در این ابتدا روش کیفی بطور اجمال توضیح داده شده و اینکه چرا این تحقیق به روش کیفی انجام میشود و به یکی از زیرمجموعههای روش کیفی یعنی نظریهی زمینهای پرداخته میشود. در ادامه به شیوه گردآوری داده ها میدان تحقیق، جامعه آماری و مشخصات و ویژگیهای افراد مورد مطالعه اشاره میشود و همچنین روش نمونهگیری مورد بحث قرار میگیرد و در نهایت توضیحاتی راجع به نحوه تجزیه و تحلیل داده ارائه میگردد.
روش کیفی
دلیل اینکه این تحقیق به روش کیفی انجام میگردد این است که در جامعه امروز خردهفرهنگهای گوناگونی وجود دارد و نمیتوان برای مطالعه آن یک دیدگاه فرهنگی را به پژوهش تحمیل کرد. بنابراین لازم است از طریق پارادایم تفسیری و روش کیفی پدیده ها فهم شوند. چون خرده فرهنگهای مختلف، نظامهای معنایی گوناگونی را شکل میدهند که هرکدام محصول کنشهای عاملان اجتماعی است و هیچ فرهنگی نسبت به فرهنگ دیگر برتری ندارد. نگاه از بیرون و نادیده انگاشتن ویژگیهای هر فرهنگ، ما را از فهم درست خرده فرهنگها، محروم میسازد. بنابراین باید به ویژگیهای هر فرهنگ از دیدگاه خود آن فرهنگ توجه شود.

نظریهی زمینهای

روششناسی که عموماً از آن به نظریهی زمینهای یاد میشود، در اصل به دست دو جامعهشناس به نامهایی بارنی گلیزر و آنسلم استراوس به وجود آمده است (استراوس و کربین، ۱۳۹۰: ۳۲). بنابر تعریف استراوس و کوربین نظریه زمینهای، «نظریهای است که به طور استقرایی از مطالعه پدیده به دست میآید و نمایانگرآن پدیده باشد». اگرچه نظریهی مبنایی (زمینهای) اصولاً برای ساخت نظریههای بنیادی و داده محور کاربرد دارد، میتوان از آن برای نقد، بسط و آزمون نظریههای صوری نیز استفاده کرد. با توجه به دو رهیافت برساختگرا و عینیگرا، نظریه زمینهای نیز از دیدگاهی به اثباتی و تفسیری تقسیم میشود که در اینجا مقصود، نوع دوم است. بنابر دیدگاه برخی، در نظریه زمینهای از راهکارهای قیاسی، استقرایی و استفهامی هم زمان استفاده میشود در نتیجه چارچوب مفهومی این نظریه بیشتر به برساختهای کنشگران وابسته است تا به مطالعات پیشین (فصیحی، ۱۳۹۰: ۵۰).
روش تحقیق این پژوهش، کیفی و با رویکرد نظریه زمینهای انجام میشود. منظور از «نظریه زمینه ای» آن نظریهای است که مستقیماً از دادههایی استخراج شده است که در جریان پژوهش به صورت منظم گرد آمده و تحلیل شدهاند، در این روش گردآوری داده ها، تحلیل و نظریه نهایی با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ دارند (استراوس و کربین،۱۳۹۰: ۳۴). در حقیقت، نظریه مبنایی طراحی شده است تا: ۱٫ به ساختن نظریه بپردازد، نه فقط نظریه ای را بیازماید.۲٫ با توجه به روند تحقیق، دقت و قاطعیت لازم را برای ساختن نظریه ی «علمی» را فراهم کند.۳٫ به محقّق کمک کند تا به تعصّبات و پیش داوری هایی که دارد یا در ضمن تحقیق برایش پیش می آید، فایق آید.۴٫ زمینه ی غنایی فراهم آورد، بر غنای آن بیفزاید، و حساسیت و انسجام لازم را برای ارائه نظریه ای غنی و منسجم که با واقعیت پیوندی تنگاتگ دارد، فراهم آورد. رسیدن به این هدف ها مستلزم برپایی هماهنگی میان خلاقیت، قاطعیت، پی گیری و بالاتر از همه حساسیت نظری است (همان:۵۷). هدف نظریهداده بنیاد (نظریه زمینهای) فراتر رفتن توصیف و ایجاد یا کشف یک نظریه است (کرسول، ۱۳۹۱: ۸۵). روش تحقیق کیفی تلاشی است جهت کشف غیرکمی از موقعیتها، حوادث و گروه های اجتماعی کوچک، با توجه به جزئیات و همچنین سعی در تعبیر و تفسیر معانی که انسان در موقعیتهای طبیعی و عادی به زندگی خود و حوادث میبخشد. و بر این فرض استوار است که کنش متقابل اجتماعی کلیتی در هم تنیده از روابطی را تشکیل میدهدکه بوسیله استقراء قابل درک است (محمدی،۱۳۸۷، ۱۶).
این تحقیق به دنبال کشف و تفسیر معانی ذهنی جوانان در مورد تمایلات مهاجرتی میباشد، تا از این طریق به شناسایی زمینه های تمایل به مهاجرت و همچنین سبکهای مهاجرتی این افراد دست یافتهشود. تا ببنیم که چه اتقاقی در پس ذهن کنشگران جوان روی میدهد که جوانان روستایی با شدت بیشتری در حال مهاجرت از روستا به شهر میباشند.

