افراد فعال، بیکار بوده‌اند. در سال ۱۳۷۵ افراد شاغل و افراد بیکار در مجموع ۶۰/۳۱ درصد از جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر را تشکیل می‌دادند.
در سال ۱۳۷۵ در شهر قم، ۵۹/۴ درصد از شاغلان را کارفرما و ۹۴/۲۹ درصد را کارگر مستقل و ۸۰/۳۶ درصد را مزد بگیر بخش خصوصی و ۲۳ درصد را کارکن فامیلی بدون مزد و ۸۲/۲۳ در صد را مزد بگیر بخش عمومی و ۲۸/۰ درصد را شاغلین مزدبگیر بخش تعاونی تشکیل می‌دهد. وضع گروه‌های شغلی در شهر قم به قرار زیر می‌باشند.
کارکنان مشاغل قانونگذار و مقامات عالی رتبه ۵۲/۱ درصد، متخصصان ۶۳/۹ درصد، تکنسین‌ها و دستیاران ۵۸/۲ درصد، کارمندان امور اداری و دفتری ۸۳/۳ درصد، کارکنان خدماتی و فروشندگان ۶۹/۱۲ درصد و کارکنان جنگلداری و کشاورزی و ماهیگیری ۴۷/۳ درصد، صنعتگران و مشاغل مربوطه ۴۷/۳۳ درصد متصدیان ماشین‌الات و دستگاه‌های مونتاژ وسایل نقلیه ۱۹/۱۰ درصد و کارگران ساده ۰۵/۱۵ درصد بوده‌اند.
۳-۲-۱۱- توسعه کالبدی شهر قم^[۱۰۸]
در پایان دوره قاجار و پس از آن در بیشتر شهرهای ایران برای همسویی با طرز زندگی جدید غربی و دگرگونی‌های اجتماعی و حکومتی، خیابان‌هایی احداث و محله‌هایی خراب شدند یا تغییر شکل یافتند، اولین تغییر قم در زمان امین‌السطان و ساختن جاده جدید تهران در سال ۱۳۰۱ قمری اتفاق افتاد. در سال ۱۳۰۷ شمسی نخستین کارهای ساختمانی جدید انجام شد که چهره قم را تغییر داد. ابتدا شروع به تسطیح قبرستان وسیعی که در پشت دیوار شمالی صحن نو مقابل مسجد امام ادامه داشت نمودند و پس از احداث خیابان‌های متعدد و وسیع در اطراف آن بقیه را به صورت باغی در آورند و دور آنرا نرده کشیدند، سپس دروازه‌ای را که روی پل وصل به بازار وجود داشت و بازار متصل به آن را خراب کردند و همانطور ادامه دادند تا انتهای میدان کهنه و یک خیابان وسیع و طولانی به نام خیابان آذر احداث نمودند. همچنین بازار مقابل درب بزرگ مسجد امام را خراب کردند و تا آخر شهر ادامه دادند و خیابانی بنام خیابان بهروز احداث کردند.
در سال ۱۳۱۶ ریل‌گذاری راه‌آهن در قم شروع شد و احتمالاً پس از پایان کار خیابان ایستگاه در سمت غربی شهر به وجود آمد شبکه اصلی رفت آمد اتومبیل رو در سال ۱۳۲۸ شمسی از روی نقشه آقای حسین کریمیان عبارت بوده است از خیابان ارم- خیابان آستانه و امتداد آن خیابان بهروز (باجک)- خیابان آذر و امتداد غربی آن خیابان تهران- جاده اراک- خیابان ایستگاه- خیابان مقابل بیمارستان فاطمی- خیابان موزه و امتداد خیابان امامزاده ابراهیم فعلی که آنزمان به صورت راه روستایی بوده، ولی بعلت اهمیت آن بعدها به صورت راه اصلی در آمده است.
