• رشد جمعیت شهر نشین کشور در دهه­های اخیر روندی صعودی داشته است.

• قوانین زمین شهری در دوران پس از انقلاب اسلامی احتمالاً یکی از مؤثرترین عوامل گسترش کالبدی شهرها بوده است.

• • در بیشتر موارد فوق، شیوه ­های واگذاری و آماده ­سازی زمین نیز مزید بر جریان گسترش کالبدی شهرها گردیده است طرح­های توسعه شهری که با پیش ­بینی رشد انتظارات رفاهی، سرانه کاربری­های زمین شهری را تا حد استاندارد­های شهری مدرن و نسبتاً کامل بالا بردند و در نتیجه برای تأمین آنها، گسترش بیش از رشد جمعیت را برای شهرها پیشنهاد دادند.

وجود عوامل فوق باعث گردیده تا گسترش سریع شهری در ایران به پدیده ­های تبدیل گردد که تبعات آن در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی می ­تواند به طور عام به عنوان یکی از مسائل حاد جامعه تلقی شده و به طور خاص از جمله موضوع­های پیچیده شهرسازی کشور باشد. بطور کلی، می­توان گفت، گسترش لجام گسیخته شهرهای ایران در سال­های اخیر، بازتابی از پیشینه تاریخی و متاثر از مسایل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است. به گونه ­ای که در این فرایند نظام متعادل و منطقی به گونه ­ای که در این فرایند نظام متعادل و منطقی شهری از شیوه پراکنش صحیح، به شیوه ناموزون و ناتعادل موجود تبدیل شده است (پورمحمدی، ۱۳۹۰، ۳۸).
۲-۱۱- اثرات زیست محیطی توسعه فیزیکی شتابان شهرها
نابودی اراضی کشاورزی و آسیب­های زیست محیطی از مهمترین عوارض توسعه فیزیکی شتابان شهرها هستند. در قسمت زیر به بررسی هر یک از آنها پرداخته می­ شود.
۲-۱۱-۱- نابودی اراضی کشاورزی
اکثر شهرهای ایران در مراحل اولیه شکل گیری، با هدف استفاده از خاکهای مرغوب برای زراعت در کنار و یا در میان اراضی مرغوب زراعی استقرار یافته­اند و به مرور زمان همراه با گسترش روستاها و تبدیل آنها به شهر و سپس توسعه شهرها، اراضی مرغوب زیر پیکر شهرها مدفون شده و فعالیتهای زراعی ناگزیر به سمت اراضی نامرغوب عقب نشسته است ( واحدیان بیکی، ۱۳۹۰، ۴۴ ). بدیهی است که این جریان علاوه بر افت بازدهی فعالیتهای کشاورزی سبب کاهش مساحت این اراضی نیز گردیده است. بر اساس بررسیهای موجود، تراکم جمعیت به همراه جانوران اصلی- بدون احتساب جانوران خانگی و نخجیرها – معادل یک نفر به ازاء ۷/۰ هکتار می­باشد. به عبارت دیگر، به هر انسان و جانور اصلی که معادل یک انسان غذا مصرف می­ کند، کمتر از ۷/۰ هکتار زمین می­رسد. این در حالی است که سالانه ۸ میلیون هکتار از کشتزار­های جهان در اثر توسعه فیزیکی شهرها از بین می­رود. با آنکه طرفداران حفظ محیط زیست، در برخی شهر­های کشور­های توسعه یافته در صدد حفظ زمین­های کشاورزی و باغات اطراف بوده ­اند، ولی مطالعات به عمل آمده حاکی از آن است که این تلاش­ها از سوی صاحبان املاک چندان مورد استقبال قرار نگرفته­اند، چرا که فعالیت بخش کشاورزی با وجود تقاضای روزافزون و در نتیجه قیمت بالای زمین، دیگر امری مقرون به صرفه نمی ­باشد. همچنین این مسئله در شهر­هایی که توسعه فیزیکی آنها شتابان است زمینه خرید و بورس بازی روی زمین و تفکیک آن به قطعات کوچک را شدیداً تقویت نموده و اغلب از این راه بر نحوه توسعه و چگونگی روند اقتصادی شهر­ها تأثیر می­گذارد(محمدزاده، ۱۳۸۶، ۱۰۴). در کشورهای در حال توسعه بهترین زمین­های کشاورزی زیر پوشش توسعه شهری، ساختمان­ها و تجهیزات شهری قرار می­گیرد، امّا درکشورهای توسعه یافته اروپا و امریکای شمالی بهترین و وسیع­ترین زمین­های نواحی مادرشهری به بخش کشاورزی اختصاص می­یابد و بیشتر این زمین­ها در طرح­های دولتی با عنوان طرح کاربری زمینهای