۵) لوله فوق به مدت ۱۰دقیقه دردور۴۰۰۰ سانتریفیوژشد، مایع رویی دور ریخته ورسوب خشک گردید.
۶) ۸ میلی لیتر از محلول CaCl₂-MgCl₂ به لوله فوق اضافه گردید وبه مدت ۳۰ دقیقه بر­روی یخ قرار گرفت (بایستی با عملpipetting به صورت ملایم وآهسته سلول های رسوب داده شده به صورت سوسپانسیون درآیند).
۷) برداشتن حدود ۳۰۰ میکرولیتر از این مایع و ریختن در لوله اپندورف ۵/۱ میلی لیتر استریل . به این ترتیب سلول های مستعد برای ترانسفورماسیون آماده شدند.

بعد ازمراحل فوق برای نگهداری ذخیره سلول های مستعد،پس ازسانتریفیوژ و دور ریختن مایع رویی می توان با اضافه کردن محلول CaCl₂-MgCl₂ حاوی گلیسرول ۲۰ درصد این سلول­ها را به مدت طولانی در دمای ۲۰- درجه سانتیگراد نگهداری کرد.
۳-۱۱-ترانسفورماسیون :
ترانسفورماسیون فرایندی است که DNA خارجی توسط یک سلول پذیرنده، اسفروپلاست یا پروتوپلاست جذب می شود که ممکن است وارد کروموزوم یا پلاسمید،توسط فرایند نوترکیبی هومولوگی شود. این DNA می تواند قطعه ای ازDNA کروموزومی از یک سویه وابسته، یک پلاسمید یا ژن ویروسی باشد. ترانسفورماسیون می تواند تحت شرایط طبیعی دربرخی ازباکتری ها ( مثل سویه های باسیلوس، هموفیلوس، نایسریا واسترپتوکوکوس ) صورت گیرد، اما در بسیاری ازباکتری ها از جمله E. coli و در برخی از میکروارگانیسم های یوکاریوتی می تواند توسط روش های مصنوعی انجام شود. برای یک ترانسفورماسیون مؤثر، قطعه DNA بایستی به صورت دو رشته ای باشد.DNA به سطح سلول های مستعد به طوربرگشت پذیر می چسبد و این اتصال وابسته به غلظت DNA دهنده می باشد. اما دربرخی از موارد تعداد محدود ازمولکول های DNA به طوربرگشت ناپذیربه جایگاه های گیرنده اختصاصی سطح سلول متصل می شوند. دربرخی ازباکتری ها مثل باسیلوس سابتیلیس واسترپتوکوکوس پنومونیه اتصال DNA به صورت غیراختصاصی است، اما دربرخی ازسویه ها مثل هموفیلوس ونایسریا، وابسته به توالی های اختصاصی می باشد [۶۵].
در برخی از باکتری ها که به صورت طبیعی مستعد نمی باشند مثل E. coli، توسط روش های مصنوعی حالت مستعد بودن در این ها ایجاد می شود. دریکی از این روش ها در غلظت های بالایی ازکلریدکلسیم ( درحد میلی مولار ) همراه با شوک حرارتی سلول های مستعد ایجاد می شود. یون کلسیم اتصال DNA را به سطح سلول بهبود می بخشد و نفوذ پذیری پوشش سلولی را افزایش می دهد. میزان کسب حالت مستعد بودن در محلول یون کلسیم وابسته به حضور غلظت زیاد کمپلکس calcium/hydroxybutyrate-ᵦ-poly polyphosphate درغشا سیتوپلاسمی می باشد. به نظرمی رسد این کمپلکس ،کانال های غشا گذر را تشکیل می دهد، که باعث سهولت انتقال DNA می شود وهمچنین کاتیون های دوظرفیتی ممکن است به عنوان یک پیوند بین DNA و فسفات در دهانه برخی ازکانال ها عمل نمایند [۶۵].
