همراه تقاضای روز افزون به این منابع آنها در مرکز توجه جهانی سازمانهای بین المللی جای داده است.

گفتار اول- مفاهیم

ذخایر ژنتیک گیاهی به عنوان گنجینه ای گرانبها در دست بشر و در خدمت نیازهای او می باشد. برخی از این ذخایر بصورت طبیعی و وحشی وجود داشته و برخی با دستکاری انسانی طی هزاران سال شکل گرفته است. اطلاعاتی که انسان در خصوص کاربردها و مصارف گیاهان، نحوه یا مکان و زمان جمع آوری آنها یا روش های کشت و تولید زراعی آنها طی اعصار و قرون در مناطق مختلف جهان کسب کرده نیز گنجینه ای پر ارزش را به وجود آورده است.
مفاهیم و دانش بومی در کشاورزان آنرا دانشی سازگارتر نسبت به محیط و جامعه گرا تراز
دانشهای کلاسیک و نوین معرفی می کند. و آنرا می تواند در خدمت بشر در موضوع غذا و کشاورزی قرار دهد. نگرشی واقع بینانه و بکار گیری مفاهیم ذخایر ژنتیک گیاهی نه تنها تضادی بین دولتها نشان نمی دهد. بلکه تفاهم و توافق کشورها در اجماع جهانی و منطقه ای پدید می آورد. [۲۵]

مبحث اول – منابع ژنتیکی گیاهی

منابع ژنتیک به معنی مواد ژنتیکی است که ازارزش واقعی یا باالقوه برخوردار باشند.و از اهمیت اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برخوردارند.
در کره زمین این منابع بسیار غنی و وسیع است. متاسفانه بدان اهمیت لازم نمی دهیم حدود ۱۰۰ گونه مختلف هر روزه از بین می روند. در حالی که اغلب برای همیشه ناشناخته باقی می مانند. زیرا دانشمندان نتوانسته اند بیش از یک میلیون و چهار صد هزار گونه را از گیاهی و حیوانی شناسایی نماید. اهمیت این منابع هنگامی که درک می گردد. که به خاطر داشته باشیم تا امروز تنها بخش کوچکی از گونه های گیاهی وجانوری جهت استفاده انسان مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. [۲۶]
حمایت از ذخایر عظیم ژنتیکی گیاهی در جهان جز با همکاری وکمک های مالی وفنی بین المللی و ایجاد یک چارچوب حقوقی جهانی امکان پذیر نیست. لذا تفاهم و کنوانسیون جهانی در این زمینه از اهمیت خاص برخوردار بوده است. که در سوم نوامبر ۲۰۰۱ در سی یکمین کنفرانس سازمان کشاورزی و خواربار ملل متحد (فائو) در شهر رم ، معاهده بین المللی ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی مصوب گردید .

بند اول – معنای لغوی

ذخایر ژنتیک گیاهی آن گونه که در زبان فارسی و متون حقوقی مرتبط تبیین شده است. ومرکب از سه واژه (ذخایر، ژنتیک و گیاه) است. ذخایر واژه ای است به معنای اندوخته و هر چیزی را که برای روز مبادا نگاه دارند. و واژه ژنتیک به معنای ارثی، موروثی، بخشی از زیست شناسی که درباره چگونگی صفات موروثی وعوامل ارثی بحث می کند و واژه گیاهبه معنای هر روستنی که از زمین بروید[۲۷].
منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی به هر گونه ماده ژنتیکی با منشاء گیاهی اطلاق می شود که دارای ارزش باالفعل یا بالقوه برای غذا و کشاورزی داشته باشد .[۲۸]
منابع ژنتیک گیاه منابعی را برای معیشت بشر اعم از تهیه غذا، تهیه دارو و بسیاری از مایحتاج دیگران انسان فراهم می کند .