ملی مورد حفاظت قرار می­گیرد. به طوری که تخمین می­زنند در سال ۲۰۰۰ در ایالات متحده تنها ۴ درصد زمین­ها زیر پوشش شهرنشینی قرار گرفته است و توسعه شهرنشینی و شهرگرایی به تخریب زمین­های کشاورزی منجر نشده است. در بیشتر کشورهای توسعه یافته تقریباً ۶۴ درصد زمین­ها به بخش کشاورزی و تنها ۶ درصد آن­ها به بخش شهری اختصاص دارد. حتی در کشورهای پرجمعیت اروپا مثل بلژیک و هلند، پوشش شهری ۱۵درصد زمین­ها را در بر می­گیرد. به طور کلی در بیش تر موارد، برخورد شهر با زمین­های کشاورزی به طور مستقیم صورت می­گیرد، مثل زیر پوشش قرار گرفتن بخشی از زمینهای کشاورزی روستایی برای حمل و نقل، لوله کشی آب، جاده­ها، انبارها، واحد­های مسکونی، ترمینال­های مسافربری، کاربری­های مختلف شهری، پیدا شدن نیازهای جدید و گاهی نیز این برخورد درکشور­های در حال توسعه به طور غیرمستقیم انجام می­ شود که احتکار زمین و معاملات زمین از آن جمله است(جهان بین و زارعی، ۱۳۹۱، ۵۲).
۲-۱۱-۲- آسیبهای زیست محیطی
توسعه فیزیکی شتابان شهرها با پیامدهای نامطلوب زیست محیطی متعددی همراه است اختلال در محیط­های طبیعی و انسان ساخته از جمله این تأثیرات هستند که در اینجا به اختصار مورد بحث قرار می­گیرند.
۲-۱۱-۲-۱- محیط های طبیعی
محیط طبیعی جایگاه و محل استقرار پروژه­ های شهری است. اگرچه عناصر و مولفه­های طبیعی در حس جهت­یابی و معنا یافتن محیط بسیار واجد ارزش است و کیفیت سیمای محیط را بالا می­برد، ولی بررسی­ها نشان می­دهد در شهر­هایی که از توسعه فیزیکی شتابانی برخوردارند بسیاری از مظاهر و مناظر طبیعی از بین رفته است. از موارد قابل توجه در این زمینه، بهم خوردن شکل طبیعی زمین و ارتفاع آن (شیب)، آلودگی آبها ( شامل آب دریا­ها، رودخانه­ها، نهر­ها، آبشار­ها و چشمه­ها)، آلودگی آبها، تضعیف یا نابودی پوشش گیاهی، تهدید حیات وحش و نظایر آن می­باشد(محمد زاده، ۱۳۸۶،۱۰۵-۱۰۶).
بطوریکه رابطه بین پراکنش شهری و آلودگی هوا را به چند روش می­توان تشریح کرد :

• با افزایش مساحت شهر، طول سفرهای شهری افزایش می­یابد

• پراکنش شهری بر افزایش استفاده از وسایل نقلیه موتوری تأثیر زیادی دارد .

• پراکنش شهری بر نوع وسیله نقلیه مورد استفاده درسفرهای شهری تأثیر می­گذارد. به گونه ­ای که از یک طرف استفاده از وسایل حمل و نقل شخصی را تشویق می­ کند، ازطرف دیگر اجرای سیستم حمل و نقل عمومی در کلیه مناطق شهری را به علت هزینه بالای آن مشکل می کند، همچنین دوچرخه سواری و پیاده روی را در سفرهای شهری به شدت کاهش می­دهد(حسام و دیگران، ۱۳۹۲، ۹۹).

۲-۱۱-۲-۲- محیط انسان ساخت
محیط انسان ساخت، بازتاب تأملات اجتماعی و اقتصادی در فضا است و بر این اساس، انسان از طریق مشاهدۀ محیط­های مصنوعی می ­تواند به بینش و فرهنگ برنامه­ ریزی آن سرزمین پی ببرد. تا زمانی که انسان برای گذران زندگی خود با طبیعت و منابع طبیعی سر و کار داشت با در نظر گرفتن توان و قابلیت محیط از آنها بهره برداری می­کرد. در این راستا او به طور طبیعی آموخته بود که مثلاً هرگاه در مکانی آب فقط برای ده خانوار وجود دارد در آنجا بیست خانوار نمی ­توانند استقرار یابند. به موازات افزایش جمعیت مجتمع­های زیستی و بویژه با رشد علم و تکنولوژی، انسان به تدریج از قانونمندیهای طبیعت فاصله گرفت. این امر در شهر­هایی که با مشکل کنترل توسعه فیزیکی مواجهند، موجب بروز مشکل ناسازگاری کاربری اراضی شهری و توزیع فضایی نامناسب آنها، گسستگی بافت فیزیکی، تنزل اعتبارات فرهنگی بافت قدیم، ظهور چندگانگی شهری و بالاخره نابسامانی سیمای شهر گردیده است(محمدزاده،۱۳۸۶،۱۰۷).