۳-۱۱-۱روش انجام ترانسفورماسیون:
برای ترانسفورماسیون باکتری E. coli ATCC 25922 ابتدا سلول های مستعد تهیه و سپس مراحل انجام ترانسفورماسیون پلاسمید به صورت زیرصورت گرفت :
۱-۵۰ نانوگرم پلاسمید به ۳۰۰ میکرولیترازسلول های مستعد E.coli اضافه شد.(در این حالت استفاده از کنترل مثبت (یک محلول پلاسمیدی وکنترل منفی همانند محصول DNA هضم شده ضروری است).
۲- بلافاصله مخلوط به مدت ۳۰ دقیقه بر روی یخ گذاشته شد وسپس به مدت ۹۰ ثانیه در دمای۴۲ درجه سانتیگراد به آن شوک گرمایی داده شد.
۳- مخلوط حاصل ابتدا به ۲میلی لیترمحیط LB منتقل گردید ودردمای ۳۷ درجه سانتیگراد با تکان دادن، به مدت ۱ساعت قرار داده شد.
۴- سپس درمحیط جامد LBA حاوی آنتی بیوتیک آمپی سیلین کشت شد ودردمای ۳۷ درجه سانتیگراد به مدت ۲۴ساعت گرمخانه گذاری گردید [۶۵].
۳-۱۲- استخراج DNA
۱- یک کلنی از باکتری را در ml5 محیط TSB کشت داده و ۲۴ساعت انکوبه گردید و سپس با ۵/۰ مک فارلند مقایسه شد.
۲- محیط کشت حاوی باکتری در°c95 به مدت ۲۰ دقیقه جوشانده شد .
۳- بعداز خنک شدن محیط کشت در rpm 13000 به مدت ۱۰ دقیقه سانتریفوژ شد وسپس مایع روئی در میکروتیوب ریخته و هم حجم آن اتانول مطلق که از شب قبل در یخچال بوده، اضافه کرده و به مدت نیم ساعت در دمای اتاق قرار داده شد.
۴- میکروتیوب در rpm 13000 به مدت ۱۰ دقیقه سانتریفوژ شد مایع روئی دور ریخته شد. (به منظور شستشوی DNA و برای از بین بردن پروتئین احتمالی).
۵- میزان ml5/2 اتانول ۷۰% به رسوب اضافه کرده به مدت نیم ساعت در دمای اتاق قرار داده شد سپس در rpm 13000 به مدت ۱۰ دقیقه سانتریفوژ شد، محلول روئی را دور ریخته و میزان μl40 بافر TE به رسوب اضافه شد.
۳-۱۳- PCR(واکنش زنجیره ای پلیمرازی):
در این تحقیق به منظور وجود یا عدم وجود ژن مقاوم به آنتی بیوتیک های بتالاکتام در باکتری پروتئوس تست PCR انجام گرفت. برای انجام PCR وجود ژن­های blaTEM و blaCTX-M مورد بررسی قرار گرفتند.
جدول۳-۴پرایمرها

جدول۳-۵ مواد موردنیاز برای آزمایش PCR

ولی کسانی که قائل به قبول توبه مرتد هستند – هر چند ارتداد او تکرار شود – به آیه ۳۸ از سوره انفال: (قُلْ لِلَّذینَ کَفَرُوا اِن ْیَنْتَهُوا یُغْفَرْلَهُم ْما قَدْ سَلَفَ) تمسک نموده اند و در این استدلال ،جانب گروه دوم قویتر به نظر می رسد؛چه اینکه در آیه اول،عدم آمرزش با فرض کفر، مراد است و این منافاتی با پذیرش و آمرزش بر فرض ایمان ندارد.(همان)
در این بخش، این نکته قابل توجه است که اختلاف فراوان فقها در مورد احکام مرتد، حاکی از عدم دلیل کافی برای مجازات دنیوی مرتد و عدم دسترسی به سیره پیامبر (ص) و نیز روش خلفا در برخورد با مرتدان است و همانگونه که قبلاً اشاره شد، قرآن کریم به جز مجازات اخروی برای مرتدان، مجازاتی دنیوی برای آنان ذکر ننموده است؛ بنابراین، در این زمینه نمیتوان مستقیماً حکمی به متون اصلی اسلام نسبت داد، بلکه بایستی تنها گفته شود: نظرفقهای مسلمان چنین است؛ در حالیکه مجازات مرتد از نظر آیین یهود در متن تورات ذکر شده است. .(همان)

۳-۲۳ ازدواج با مرتدان از دیدگاه فقهای اسلام
