جمهوری اسلامی ایران به دلیل استقرار در منطقه ای خاص و مواجه بودن با تهدیدهای گوناگون منطقه ای و بین المللی گریزی از تدوین سیاست های دفاعی و نظامی ندارد. سیاست دفاعی ایران چارچوبی برای هم آهنگ کردن ابزارهای نظامی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی برای رفع تهدیدها و برقراری ثبات و امنیت در کشور است. (حیدر علی بلوچی، ۱۳۸۷: ۱۲-۱۵)

رابطه بین هدف ها و ابزارها در محیط سیاسی و نظامی متغیر است و محصول کنش متقابل بین عوامل گوناگون است. که ناشی از تجارب تاریخی و ایدئولوژی سیاسی، شخصیت و توانایی رهبران سیاسی و نظامی کشور، مهارت و روحیه ی سربازان کشور، ابتکار و خلاقیت دانشمندان و مهندسان، سازمان اجتماعی، افکار عمومی رایج، عوامل جمعیتی اروندهای علوم و فناوری، قدرت اقتصادی، محیط ژئوپلتیک بهره گیری از توازن نظامی، وجود پویایی سیاسی در اهداف رقبای بالقوه و موجود است.

برای مقابله با تهدیدهای موجود توانمندی دولت ها برای ایجاد محیط امنیتی بسیار مهم است برای مثال محیط امنیتی قدرت های کوچک بسیار محدود بوده و در مقابل محیط امنیتی قدرت های بزرگ بسیار وسیع است. ایجاد محیط امنیتی برآیند عواملی همچون روابط قدرت میان بازیگران، وابستگی متقابل رقابت ها و منافع دولت ها و بازیگران غیر دولتی، الگوهای دوستی و دشمنی و شرایط جغرافیایی می باشد. در میان این مؤلفه ها سه عنصر قدرت، منافع، الگوی دوستی و دشمنی اهمیت فراوان دارند. (علی رضا سنجابی، ۱۳۸۰: ۴۵-۴۶)

برونداد محیط امنیتی که سیاست دفاعی کشورها را تحت تأثیر قرار می دهد تهدیدها، اتحادها و نهادهای منطقه ای و بین المللی، فناوری های نظامی و روندها می باشند. دولت ما به واسطه ی نوع و چگونگی محیط امنیتی خود و برای تدوین سیاست دفاعی سه گزینه ی الی خود اتکایی، پیمان دفاعی و نظام امنیت دسته جمعی را در اختیار دارند.

جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک دولت مستقل سیاست دفاعی خود را باز دارندگی فعال بر اساس خود اتکایی قرار داده و در همین راستا در دهه گذشته اقدام به انجام سلسله مانورهای نظامی گستره برای حمایت از استراتژی سیاسی خود (بازدارندگی) کرده.

سیاست دفاعی ایران صلح و ثبات و آرامش در منطقه است.

که این سیاست حتی در زمان جنگ ایران و عراق نیز دنبال شد. در واقع سیاست کلی جمهوری اسلامی ایران ایجاد یک ساختار امنیت منطقه ای بومی است به گونه ای که این امکان با مشارکت تمامی کشورهای منطقه ایجاد شود. مقام معظم رهبری و فرماندهی کل قوا در دیدار با مردم فارس مورخه ۵/۲/۱۳۸۶ بیان داشته اند.

«امنیت خلیج فارس باید به دست دولت های منطقه تأمین شود»

با این وجود منطقه به واسطه ی سیاست های غیر اصولی برخی بازیگران و دخالت قدرت های دیگر گرفتار معمای امنیتی است به این معنی که از آن جا که هر کشور به دنبال امنیت بیشتر است. هزینه های خریدهای نظامی خود را افزایش می دهد و به دلیل نبود اطمینان سایر بازیگران این اقدام را تهدید کننده ی خود تلقی می کنند از این رو آنها نیز به تلاش خود برای انباشت سخت افزارهای نظامی می افزایند.

با این وجود کشوری همچون ایران چاره ای جز اتکاء به خود و در پیش گیری سیاست خود اتکایی نظامی ندارند.

در این فصل به برخی ویژگی های بارز مانورهای نظامی ایران از سال ۱۳۸۴ الی ۱۲۹۱ که در موفقیت و پیشبرد استراتژی باز دارندگی حائز اهمیت بوده اند را مورد بررسی قرار می دهیم

۴-۲٫ رهنامه

واژه رهنامه از ریشه لاتین Doctrina به معنی اصول و عقاید و چارچوب گرفته شده است. سازمان آتلانتیک شمالی (ناتو) رهنامه را این گونه تعریف می کند «اصول بنیادینی است که به واسطه آن اقدامات نیروهای نظامی در راستای دست یابی به اهداف هدایت می شود. این اصول هر چند الزام آور هستند ولی اجرای آنها منوط به بررسی شرایط است»

ایده اصلی یک نیروی نظامی به واسطه رهنامه آن شناخته می شود. زیرا اگر بخواهد موثر باشد باید به اندازه کافی برای تحول مطابق تغییر وضعیت منعطف باشد.