نتیجه گیری
شهر به عنوان یکی از دست آورد­های بشری از دیر باز مورد توجه تمدن­ها بوده است. رشد بی­رویه شهرنشینی و افزایش جمعیت شهرنشین در کشورهای مختلف بعد از جنگ جهانی دوم لزوم توجه به مسئله شهری را برای برنامه ریزان و دست اندرکاران امور شهری ناگزیر ساخته است. مسئله­ای که همگان را به سمت خود جذب کرده، توجه به الگوهای رشد و توسعه شهری بوده است.
امروزه آگاهی از شکل و الگوهای توسعه شهر می ­تواند یکی از عوامل مهم تأثیرگذار در میزان موفقیت برنامه ریزان و دست اندرکاران شهری باشد و به بهبود محیطهای شهری برای پاسخگویی به نیازهای حال و آینده شهروندان کمک شایانی بنماید با توجه به اهمیت موضوع، به بررسی الگوی توسعه شهر پرداخته می­ شود. این الگوی گسترش افقی شهر، به دلیل ایجاد پیامدهای نامطلوب اقتصادی و به ویژه زیست محیطی، باعث توجه به محیط زیست گردیده است. از آنجا که محیط زیست از ارکان مهم حیات و توسعه شهری محسوب می­ شود. در این راستا محیط زیست و شناخت پیامدهای زیست محیطی ناشی از توسعه شهر، می ­تواند در بهبود کیفیت محیط شهری و برنامه ریزی آینده موثر باشد. از طرفی بدلیل روبرو بودن انسان با بحرانهای زیست محیطی نظریات مهمی از جمله نظریه توسعه پایدار مطرح می­ شود. از آنجایی که این الگوی گسترش پراکنده منشأ بسیاری از مشکلات در شهرهای در حال توسعه و توسعه یافته شده است، بدین منظور الگوی توسعه شهری را در شهر­های جهان و ایران بررسی می­کنیم. مطالعات نشان می­دهد که روند توسعه شهری در کشورهای صنعتی اروپا متعادل شده ولی در ممالک در حال توسعه هنوز به صورت پدیده­ای گسترده و فراگیر مطرح است. این روند توسعه شهری در کشور ما حادتر ازشهرهای کشورهای در حال توسعه است.
نظریات مختلف ساخت شهر مطرح می­ شود که همگی نمی ­توانند ملاک عمل کاملی برای تعیین ساخت یک شهر باشند. چه بسا ممکن است شهری یکی از ساخت­های ذکر شده را داشته باشد در حالی که شهر همجوارش اساس ساختش برمبنای دیگری باشد. به منظور روشن شدن بحث پیامد­های زیست محیطی گسترش افقی شهر بررسی می ­شود که در این راستا به نظر می­رسد این توسعه پراکنده شهری باعث آثار زیست محیطی مخربی همانند از بین رفتن زمین­های کشاورزی و جنگل­ها، آلودگی آب­ها، هوا و غیره شده است.
فصل سوم
روش شناسی
و
شناخت محدوده مورد مطالعه
۳-۱- مقدمه
یکی از فاکتور­های مهم یک تحقیق خوب، روش استفاده شده جهت دستیابی به اهداف می­باشد. در این فصل با توجه به هدف تحقیق که شناخت الگوی توسعه فیزیکی شهر هادیشهر و شناخت پیامد­های زیست محیطی توسعه فیزیکی شهر است. روش­های مناسب جهت دستیابی به اهداف به کارگرفته می­ شود. و در مرحله بعدی در این فصل با توجه به اینکه اساس هر مطالعه شهری موفق ارزیابی و شناخت ویژگی های طبیعی– کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن شهر می­باشد و برای مطالعه بایستی تمام اجزاء و عناصر شهری بویژه از این دیدگاه که چه تاثیری در رشد و توسعه شهر می­توانند داشته باشند مورد توجه قرار می­گیرند. در راستای این هدف، بخش دوم فصل حاضر به شناخت کلی از شهر هادیشهر پرداخته و حدود و موقعیت جغرافیایی، اوضاع طبیعی و ویژگی­های اقتصادی و اجتماعی آن را مورد بررسی قرار خواهد داد.