در این امر،اتفاق نظر دارند که ازدواج با ارتداد یافتگان از اسلام، مطلقاً و مرتدان از اهل کتاب – در صورتی که به آیین غیر اهل کتاب در آیند – جایز نیست، ولی در صورتی که فردی از اهل کتاب به آیین دیگری از اهل کتاب درآید ،مثل اینکه مسیحى، یهودی شود و یا فردی مشرک به آیین اهل کتاب بگرود و نیز در صورتی که زنی از اهل کتاب به اسلام بگرود، در بطلان ازدواج او با شوهر غیر مسلمانش اختلاف نظرهایی بین فقهای اسلام وجود دارد. (مروارید/ ۱۴۱۳ق/ ۶۵)
به هر حال، در اینکه ارتدادْ یکی از عوامل جدایی همسران بوده و ازدواج با مرتد – چه به صورت ابتدایی و چه به صورت استدامه ای – ممنوع است، شبهه ای نیست، گو اینکه در بعضی از آثار ارتداد ،آرای فقها متفاوت است. نظر به اهمیت نتایجی که بر مقایسه آرای فقها مترتب است، ترجیح میدهیم که در آغاز متن، سخنان بعضی از فقهای بزرگ را ذکر نماییم و سپس به مقایسه این آرا و بیان صحت و سقم آنها بپردازیم. (همان)
فقهای اسلام در مسأله ازدواج مرتد در بعضی از مسائل متفقند و در بعضی دیگر اختلاف نظر دارند؛فی المثل، در اینکه زن مسلمان نمی تواند با مردان مشرک و غیر اهل کتاب ازدواج کند، همه فقهای اسلام و بلکه همه پیروان ادیان الهی اتفاق نظر دارند و بالطبع همگان معتقدند که یکی از آثار مترتب بر مسأله ارتداد ،حرمت و جدایی همسران افراد مرتد خواهد بود و…. (همان)
و اما در بعضی از مسائل ارتداد و آثار آن،اختلاف نظر وجود دارد، چه اینکه اولا ًبر خلاف علما ییهود و مسیحیت که تفاوتی بین گروه های بیگانه مذهبی قائل نشده و نه تنها اختلاف در دین را مانع ازدواج و بقای عقد نکاح دانسته اند،بلکه اختلاف در مذهب و حتی فرقه را نیز مانع صحت ازدواج قرار داده اند. در اسلام به اعتقاد همه فقهای اسلام، همه فرق اسلامی می توانند با یکدیگر ازدواج نموده و بلکه ازدواج مردان مسلمان با پیروان ادیان الهی نیز بلا مانع خواهد بود؛ بنابراین ،آثار مسأله ارتداد در اسلام بسیار محدود تر از دیگر شرایع الهی است، هر چند دامنه مباحث فقهی آن قهرا ًگسترده تر است؛و ثانیا ًد رمذاهب اسلامی معمولا ًآثار مترتب بر ارتداد مردان با ارتداد زنان ْمتفاوت است و در حالی که در دیگر ادیان الهی از این جهت نیز تفاوتی وجود ندارد. (همان/۶۶)
۳-۲۴ ازدواج با مرتدان در آیین زرتشت
همان گونه که در آغاز اشاره کردیم، ازدواج با بیگانگان در آیین زرتشت نیز ممنوع بوده و از آنجا که مجازات مرتد در آیین مجوس نیز اعدام بود – اعم ازاینکه مرتد، ایرانی باشد یا غیر ایرانی – قهرا ًیکی از آثار ارتداد، ممنوعیت ازدواج و یا به تعبیر صحیح تر غیرمعقول بودن چنین ازدواجی می باشد و برای این مطلب که مجازات مرتد در آیین مجوس اعدام بوده، ادله و شواهد فراوانی وجود دارد و از آن جمله، متن نامه (تنسر)،موبد موبدان در دوران اردشیر بابکان می باشد که در تاریخ طبرستان موجود است و به صورت مستقل نیز به وسیله مجتبی مینوى، در سال ۱۳۱۱ منتشر شده است. بخشی از این نامه که در مورد مرتدان است،به این شرح می باشد: (و من تورا بیان کنم که قلّت قتل و عقوبت در آن زمان و کثرت آن در این زمان از قبل رعیّت است نه پادشاه؛ بدان که عقوبات بر سه گناه است: یکی میان بنده و خدای عزّ اسمه که از دین