رهنامه در نسبت نهایی خود با درک انسانی چیزی جز حس مشترک یعنی انطباق فعالیت ها متناسب با شرایط محیطی نمی باشد. در تمام انواع و اشکال رهنامه های نظامی دو بحث مبنایی وجود دارد. اول آنکه نظامیان در مورد جنگ چه گونه می اندیشند و دوم در میدان جنگ چگونه عمل می کنند.

به نظر می رسد با توجه به تجارب به دست آمده از جنگ های امریکا در خلال پانزده سال گذشته و شیوه جنگ های این کشور، رهنامه نیروی نظامی ایران به سوی رهنامه دفاعی ناهمگون گرایش یافته است. در واقع مهمترین ویژگی مانورهای نظامی ایران طراحی آنها بر اساس نبرد ناهمگون بر اساس استفاده از بازدارندگی بر اساس تئوری جنگ های نامنظم است. این رهنامه دارای ارکان زیر است.

۱) استفاده از دفاع عامل (با هدف وارد کردن ضربات قاطع، هدفمند، و سریع به دشمن) و غیر عامل (با هدف به حداقل رساندن آسیب پذیری تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیر نظامی)

۲) تاکید بر نیروی انسانی در ابعاد کمی (تعداد لازم و سازمان دهی منعطف و با قدرت تحرک بالا) و کیفی (عملکرد هوشمند، تقویت ایمان به هدف، جان فشانی در راه هدف) در کنار استفاده بهینه و حداکثری از فناوری های نوین دفاعی قابل دسترس

۳) تقویت توان قدرت افکنی با ارتقای توان موشکی، هوایی، دریایی

۴) حفظ و تقویت انسجام درونی [وحدت مردم – مردم و وحدت مردم- نظام]

۵) کاربست شیوه های ابتکاری برای استفاده از نقاط قوت (سخت /نرم) خودی و ضربه زدن به نقاط آسیب پذیر (سخت / نرم) دشمن و رفع نیازمندی های بخش دفاع

۶) آسیب زدن به منافع دشمن و متحدانش در منطقه

۷) مردمی نگاه داشتن دفاع. (رسول گلستانه، ۱۳۸۴: ۴۸)

ورودی ها

دکترین

۱- تبیین جنگ آینده و تدبیر پیروزی در آن ۲- تاکتیک ها ۳- تکنیک ها ۴- رویه ها ۵- آموزش ۶- سازمان و ساختار نیرویی ۷- برنامه ریزی و تمرین جنگ های آینده (مانور)

۱- منافع و اهداف نظامی ۲- تهدیدها ۳- سیاست و اندیشه دفاعی ۴- نظریه ۵- تاریخ، توانمندی

بر اساس اعلام عالی ترین مقام های رسمی دولت جمهوری اسلامی ایران رهنامه این کشور دارای ماهیتی تدافعی است برای مثال سردار محمد نجار وزیر وقت دفاع در سال ۱۳۸۸ به صراحت بیان داشته که «رهنامه سیاسی جمهوری اسلامی ایران دفاعی و مبتنی بر بازدارندگی است و تمام امکانات و تجهیزاتی که تهیه می کنیم در خدمت صلح و ثبات و امنیت و برقراری آرامش در منطقه است… ایران روش رزم خود را تغییر داده و به دنبال راه های میان بر و جنگ ناهمگون است (خبرگزاری مهر، ۱۵/۵/۱۳۸۸)»

سردار صفوی فرمانده پیشین سیاه و دستیار فرماندهی کل نیروهای مسلح می گوید «سپاه برای دفاع از انقلاب اسلامی، استقلال و ارزش های انقلاب از تمام توان خود بهره گرفته و در سال های اخیر از رهنامه ناهمگون برای مقابله با تهدیدهای دشمن بهره گرفته است» . جنگ ناهمگون همان نبرد علوی است. در حال حاضر تهدید علیه ایران از سوی امریکا مطرح است/ پس ساختار و سازمان نیروهای مسلح کشور را تغییر داده ایم و در این تغییر شیوه آموزش ها و راهبرد جنگی تحول یافته است. (خبرگزاری مهر،۸۷/۷/۱)