بند دوم – معنای اصطلاحی

منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی که هر گونه ماده ژنتیکی با منشأ گیاهی اطلاق شده و در «مرکز پیدایش»[۲۹] در ناحیه جغرافیایی که گونه های گیاهی اعم از اهلی یا وحشی با ویژگی های خاص خود برای اولین بار در آنجا پیدا شده و همچنین مجموعه منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی خارج از رویشگاه برای نگهداری با محوریت مرکز تنوع گیاهی که دارای تنوع ژنتیکی زیادی برای گونه های گیاه زراعی را با رویکرد محیط زیست، تجارت و کشاورزی در منظر نظام حقوق بین المللی قرار گرفته است.
نظام حقوقی بین المللی حمایت از ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی اصطلاح حقوقی که مورد تعریف قرار می گیرد.
درباره حقوق بین الملل ده ها تعریف ارائه شده است. اما بطور خلاصه باید بگوییم :
حقوق بین الملل عبارت است از مجموعه قواعد حقوق الزام اور بر روابط بین کشورها و دیگر اعضای جامعه ی بین المللی.[۳۰]
نظام حقوقی بین المللی همانند هر نظام دیگری سکون ندارد. و همواره در حال تغییر و دگرگونی است، دگرگونی شگرفی یافته، زیرا اساساً حقوق بین الملل یک حقوق مبتنی بر تحول است به عبارت دیگر، هر سیستم حقوقی مدام در حال تکامل است. زیرا حقوق باید همواره خود را با واقعیت های موجود تطبیق دهد. این جریان تکاملی سبب شده که حقوق بین الملل نسبت به گذشته اش اختلاف چشمگیری پیدا کند. تا بتواند از عهده ی تنظیم روابط بین الملل برآید. [۳۱]
امروزه دامنه ی موضوعات مورد توجه نظام حقوقی بین المللی بصورت آشکاری از حوزه سنتی فراتر رفته و به موضوعات جدیدی همچون حقوق بشر، اقتصاد، تجارت، محیط زیست و … گسترش یافته است و در نتیجه مباحث گوناگونی را در حوزه ی حقوق بین الملل مطرح ساخته است.
به همین جهت در عصر حاضر، موضوعات مهمی همچون نظام بین الملل حقوق بشر، حقوق بین الملل اقتصادی و حقوق بین الملل محیط زیست با مباحث و موضوعات همانندمنابع طبیعی ازقبیل ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی که ماده اولیه و ضروری اصلاح گیاهان زراعی از طریق انتخاب کشاورزان، اصلاح کلاسیک نباتات یا فناوری زیستی نوین که نیازهای آتی بشر است را مورد توجه در سطح ملی و بین المللی در چارچوب حقوقی بین المللی قرار گرفته است. [۳۲]