برگردد و بدعتی احداث کند در شریعت و یکی میان رعیت و پادشاه که عصیان کند یا خیانت یا غِش،یکی میان برادران دنیا که یکی بر دیگری ظلم کند. در این هر سه،پادشاه،سنتی پدید فرمود به بسیار بهتر از آن ِپیشینیان؛ چه در روزگار پیشین هرکه از دین برگشتى،حالا ًعاجلا ًقتل و سیاست فرمودندى، شهنشاه فرمود که چنین کسی را به حبس بازدارند و علما مدت یک سال به هر وقت او را خوانند و نصیحت کنند و ادلّه و براهین بر او عرض دارند و (شُبَه) را زایل گردانند،اگر به توبه و انابت و استغفار باز آید، او را خلاصی دهند و اگر اصرار استکبار، او را بر استدبار دارد، بعد از آن قتل فرمایند. (آشتیانی/ ۱۳۸۱/ ۴۱)
دوم آنکه هر که در ملوکْ عصیان کردی یا از زحف (میدان جنگ) بگریختى ،هیچ را امان به جان نبودى. شهنشاه سنت پدید کرد که از آن طایفه بعضی را به رهبت بکشند تا دیگران عبرت گیرند و بعضی را زنده گذارند تا امیدوار باشند به عفو، میان خوف و رجا قرارگیرند و این رأی شاملتر است جهانداری را…). (همان)
همان گونه که در متن فوق ملاحظه می شود،مجازات اعدام برای مرتد ،پیش از اردشیر بابکان نیز مطرح بوده و اردشیر این مجازات را پس از هشدار دادن به مرتد، در طول یک سال زندانی بودن او و عدم توبه و بازگشت به دین مجاز دانسته است. (همان)
البته همانطور که می دانیم، ادعا بر این است که این نامه ترجمه ای است از متن عربی که به وسیله عبدالله بن مقفع ،دانشمند ایرانى،از متن پهلوی برگردانده شده بود و متن پهلوی و نیز ترجمه عربی ابن مقفّع موجود نیست و معلوم نیست که آیا ترجمه حاضر دقیقاً مفاد ّنسخه اصلی را می رساند یا خیر ،ولی به هر حال احتمال دیگری در این مورد به نظر نمی رسد،به جز اینکه در گفتار فوق آمده است که اصلاحات اردشیر را درباره مجازات مرتد، بهتر از آنچه در گذشته مطرح بوده ،معرفی می کند: (در این هر سه، پادشاه، سنّتی پدید فرمود به بسیار بهتر از آنِ پیشینیان). چنین گفتاری از شخص موبد موبدان شاید این تصور را ایجاد کند که او آنچه را در گذشته مطرح بوده، حکم دینی نمیدانسته و لذا اصلاحات اردشیر را بهتر معرفی می کند، ولی حقیقت این است که مقصود او بهتر بودن از نظر واقع نیست، بلکه مقصود، مردود بودن اشکالات پادشاه طبرستان است که مدعی بود خونریزی در دوران اردشیر از گذشته بیشتر شده و تنسر می گوید: مسأله ازدیاد اعدام بر اساس سوء استفاده دیگران است نه سوء سیاست اردشیر، زیرا تنسر در نامه اش نوشته که در دوران پیش از اردشیر، قتل و اعدام کمتر بوده و اکنون افزایش یافته است؛ و پاسخ می دهد که شاه با اصلاحات خود جلو قتل را تا حدودی سد نموده و این مردم هستند که با اعمال خلاف خود، زمینه قتل بیشتر را فراهم آورده اند. (همان/ ۴۲)
بر همین اساس، در کتاب روایت پهلوی آمده: کسی که از دینی که بدان مقرّ است به دین دیگر رود، (مرگ ارزان) است، زیرا دینِ به دینى را رها می کند تا دین بدتر همی گیرد؛ به سبب گرفتن دین بدتر، مرگ ارزانه می شود، چه آن دینی است که از راه ارث بدو رسیده است، پس خود بدان گناهکار نیست و امروز که یکی دیگر گیرد بدان گناهکار باشد؛ و از مرگ ارزان ان کسی که بدین بهدینان آید، فوراً رستگار شود. (همان).