برای تحقق اهداف تحقیق در وهله اول در جهت تحلیل الگوی توسعه فیزیکی شهر هادیشهر از شاخص هایی برای بررسی الگوی گسترش شهر با بهره گرفتن از روش های آمار فضایی(SST )،Hot Spot Analyisis، Spatial Autocorrelation، از نرم افزار Arc Gisاستفاده گردیده و سپس در ادامه با بهره گرفتن از روش Cross –Tabulations از نرم افزار Envi اثرات زیست محیطی گسترش پراکنده شهری و به تبع آن میزان تغییر کاربری­ها در سطح شهر هادیشهر مورد بررسی قرار گرفته است. لذا این فصل به بررسی و معرفی شاخص های به کار رفته در این تحقیق و تکنیک­های مورد استفاده اختصاص یافته است و با توجه به موضوع تحقیق به توضیح در مورد شاخص­ های کالبدی ( کاربری فضای سبز؛ باغات، اراضی کشاورزی، کاربری شهری (ساخته شده)، کاربری بایر) در سطح شهر هادیشهر پرداخته است.
۳-۲- شاخص
شاخص‌ها مجموعه ای از اطلاعات است که شرایط هر جامعه را نشان می‌دهد. در بعضی از کشورها شاخص زندگی انسانی از شرایط و درجات مناسبی برخوردار است و در برخی از کشورها، شاخص‌ها بیانگر عقب ماندگی و توسعه نیافتگی آن جوامع است. کشورهای توسعه نیافته به جهت کمبود سرمایه و عدم اجرای برنامه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از شاخص سطح بالا برخوردار نیستند اما کشورهای توسعه یافته تلاش می‌کنند تا از شاخص‌های بالا در زندگی برخوردار باشند. شاخص‌ها که درجه بندی اطلاعات در حوزه های زندگی انسانی است ممکن است در کشورهای مختلف با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی متفاوت باشد اما به تدریج این شاخص‌ها به سمت واحدی پیش می­روند. مثل اینکه تراکم خانوار در واحد مسکونی چگونه باشد یا ضریب اشتغال چگونه است، شاخص خاصی تعریف شده که برنامه‌ریزان هر جامعه­ای تلاش می‌کنند تا به آن شاخص دست یابند (رحمتی،۳۰:۱۳۹۳).
۳-۳- شاخص های تعیین الگوی توسعه فیزیکی شهر
۳-۳-۱-شاخص کالبدی
فضاهای شهری و روابط جاری در آن با هم در ارتباط متقابل هستند و از هم تأثیر می­پذیرند. خوانایی یک شهر از طریق ابزار کالبدی آشکارتر می­ شود و به میزانی که یک کالبد بتواند با شهروندان خود از طریق ویژگی­های کالبدی ارتباط نمادین ایجاد کند، یک شهر خوانا و ناخوانا ارزیابی می­ شود(ادیبی سعدی نژاد و عظیمی، ۱۳۹۰ ،۸۷). کالبد شهری، مجموعه های فیزیکی همگنی است که اساس موجودیت شهری با آن مشخص میشود و این عناصر فیزیکی متجانس نسبت به هم دارای رابطه­ خاصی هستند. از تلاقی و ترکیب انواع فضاها یا کاربری­های مسکونی، تجاری، تفریحی …و ایجاد ارتباط و حرکت در زمان و مکان بین فضاهای یاد شده پیکره­ای به وجود میآید، که به صورت یک سیستم فیزیکی یا کالبدی عمل میکند .این پیکره را میتوان یک کالبد به حساب آورد ( شریف زاده اقدم و اصغری زمانی، ۱۳۹۱، ۴). در واقع کارایی نظام و ساختار تقسیمات صحیح شهری شرایط مطلوب توزیع خدمات و کاربری­های شهری را تضمین خواهد کرد. پراکنش و توزیع صحیح خدمات و کاربری­ها در سطح شهر و دسترسی سهل و آسان شهروندان به خدمات مورد نیاز، موجب ارتقاء کمی و کیفی زندگی شهروندان میگردد(حبیبی و دیگران، ۱۳۹۰ ، ۱۰۸).