واقعیت ها و تجارب دهه گذشته بیانگر آن است که عدم قطعیت از ارکان اساسی جنگ آینده است. پس رهنامه دفاعی ایران مبتنی بر فلسفه ابتکاری و تفکری برای مقابله با عدم قطعیت است. در این راستا آموزش نیروهای نظامی مبتنی بر قرار دادن سربازان و فرمانده هان در شرایط ناشناخته و مجبور کردن آنها به تفکر خلاق خواهد بود. ایران نسبت به بازشناسی ضرورت مقابله ناهمگون که دشمنان واقعی و بالقوه عامل آن هستند اقدام کرده و قابلیت های ناهمگونشان را با سرمایه گذاری روی مقوله هایی که دشمن به راحتی نمی تواند با آن مقابله کند وفق داده است. به نظر صاحب نظران به احتمال فراوان عرصه جنگ احتمالی ایران و امریکا و یا پاسخ احتمالی ایران به تجاوز احتمالی «دریا» خواهد بود. (سیاوش دانیالی، جایگاه نبرد ناهمگون در جنگ دریایی، ۱۳۸۶، ص ۵۴-۵۷) ایران برای رسیدن به تاکتیک های ناهمگون دریایی سلسله مانورهای پیامبر اعظم را در خلیج فارس و جزایر سه گانه ایرانی به اجرا گذاشت به نظر می رسد هدف ایران از انجام این مانورها تأمین امنیت کشتیرانی، جلوگیری از محاصره اقتصادی، افزایش قدرت و نفوذ در خلیج فارس بوده. انجام این مانورها دقیقاً بعد از تصویب قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل دلیل این مدعا می باشد.

در ماده ۱۲۱ قانون برنامه چهارم آمده است:

دولت موظف است به منظور تقویت بنیه دفاعی کشور و ارتقای توان بازدارندگی نیروهای مسلح و حفاظت از تمامیت ارضی و امنیت کشور و آمادگی در برابر تهدیدات و حفاظت از منافع ملی، انقلاب اسلامی ایران و منابع حیاتی کشور و هوشمند سازی سیستم های دفاعی اقدام های لازم را به عمل آورد.

بند ۹: حضور و استقرار متناسب با تهدیدها در حوزه های آبی کشور.

۴-۳٫ راهبرد

راهبرد: پلی بین عرصه های سیاست گذاری و قدرت نظامی است. راهبرد علم و هنر توسعه و به کارگیری نیروی نظامی برای رسیدن به اهداف سیاسی است کلاوزویتس معتقد است راهبرد هنر هم آهنگی بین نیروهای گوناگون بوده و از نیروها برای رسیدن به هدف جنگ استفاده می کند. راهبرد نظامی مسئول آماده سازی دسته ه ای نظامی تهیه و حمل و نقل آذوقه لازم برای آنان و ارائه طرح هایی برای حمله و دفاع است. در واقع راهبرد نظامی است که می گوید جنگ کجا، چه زمانی، و چه گونه باید باشد. راهبرد نظامی اهداف عملیات نظامی را در ابتدای عمل مشخص می کند، راهبرد نبرد را ساز واردمند می کند و شکل رهبری را تعیین می کند. (سید ضیاءالدین قاضی زاده فرد، ۱۳۸۸: ۶۴-۶۵)

بر پایه تدابیر مقام معظم رهبری به عنوان فرماندهی کل قوا، راهبرد نظامی ایران دفاع باز دارنده یا بازدارندگی است ایشان در استان همدان در تاریخ ۱۸/۴/۸۳ در جمع نیروهای نظامی می گوید

«ارتش و سپاه در چارچوب راهبرد دفاع بازدارنده و مقتدرانه، از آمادگی کامل برخوردارند» (عقیدتی سیاسی ارتش، ۱۳۹۱: ۵۳)

با توجه به برنامه های کنونی و مانورهای نظامی که به صورت مرتب انجام می شود به نظر می رسد ایران راهبرد دفاعی همه جانبه ای را در پیش گرفته است.

با توجه به برنامه های اجرایی کنونی توجه راهبرد نظامی ایران به حملات دور ایستا و پاسخ آنان است اما با توجه به اینکه حمله احتمالی به ایران پاسخ به آن را از طریق در یا متصور است راهبرد دریایی همواره مورد تاکید است؛ و شاید به همین علت ایران به تقویت ناوگان نظامی خود در چابهار، بندر گواتر و اقیانوس هند پرداخته است و نیروی دریایی ارتش به آبهای فرا منطقه ای وارد شده است. از کانال سوئز عبور کرده و رسماً از فرمانده نیروی دریایی ایران به عنوان یک نیروی فرامنطقه ای در کنفرانس تجارت امن دریایی در افریقای جنوبی در سال ۱۳۹۰ دعوت می شود.

ایران از درگیری های اواخر دهه ۱۹۸۰ با امریکا تجربه های لازم آموخت است آن برخوردها این تجربه را به همراه داشته که شناورهای بزرگ جنگی در برابر حملات هوایی و موشکی آسیب پذیر است لذا با بهره گیری از این تجربه ایران