البته در کتاب روایت پهلوی نیز مشخص نشده است که مرتدی که مستحق مجازات اعدام است، بایستی بلافاصله این حکم در مورد او به اجرا درآید و یا اینکه این امر پس از اعمال مجازات های ابتدایی و عدم بازگشت او به آیین پیشین اجرا خواهد شد؛ و ظاهرا ًعدم ذکر چنین مسائلی در مواد حقوقى، حاکی از مطرح نبودن آنهاست؛ بنابراین همانگونه که تنسر می نویسد: پیش از اردشیر بابکان، از نظر پیروان آیین مجوس، حکم مرتد مطلقا ًاعدام بوده و اردشیر با اصلاحات ویژه ای حکم این مجازات را تخفیف داده و راه توبه را باز کرده و علما را موظف دانسته که در رفع شبهاتی که شخص مورد نظر را به ارتداد کشانده ،به مدت یک سال تلاش کنند، و این همان چیزی است که در شریعت اسلام نیز لااقل در مرتد ملّی مورد پذیرش قرار گرفته است؛ گو اینکه بعضی از فقها این مدت را کمتر دانسته اند، ولی از بعضی منابع به دست می آید که زمان انتظار برای توبه مرتد، می تواند از چند ماه نیز فراتر رود. (همان)
بلى، از عبارت روایت پهلوی میتوان استنباط کرد که در صورت بازگشت شخص مرتد به آیین بهدینى، گناه او آمرزیده خواهد شد، چه اینکه می گوید: از (مرگ ارزانان)، یعنی مستحقان اعدام، کسی که به آیین بهدینی درآید،فوراً رستگار خواهد شد و این تعبیر هر چند اعم از مرتد است (یعنی مرتد، خود یکی از مرگ ارزانان است و ممکن است این حکمْ مختص آن دسته از مستحقان اعدام باشد که جرم دیگری مرتکب شده اند، نه کسانی که به دلیل داشتن آیین بهدینی ابتدائا ًمحکوم به اعدام شده اند) ولی ظاهرا ًاین عبارت پس از ذکر مجازات اعدام برای مرتد، او را نیز شامل می شود. (همان/ ۴۳)
فصل چهارم:
مهریه– تمکین – نشوز و نفقه
۴-۱ مهریه
۴-۱-۱ مهریه (صداق) در اسلام
مهریه براى اینکه هویت انسانى زن و مرد بهتر روشن گردد لازم است برخى از دستورهاى آسمانى که درباره تعیین صداق و تبیین کابین و مهر از صاحب وحى الهى رسیده است مورد دقت قرار گیرد، زیرا نه تنها اولین کابینى که براى مبدا نسل کنونى بشر یعنى نکاح آدم و حوا معین شد آموزش احکام و حکم الهى بود چنان که طبق حدیث زراره، خداوند به حضرت آدم… فرمود: «رضاى ان تعلمها معالم دینی، فقال…: ذلک لک یارب » رضاى من آناست که معارف دین مرا به او بیاموزى، آدم… گفت: قبول کردم. بلکه گاهى رسول گرامى اسلام(ص) صداق برخى از اصحاب صدر اول اسلام را تعلیم سوره اى از قرآن قرار مى داد، چنان که طبق نقلى از حضرت امام باقر… استفاده مى شود. و اگر مهر السنه پانصد درهم قرار گرفت که یک کالاى مادى است ریشه اصلى آن یک امر قدسى و منزه از ماده و مدت مى باشد، زیرا مرحوم ابن بابویه (صدوق) در کتاب مقنع چنین آورده است که: خداوند سبحان وعده داده و برخود لازم کرده است که اگر هر مؤمنى، یکصدبار تکبیر و یکصدبار تسبیح و یکصدبار تحمید و یکصد مرتبه تهلیل و یکصدبار صلوات بر پیامبر(ص) و اهل بیت او بفرستد، آنگاه بگوید: «اللهم زوجنی من الحور العین »، او را تزویج حور العین نماید. از اینجا روشن مى شود، منشا اینگونه از امور مادى همانا حقیقت هاى ملکوتى است و جریان نکاح زن و مرد صبغه ازدواج بهشتیان با حور العین رادارد. (جوادی آملی/ ۱۳۷۹/ ۶۸)