۳-۳-۱-۱- فضای سبز شهری، اراضی کشاورزی و باغات
در عصر حاضر اهمیت و نقش فضای سبز در حیات و توسعه شهری تا حدی است که به عنوان یکی از شاخص­ های توسعه پایدار از آن یاد می­ شود. تاثیرات فیزیکی و طبیعی این فضاها در سیستم شهری و بازدهی­های مختلف اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی آن در ساختار جوامع انکار ناپذیر است تا آنجا که کاربری فضای سبز در شهرها از مباحث اساسی در برنامه ریزی و مدیریت شهری محسوب می­ شود. فضای سبز شهری به مجموعه فضاهای باز و سبزی گفته می­ شود که در داخل محیط­های شهری و با اهداف مشخص، برنامه ریزی و عملکردهای معین بر عهده آن نهاده شده است. و منظور از اراضی زراعی و باغات زمین­های زیر کشت انواع محصولات کشاورزی و باغات است (محمدی و دیگران، ۱۳۹۰، ۲۵۹). اراضی زراعی و باغی دارای اهمیت زیادی در اقتصاد خانوار­های شهری و به طور کلی منطقه ایفا می­ کنند. و از نظر اکولوژیکی و زیست محیطی مانعی بر سر راه فرسایش خاک محسوب می­شوند. نتایج مطالعات در سراسر جهان نشان داده است که سرعت یافتن رشد شهر­ها و گسترش آنها در اراضی پیرامون خود پیامد­های منفی چندی به دنبال دارد. فضاهای سبز شهری( شامل باغات و اراضی کشاورزی)، چشم اندازهای طبیعی، گونه­ های طبیعی و منابع طبیعی شهر یکی پس از دیگری مورد مخاطره و نابودی قرار می­گیرد( اسمعیل پور و همکاران، ۱۳۸۸، ۴۱). این در حالی است که اثرات زیست محیطی مهمترین کارکرد فضای سبز شهری است که شهر­ها را به عنوان محیط زیست جامعه انسانی معنی­دار کرده و با مقابله با اثرات سوء گسترش صنعت و کاربری نادرست تکنولوژی( تعادل بخشی در متابولیسم شهری) از یک سو و بالا بردن سطح زیبایی از سوی دیگر سبب افزایش کیفیت زیستی شهر­ها می­شوند بطوریکه بدون فضای سبز ممکن نیست شهر­ها پایدار بماند(فیضی­زاده و دیگران، ۱۳۸۷،۸).
۳-۳-۱-۲- اراضی ساخته شده
اراضی ساخته شده عنوان کلی مییباشد که به کلیه سطوح ساخته شده و معابر موجود در محدوده مورد مطالعه اطلاق شده است. آهنگ رشد این کاربریها، در رابطه معکوس با آهنگ رشد منفی کاربری­های زراعی و بایر می­باشد.
۳-۳-۱-۳- کاربری بایر
اراضی بایر، به زمین‌هایی که معطل مانده­اند، یعنی هیچ کشت و کاری، عمران و آبادی روی آن صورت نپذیرفته است، اراضی بایر گفته می­ شود. اراضی بایر علی­الاصول، مالک خاص دارد، مگر این که اِعراض (چشم­پوشی) مالک از آن احراز شود. www.blogfa.com)).
ویژگی کاربری بایر عبارتند از:
۱ـ بالفعل، مالک داشته باشد، یعنی از زمان معینی آن زمین دارای مالک می­باشد، زمانی که زمان حال است و نه گذشته و نه آینده
۲ـ مشغول کشت، زرع و آبادی از هر قبیل اعم از حفر قنات، احداث بنا و غرس اشجار و غیره نباشد.
۳ـ مالک، برای مدت نامحدود و نامعلومی از آن چشم پوشیده باشد.
۴ـ جزء اراضی بستر رودخانه، انهار عمومی و حریم آن‌ ها نباشد.
۳-۴- سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS
سیستم­های اطلاعات جغرافیایی(Gis)، سیستم­های کامپیوتری هستند که از آنها برای ذخیره و به کارگیری بهینه اطلاعات جغرافیایی استفاده می­ شود. به طور کلی یک سیستم اطلاعات جغرافیایی برای جمع آوری، ذخیره و تجزیه و تحلیل داده­هایی به کار می­رود که موقعیت جغرافیایی آنها یک مشخصه اصلی و مهم محسوب می­ شود. حجم داده ­های جغرافیایی بسیار زیاد است بنابراین قدرت سیتم­های اطلاعات جغرافیایی، یک عامل حیاتی در آنالیز این داده ­ها محسوب می­ شود (www.vista.ir).
۳-۵- آمار فضایی در نرم افزار ARC/GIS