نحوهی گردآوری داده ها

در مطالعات نظریه داده بنیاد(زمینهای)، مصاحبه نقش محوری را در گردآوری داده ها ایفا میکند. در کنار مصاحبه از دیگر شیوههایی چون مشاهده مشارکتی، بازاندیشی پژوهشگر یا رویدادنگاری، رویدادنگاری مشارکتی و گروه های کانونی نیز میتوان برای تدوین نظریه استفاده کرد با این حال طبق تجربه کرسول این اشکال داده ها نسبت به مصاحبه نقش فرعی در مطالعات نظریه زمینهای دارند (کرسول،۱۳۹۱: ۱۶۱).
روش جمعآوری داده ها در نظریهی زمینهای به چند صورت انجام میشود که معمولترین آنها عبارتند از:

• مصاحبه عمیق
• مشاهده آزاد
• گردآوری از طریق اسنادو مدارک

اصل اساسی در نظریه زمینهای استفاده از منطق است. لذا استفاده از فنون منظم گردآوری داده ها و رویه های «ساختن نظریه » درست برای تحلیلی و ارائۀ تفسیر درست از داده ها، بسیار مهم است. البته در این روش تحلیل و تفسیر داده ها بر روش گردآوری آن اولویت دارد و مدیریت کیفیت در نظریه زمینهای با نمونه گیری درست، کدگذاری صحیح و تدوین نظریه پیوند میخورد (فصیحی، امانالله، ۱۳۹۰: ۵۰).
در این پژوهش داده ها از طریق مصاحبه عمیق و آزاد جمع آوری شدهاند. برای گردآوری داده های پژوهش حاضر محقق با مطالعه مقدماتی و سپس مراجعه به متن جامعه مورد مطالعه صحبت با افراد مستعد مهاجرت مفاهیم حساس را مشخص نموده است. سپس اقدام به تهیه مصاحبه نامه نمود. در مصاحبهنامه سؤالاتی مطرح شده است که با زمینه اجتماعی و زمینه اقتصادی و فرهنگی مصاحبه شونده ها همخوانی داشته باشد. یعنی سؤالاتی متفاوتی نسبت به زمینه های مختلف افراد پرسیده شده است.
سؤالاتی که در این پژوهش مطرح شدهاند به دو دسته عمده تقسیم میشوند:
-دسته اول سؤالات مربوط به چرایی و چگونگی تمایل به مهاجرت
-دسته دوم سؤالات مربوط به شناخت معانی ذهنی کنشگران درباره تمایلات مهاجرتی میباشد.

میدان پژوهش

میدان تحقیق بسته به مطالعه روش های کیفی میتواند به اشکال گوناگون وجود داشته باشد. میتواند یک مدرسه، یک بیمارستان، سازمان یا هر مکانی را به عنوان میدان تحقیق در نظر گرفت. محقق با ورود به میدان و انجام یکسری مطالعات اکتشافی فرایند گردآوری داده ها را آغاز میکند. انتخاب مکان مورد مطالعه مهمترین تصمیم برای مطالعه جامعه یا پدیده مورد نظر میباشد و در طرح تحقیق کیفی نقش محوری دارد و راهنمای پژوهشگر خواهد شد (مهرگانفر، ۱۳۹۲: ۴۳)
میدان پژوهش روستاهای شهرستان سراب از توابع آذربایجان شرقی می باشد بر این اساس محقق سعی کرده دادههایی را که میتواند سببساز دیدگاه های جدیدی راجع به موضوع پژوهش باشد مورد توجه قرا دهد. از این رو محقق اقدام به انتخاب موقعیتها و مکانها نموده است و بعد از شناسایی محیط مورد مطالعه اقدام به جمعآوری داده ها کرده است. این کار با مراجعه به روستاهای متعدد و پیدا کردن گزینه مورد نظر جهت انجام دادن مصاحبه و بدست آوردن داده ها صورت پذیرفته است. به دلیل فصل کار کشاورزی محقق سعی کرده تمامی جوانب را در نظر گرفته و موقعی به افراد مراجعه نماید که دغدغه کاری نداشته باشند معمولاً در ساعات آخر روز به آنها مراجعه شده است که از کار کشاورزی به خانه برگشتهاند تا بدین طریق بتوان بهترین پاسخ را به محقق بدهند. داده ها مختص یک روستا یا یک منطقه خاص نیست بیشتر سعی شده پراکنده بودن داده ها در نقاط مختلف مد نظر قرار گیرد. روستاهایی که از آنها نمونه انتخاب گردیده عبارتند از شالقون، اسبفروشان، فرکوش، دامباران، بهرمان، داراب، ابرغان، بیجند، اوقان، چوللو، دولت آباد، قزلگچی و آلان.