۴-۱-۱-۱ مهریه و ساختار حقوقی آن در اسلام
مهریه یکی از حقوق زنان است که طبق قانون و شرع از همان لحظهء عقد بین زن و مرد ایجاد می‌شود، زن می‌تواند آن را از شوهر خود بخواهد اما طبق روال رایج زن در هنگام وقوع طلاق می‌تواند مهریهء خود را دریافت دارد و با درخواست مهریه این نظر به اثبات می‌رسد که او قصد طلاق دارد. دریافت مهریه به دو صورت است:
۱) به صورت دادن دادخواست به دادگاه
۲) دریافت مهریه از طریق ادارهء ثبت.
دریافت مهریه از طریق ثبت، یکی دیگر از روش‌ های دریافت مهریه از سوی زن در صورت رسمی بودن عقدنامه است. دفتر رسمی تنظیم ‌کننده سند ازدواج شایستگی اقدام جهت صدور برگی می‌کند که در آن دستور اجرا نوشته شده (که اصطلاحائ به آن اجراییه می‌گویند)، نسبت به مهریهء مورد درخواست زن را دارد و برابر آن زن با رفتن به دفترخانه ‌ای که ازدواج در آن ثبت شده، تقاضای دریافت مهریهء خود را می‌کند و به دنبال آن دفتر خانه به شوهر اطلاع می‌دهد که همسر او تقاضای اجرای بندهای سند ازدواج خود را دارد و چنان ‌چه شوهر حاضر به پرداخت مهریه نباشد زن می‌تواند مالی از شوهر را برای بازداشت معرفی کند و باید برابر قانون جزو ‌لوازمی نباشد که توقیف آنها ممنوع است که اصطلاحائ به این اموال مستثنیات دین می‌گویند مال معرفی شده از طریق اجرای ثبت به نفع زن توقیف می‌شود و چنانچه شوهر فاقد مال بوده و یا کارمند یکی از ادارات دولتی و یا شرکت‌های خصوصی باشد به تقاضای زن یک سوم از حقوق وی تا پرداخت کل مهریه به نفع زن توقیف می‌شود و در صورتیکه مهریه جزو اموالی که قابلیت انتقال را دارند، باشد (اموال منقول) مانند سکه و زیور آلات و… تقاضای صادر کردن اجرای مهریه باید به همان سردفتر رسمی ازدواج تسلیم شود و در صورتی که مهریه قابلیت انتقال نداشته باشد (غیر منقول)، درخواست صادر کردن اجرای مهریه باید به سردفتر اسناد رسمی که ملک در آن به ثبت رسیده باشد، ارائه شود. (کاظم زاده/ ۱۳۸۲/ ۱۹۵)
زمانی که زن تقاضای اجرای مهریهء خود را می‌دهد سر دفتر ثبت، با بررسی مدارک و وقتی که در صادر کردن برگهء اجرای مهریه هیچ مشکلی نبیند، رونوشت سند ازدواج را در سه نسخه تهیه کرده و پس از امضا و مهر، موضوع را به اطلاع شوهر می‌رساند و در صورت معرفی مال قابل انتقال (منقول) از سوی زن و تقاضای توقیف آن، دستور بازداشت مال مورد نظر صادر و پس از امضا تحویل مامور اجرا می‌شود. اما برای توقیف مال غیر قابل انتقال (غیر منقول)،پس از معرفی مال از سوی زن دستور توقیف آن صادر می‌شود که در هر دو مورد در صورتی که مرد نتواند مهریه را به زن پرداخت کند مال توقیف شده در یک حراجی به فروش می‌رسد. .(همان/ ۱۹۷)
