غبارآلوده مهر و ماه
(مفاعیلن مفاعیلن)
زمستان است.
(مفاعیلن)
برخی دیگر از شعرهای اخوان نیز در بحر هزج نیمایی (مفاعیلن) است؛ که از این میان می توان به «کتیبه» ، «قصه شهر سنگستان» و «چاووشی» اشاره کرد.
شعر «چون بسوی تشنه» نیز دارای وزن عروضی است و در بحر رمل نیمایی (فاعلاتن) سروده شده است.
از تهی سرشار
(فاعلاتن فاع)
جویبار لحظه ها جاریست.
(فاعلاتن فاعلاتن فاع)
چون سبوی تشنه کاندر خواب بیند آب، و اندر آب بیند،
(فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاع)
دوستان و دشمنان را می شناسم من…
(فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاع)
اخوان اشعار دیگری نیز در این وزن دارد که «مرداب»، «آخر شاهنامه» و «پیغام» از این جمله اند.
شعر «آنگاه پس از تندر» هم از وزن عروضی برخوردار است و در بحر رجز نیمایی (مستفعلن) سروده شده است.
اما نمی دانی چه شب هایی سحر کردم
(مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستف)
بی آنکه یکدم مهربان باشند باهم پلک های من
(مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستف)
در خلوت خواب گوارایی.
(مستفعلن مستفعلن مستف)
… آن پیل ها و اسب ها و برج و باروها
(مستفعلن مستفعلن مستف)
افسوس. (مستف)
در میان شعرهای اخوان به شعرهای دیگری نیز در همین وزن بر می خوریم که «آواز چگور» از آن جمله است. چنان که دیدیم، تمام نمونه ها، دارای وزن عروضی هستند، اما اصل برابری تعداد ارکان عروضی در آن ها رعایت نشده و هر سطر به فراخور، از تعدادی از افاعیل (ارکان) تشکیل شده است.
توازن آوایی کیفی
توازن آوایی کیفی به شیوه هایی گفته می شود که در طی آن صامت ها و مصوت ها با تناسب و هماهنگی خاصی در کنار یکدیگر قرار می گیرند و با تکرارشان، به گونه ای توازن موسیقیایی پدید آورده و بر موسیقی شعر می افزایند.
از آنجا که تکرار شدن صامت ها (همخوان ها) و مصوت ها (واکه ها) در زبان هنجار و گفتار- و بطور عادی- کمتر رخ می دهد، این شیوه در چارچوب فرایند برجسته سازی جای می گیرد.
همان گونه که در نمودار توازن آوایی دیده می شود، توازن آوایی کیفی، آنواع گوناگونی دارد که گفتگو درباره هر یک از آن ها دشوار و چه بسا غیرضروری است. بنابراین بی آنکه یکایک تکرارهایی را که در این مجموعه قرار دارند، بررسی کنیم، به مجموعه آن ها به عنوان «هم آوایی» (آلیتراسیون) می پردازیم.
در آلیتراسیون (هم آوایی، هم گونگی آوایی، واج آرایی…)، شاعر واژه ها را به گونه ای بر می گزیند که صامت ها و مصوت های مشابهی در آن ها تکرار شده و از تکرار آن ها توازن موسیقی درونی شعر کامل تر می شود. برای آشنایی بیشتر با این شیوه، نمونه هایی از شعر اخوان را که در آن ها توازن آوایی کیفی وجود دارد، می بینیم.
«فتاده تخته سنگ آنسوی تر، انگار کوهی بود.
و ما اینسو نشسته، خسته انبوهی» (اخوان ثالث، از این اوستا، ۱۳۷۹: ۱۴۹).
در این شعر صامت (همخوان) «ت» ۶ بار و «س» ۵ بار تکرار شده، که این هم آوایی بر موسیقی شعر افزوده است.
«ای پریشان گوی مسکین! پرده دیگر کن
پور دستان جان ز چاه نابرادر در نخواهد برد.
مرد، مرد، او مرد. «داستان پور فرخزاد را سر کن» (همان، آخر شاهنامه: ۱۱۶).
اخوان در شعر بالا از شیوه واج آرایی بهره برده و واژه های شعر خود را به گونه ای برگزیده که صامت های مشابه در کنار یکدیگر قرار گرفته و تکرار شده اند.
در چهار سطر بالا، صامت «ر» ۱۵ بار، صامت «د» ۱۲ بار، صامت «ن» ۹ بار تکرار شده و مصوت «ا» نیز ۱۱ بار تکرار گردیده است.
توازن دستوری
این گونه از توازن که ساخت دستوری و ترتیب اجزای جمله مبنای شکل گیری آن است شیوه های گوناگونی را شامل می شود که در نمودار مربوط به آن آمده است.
لف و نشر مرتب
اعداد
تکرار منظم
تنسیق الصفات
همنشین سازی نقشی
تکرار نامنظم: لف و نشر مشوش
توازن نحوی
تکرار منظم: قلب مرتب
جانشین سازی نقشی