الگوی توسعه شکل شطرنجی دارد و کوچه‌ها درست به موازات رودخانه یعنی منطق بر شیب طبیعی زمین و تقسیم کشتزارها است. محل برخورد این خیابا‌نها و کویها با خیابان تهران زاویه ۹۰ درجه نمی‌سازد و به همین مناسبت گره‌های نامناسبی را در جاهای مهم خیابان به وجود آورده است که اغتشاش شبکه رفت و آمد در این بخش شهر، بیشتر ناشی از رشد بدون حساب و کتاب و نداشتن پایه و اساس لازم برای احداث محلات و عدم رعایت سلسله مراتب دسترسی است که تنها راه اصلی شهر را در این بخش خیابان تهران قرار داده و رشد فزاینده‌ و پایان ناپذیری را بدون پیش‌بینی‌های لازم به آن تحمیل کرده بودند و حتی امروز هم تمامی بار رفت و آمد شهری بر دوش همین خیابان است.
افزایش جمعیت شهر قم در صد سال اخیر از این قرار است، سال ۱۲۶۷ قمری ۲۵ هزار، سال ۱۲۶۸ قمری ۲۴ هزار، سال ۱۳۰۴ قمری ۳۵ هزار، سال ۱۳۱۶ شمسی ۵۵ هزار و سال ۱۳۲۶ شمسی ۸۱۵۴۰ نفر.
در سال ۱۳۳۵ تغییرات عمده‌ای در استخوان‌بندی شهر به وجود آمد. خیابان آذر به طرف شرق امتداد یافته و به جاده کاشان می‌پیوندد، پیداست که نقش خیابان در زنده نگهداشتن بازار قدیم بسیار اهمیت دارد ولی محله‌های اطراف آن هنوز از همان شبکه باستانی به خوبی بهره می‌برند و به دگرگونی بزرگی نیاز ندارند، پیوستن راه کاشان به خیابان آذر وضع آن را از یک خیابان با دسترسی ساده به اطراف، که فقط به منظور نوسازی و ترقی دادن محله‌های باستانی احداث شده به کیفیت بالاتری می‌سازند، این خیابان به صورت استخوان‌بندی اصلی شهر درآمده و در توسعه آینده نقش کارسازی خواهد شد. در بخش شرقی در امتداد جاده اصفهان محله صفائیه و جوی شور رشد اندکی پیدا می‌کند در منتهی الیه ضلع شرقی از دروازه کوهستان در جنوب تا کوچه سرحوض محله چهل اختران در شمال نیز اندکی پدیدار می‌شود، بافت این بخش ادامه بافت کوچه‌های قبلی است و هنوز اتومبیل امکان تردد به این نقاط را ندارد رشد بخش عمومی شهر در جنوب خاکفرج زیادتر است، مزارع و اراضی مبارک آباد به زیر ساخت و سازهای جدید رفته و باغات و مزارع بین خیابان‌ ایستگاه‌ و رودخانه حاشیه راه‌آهن معدوم شده و بروی آن ساختمان شده است.
کالبد شهر در سال ۱۳۴۳ تفاوت فراونی با سال ۱۳۳۵ ندارد، شبکه اصلی شهر خیابان تهران، خیابان ارم، خیابان آذر، خیابان آستانه و بهروز است. در عکس هوایی سال ۱۳۴۳ آثار احداث خیابان جدیدی در محله چهارمردان دیده می‌شود، این خیابان به موازات خیابان آذر است و صرفاً برای دسترسی دادن به محلات متراکم چهارمردان، سنگ بند و حرم است. رشد شهر قم در قسمت قدیمی چندان زیاد نیست فقط در بخش جنوب شرقی محله جوی شور و صفائیه در امتداد خیابات ارم به شهر متصل شده و به صورت نواری تا نزدیکی خط راه آهن ادامه می‌یابد. بیشترین مقدار توسعه در بخش شمال غربی است که در امتداد خیابان تهران خیابان امام‌زاده ابراهیم و حاشیه رودخانه اتفاق می‌افتد، شبکه شهری همانطور که قبلاً گفته شد با تبعیت از شیب طبیعی اراضی زراعی و تقسیم‌بندی آن احداث شده و با خیابان تهران در تعارض است و این مغایرت یکی از دلایلی است که شبکه در این قسمت شهر هنوز سامان نگرفته، ساخت و سازهای این بخش از کیفیت مناسب برخوردار نیست و سلسله مراتب نظام‌ شهری در آن دیده نمی‌شود همه محله‌ از نظر مراکز تجارتی و شبکه جمع‌کننده به خیابان تهران متکی است که با بزرگ شدن شهر در این بخش مشکلات و مسایل زیادی را ایجاد می‌کنند.