گفتار دوم – مبانی

حق بهره مندی از غذا سالم و کافی که مورد نیاز بشر و از حقوق مسلم اوست. در
سالهای اخیر بعنوان حق بنیادین برای تداوم جوامع بشری چالش های و جنجال های فراوانی را در حوزه علوم کشاورزی، محیط زیست، تجارت و حقوق برانگیخته است .[۳۳]
بعد از آب، غذا مهمترین نیاز اولیه زندگی و ادامه حیات می باشد. این حق در اسناد مختلف حقوق بشری مورد تاکید قرار گرفته است. [۳۴]
این منابع ماده اولیه و ضرورت اصلاح گیاهان زراعی از طریق انتخاب کشاورزان اصلاح کلاسیک نباتات یا فناوری زیستی نوین می باشند. و حفاظت از آنها در سازگاری با تغییرات غیر قابل پیش بینی زیست محیطی و نیازهای آتی بشر ضروری است .در این زمینه نقش کشاورزان در گذشته، حال و آینده در تمام مناطق جهان به ویژه در مراکز پیدایش وتنوع، در زمینه حفاظت، اصلاح و دسترس قراردادن این منابع، تشکیل دهنده اساسی حقوق آنها است. این منابع به دلیل جایگاه، ماهیت، خصوصیات و اهمیت مسائل ویژه مرتبط با آنها نیازمند راهکارهای قانونی
ویژه ای نیز در عرصه مسائل کشاورزی و حفاظت از آنها هستند.
این موارد می توانند شامل دلمشغولیهایی نظیر « فرسایش مداوم» این منابع و تبدیل آن به « نگرانی مشترک بشریت » نیاز به حفاظت، اکتشاف، جمع آوری، شناسایی، ارزیابی و ثبت منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی، امنیت جهانی غذائی در راستای نیل به اهداف اعلامیه رم و برنامه اقدام اجلاس جهانی غذا و برای دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی برای نسل حاضر و نسل آینده و در نهایت تقویت فوری کشورهای در حال توسعه وکشورهای با اقتصاد در حال گذر برای به عهده گرفتن این چنین مسئولیت هایی است.
در برنامه اقدام جهانی برای حفاظت و استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی که توسط سازمان کشاورزی وخواروبارملل متحد(فائو) تنظیم گردیده است. چارچوب حقوقی مورد توافق بین المللی برای اینگونه فعالیتها محسوب می گردد.
کنوانسیون حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی که براساس ماده (۱۴) اساسنامه سازمان کشاورزی و خوار و بار ملل متحد (فائو) تصویب گردید. و به دنبال هدف دستیابی و شناسایی و تاکید بر حقوق شناخته شده برای حفظ، استفاده، تبادل و فروش بذر و دیگر مواد تکثیر شوند ه تولید شده توسط کشاورزان و مشارکت در اتخاذ تصمیم و تسهیم منصفانه و عادلانه منافع حاصل از بهره برداری از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی است.
بدنبال تحقق حقوق کشاورزان و نیز ارتقاء حقوق آنها در سطح ملی و بین المللی می باشد. و نمایانگر مسئولیت در قبال نسل های گذشته و آینده برای حفاظت از تنوع جهانی منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی است. مهمترین مبناء در این مولفه عبارتند از « حفاظت و استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی» و «تسهیم منصفانه و عادلانه منافع حاصل از استفاده از آنها»و هماهنگ با کنوانسیون تنوع زیستی (CBD) برای امنیت غذایی و کشاورزی پایدار است .[۳۵] این اهداف که در قسمت اخیر بند دو ماده یک معاهده ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی می تواند از طریق ارتباط تنگاتنگ این معاهده، با کنوانسیون تنوع زیستی وسازمان کشاورزی و خوار و بار ملل متحد تأمین گردد.

گفتار سوم – پیشینه

منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی نقش بنیادین در تداوم و تغذیه جوامع انسانی دارند بر این اساس بهبود کیفیت، تداوم تولید، و آینده کشاورزی ارتباط مستقیم با همکاری
بین المللی و جریان آزاد تبادل منابع ژنتیکی و گیاهان زراعی در حوزه حقوق بین الملل کشاورزی دارد.
مسائل و مشکلات در نحوه حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا کشاورزی باعث شد. که ضرورت تدوین مقررات حفاظت از اینگونه ذخایر در سطح بین المللی، بیش از پیش احساس شود. ازاین زمان به بعد بود که نحوه نگرش و برخورد با مسألهمنابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی از ابعاد حاکمیت ملی عوض شد. و تحت فشار افکار عمومی کم کم جنبه بین المللی به خود گرفت. ومنابع ژنتیکی گیاهی به عنوان یک موضوع مهم مطرح گردید .و در سطح داخلی، متون قانونی برای حفاظت از آن تدوین گردید. سازمان های بین المللی نیز به نوبه خود در مقابل مسائل مطروحه جدید علی الخصوص موضوع اصلاح ژنتیکی و تولید گیاهان ترا ریخته (توارثی) عکس العمل مناسب در سازمان کشاورزی وخواروبار ملل متحد نشان دادند. و معاهده بین المللی ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی فصل جدیدی آغاز شد. در ادامه تحولات در حقوق داخلی و بین المللی به موازات یکدیگر صورت گرفت .[۳۶] از سوی دیگر، چالش حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی بویژه بین دولتهای توسعه یافته و کشورهای که «رویشگاه اصلی»[۳۷] این منابع می باشند.که در سطح جهانی منتج به تصویب این معاهده شده است.
شاید در بعضی از متون معاهدات و موافقت نامه های بین المللی مطالبی در قالب با حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی مورد توجه قرار گرفته باشد. اما جامعترین توجه در خصوص ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی، مصوب سوم نوامبر ۲۰۰۱، در سی یکمین کنفرانس سازمان کشاورزی و خوار و بار ملل متحد در شهر رم بوده است.
معاهده بین المللی منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی (PGRFA) ، پس از لازم الاجراء شدن در ۲۹ ژوئن ۲۰۰۴ در تاریخ ۵/۴/۱۳۸۴ توسط مجلس شورای اسلامی با اصلاحاتی تصویب وبه تایید شورای نگهبان رسید.
این معاهده[۳۸]نمایانگر تلاش و دلمشغولی جامعه جهانی در خصوص حفاظت، اکتشاف، جمع آوری، شناسایی، ارزیابی و ثبت منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی در نیل به اهداف اعلامیه رم در مورد امنیت جهانی غذایی و برنامه اقدام اجلاس جهانی غذا و برای دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی می باشد.