نقشه۳-۱: شهرستان سراب

روش نمونهگیری

در نظریه زمینهای ممکن است افراد در یک محیط واحد واقع نباشند، وانگهی اگر پراکنده باشند چه بسا بتوانند اطلاعات زمینهای مهمی را برای تدوین طبقات در مرحله کدگذاری محوری پژوهش ارائه دهند. باید همه این افراد در فرایند یا اقدامی که پژوهشگر در حال مطالعه آن هست مشارکت کرده باشند (کرسول، ۱۳۹۱: ۱۴۹)
مورس چند معیار عام برای «منابع اطلاعاتی خوب» تعریف کرده است. این معیارها عبارتند از: آنها که واجد دانش و تجربه درباره موضوع مورد بررسی هستند تا بتوانند در مصاحبه به پرسشها پاسخ دهند، یا در مشاهده کنشهای مورد نظر نقش ایفا کنند. آنها باید توانایی تأمل و مفصل بندی، زمان برای پاسخ دادن به پرسشها، آمادگی برای مشارکت در مطالعه را داشته باشند (فلیک، ۱۳۹۰: ۱۴۴)
روش نمونهگیری در این تحقیق، نمونهگیری هدفمند میباشد. مفهوم نمونهگیری هدفمند که در پژوهشهای کیفی بکار میرود بدین معناست که پژوهشگر افراد و مکان مطالعه را از این رو انتخاب می کند که میتوانند در فهم مسئله پژوهش و پدیده محوری مطالعه مؤثر باشند. در این نمونهگیری باید در مورد اینکه چه کس یا چه چیزی نمونهگیری شود، چه نوعی از نمونهگیری استفاده شود، و از چه تعداد افراد یا محل نمونهگیری شوند تصمیمگیری کرد. مضافاً پژوهشگر باید به این مطلب که آیا نمونه گیری او سازگار و همسو با اطلاعات مورد نیاز برای رویکرد پویش او هست؟ در این زمینه، کرسول برای نظریه زمینهای ۲۰ تا ۳۰ نفر را برای ایجاد یک نظریه خوشساخت توصیه میکند (کرسول، ۱۳۹۱: ۱۵۵-۱۵۶) و روش انتخاب نمونه بدین شکل انجام شد که محقق با مراجعه به میدان تحقیق و شناسایی سوژه های مورد نظر آنها را انتخاب نموده است. در این راستا افرادی را انتخاب میکند که داده های مورد نیازش را از آنها بدست بیاورد. دامنهی سنی مورد مطالعه در این پژوهش جوانان ۱۸ الی ۳۰ ساله مرد میباشد، علت اینکه مردان به برای مطالعه انتخاب گردیدهاند ایست که اکثراً مهاجرت در روستا و بخصوص در بین جوانان تبعی میباشد یک زن جوان به تنهایی مهاجرت نمیکند مادامی که با پدر یا همسرش به این کار مبادرت نماید. معمولاً زنان به خاطر سبک زندگی تا حدودی مذهبی و سنتی تابع تصمیمات مردان میباشند، حتی زنان تحصیلکرده نیز از این قاعده مستثنی نیستند و بدون اذن سرپرستان خود نمیتوانند در جایی دیگری ساکن گردند. بر این اساس محقق با مراجعه به روستاهای مختلف شهرستان سراب و یافتن موردهای مطالعهاش اقدام به مصاحبه با آنها نموده است.

جامعه آماری

جامعه آماری این پژوهش تمامی جوانان روستایی شهرستان سراب میباشد که در تمامی سطوح و طبقات اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و تحصیلی قرار گرفتهاند. محقق به منظور گردآوری داده ها با کمک افرادی که در روستاهای مختلف میشناخته افراد مورد نظر را شناسایی کرده است و سپس اقدام به مصاحبه نموده است. در این میان دهیاران روستاهای مورد مورد مطالعه نهایت همکاری را داشتند و با معرفی محقق به نمونه های مورد مطالعه و تفهیم هدف از این مطالعه به آنها و همچنین فراهم نمودن فضا و مکان مورد نیاز و تعیین وقت شرایط مصاحبه را برای محقق فراهم میکردند. معمولا افرادی که در این مصاحبهها همکاری کردند اکثریتشان داوطلب مصاحبه بودن و این کار محقق را در بدست آوردن داده ها راحتتر کرده بود. در جدول ۳-۱ ویژگیها و مشخصات افرادی که مورد مصاحبه قرار گرفتهاند آورده شده است:
جدول ۱-۳: ویژگیهای مصاحبه شوندهها