فصل دوم:

تعهدات کنوانسیون منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی

در خصوص ضرورت حفاظت از منابع ژنتیکی گیاهی و تنوع بیولوژیکی جهان در سطح
بین المللی اتفاق نظر کلی وجود دارد. و این اجماع که حاصل فعالیتها و نفوذ جامعه علمی و بعضی سازمانهای جهانی می باشد. و در ادامه با تصویب برخی اصول کلی و انعقاد چندین کنوانسیون بین المللی تا حدودی جنبه حقوقی نیز یافته است.
ابتدا بایدازاصول مندرج درکنفرانس ۱۹۷۲ استکهلم نام برد. این اصول در ((منشورجهانی طبیعت))[۳۹] (WCN) [۴۰] مصوب مجمع عمومی سازمان ملل متحد تکرار و توسعه یافته اند.
اصل دوم این منشور خلاصه ای جامع است :(( قابلیت حیات ژنتیکی زمین قابل مسامحه نیست. جمعیت هر یک از گونه های وحشی یا اهلی، حداقل در سطح لازم برای ادامه حیات آن، حفظ و زیستگاههای لازم بدین منظور حراست خواهد شد)). [۴۱]
البته مشخص است که این اسناد تعهدات الزام آور ایجاد نمی نمایند. بلکه اعلام می دارند که اراده لازم برای هر گونه برنامه ریزی جهت دست زدن به اقدامات بین المللی برای تحقق اهداف مذکور وجود دارد.
کنوانسیون های بین المللی که تعداد آنها بسیار زیاد و معمولاً منطقه ای هستند. تکالیفی را در زمینه حفاظت و حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی برای غذاوکشاورزی ایجاد می کنند. که در نتیجه حقوق حاکمه دولتها نسبت به این منابع و در کل منابع طبیعی خود محدود می شود. این امر که این محدودیتها به گونهای اختیاری و داوطلبانه وبدون عوض و به نام منافع عمومی پذیرفته شده اند. حاکی از اجماع موجود است. این توافقهای منطقه ای و بین المللی بیانگر این است. که ضرورت حمایت و حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی، ژنتیکی و بیولوژیکی بر اختلافات سیاسی فائق آمده است.[۴۲]
تعهدات مورد اشاره در کنوانسیون منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی را می توان به چهار دسته تقسیم نمود.
الف – تعهدات مربوط به استفاده پایدار از منابع ژنتیکی گیاهی.
ب –تعهدات مربوط به حفاظت، اکتشاف، جمع آوری، شناسایی، ارزیابی و مستند سازی منابع ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی،
ج-تعهدات مربوط به کمک های فنی،