از آنجایی که مهریه جنبهء مالی دارد، درخواست اجرای مهریه در ادارهء ثبت نیازمند به پرداخت هزینه است و هرگاه زن و شوهر خارج از ادارهء ثبت آشتی کنند و یا با هم قراری بگذارند که مهریه به صورت قسطی پرداخت شود و یا به یکدیگر مهلت دهند و یا اینکه به مدت یک سال موضوع را پیگیری نکنند هم زن و هم مرد هردو با هم مسؤولیت پرداخت هزینهء دادرسی را باید بر عهده بگیرند و اگر یکی از آن‌ ها هزینه را بپردازد می‌تواند برای دریافت اضافهء آن به طرف دیگر مراجعه کند. باتوجه به بالا بودن هزینهء ‌دادرسی نسبت به مهریه‌های کلان و ناتوانی بسیاری از زنان در پرداخت آن قانون‌گذار راه حل اعلام ناتوانی مالی در پرداخت هزینهء دادرسی (اعسار) را پیش‌بینی کرده است ادعای ناتوانی مالی ممکن است در هنگام درخواست نخستین یا تجدید نظر یا فرجام خواهی و یا به موجب دادخواست جداگانه‌ای مطرح شود. (صفائی امامی/ ۱۳۷۱/ ۲/ ۱۱۶)
در صورتی که دلیل ناتوانی مالی، شهادت شهود باشد زن باید شهادت کتبی حداقل دونفر از اشخاصی که به وضعیت مالی و زندگی او آگاهی دارند را به دادخواست اضافه کند و باید تمام اطلاعات کامل و وضعیت شغلی زن در آن نوشته شود. در صورت ادعای ناتوانی مالی از سوی زن و درخواست مهریه همراه با ناتوانی مالی (اعسار)، دادگاه نخستین به موضوع ناتوانی مالی رسیدگی کرده و در صورت اثبات ادعای ناتوانی مالی وارد موضوع مهریه می‌شود و در صورتی که ادعای ناتوانی زن (اعسار) پذیرفته نشود برای رسیدگی به درخواست دریافت مهریه باید هزینهء دادرسی مورد نظر را بپردازد. .(همان)
و در آخر اینکه زن می‌تواند با مراجعه به ادارهء ثبت (بدون آنکه خود را درگیر دادگاه کند)، مهریهء خود را به طریق بیان شده از شوهرش مطالبه کند و به نوعی می‌توان این راه حل را مفیدتر از دیگر روش‌های مطالبهء مهریه دانست. .(همان)
۴-۱-۲ قوانین مهریه در قانون مدنی
ماده ۱۰۷۸ ـ مهر باید بین طرفین تا حدی که رفع جهالت آنها بشود معلوم باشد.
ماده ۱۰۸۰ ـ تعیین مقدار مهر منوط به تراضی طرفین است.
ماده ۱۰۸۱ ـ اگر در عقد نکاح شرط شود که در صورت عدم تأدیه مهر در مدت معیّن نکاح باطل خواهد بود نکاح و مهر صحیح ولی شرط باطل است.
ماده ۱۰۸۲ ـ به مجرد عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.
تبصره ـ چنانچه مهریه وجه رایج باشد متناسب با تغییر شاخص قیمت سالانه زمان تأدیه نسبت به سال اجرای عقد که توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تعیین می گردد محاسبه و پرداخت خواهد شد مگر اینکه زوجین در حین اجرای عقد به نحو دیگریتراضی کرده باشند.
ماده ۱۰۸۳ ـ برای تأدیه تمام یا قسمتی از مهر می توان مدت یا اقساطیقرار داد.
ماده ۱۰۸۴ ـ هرگاه مهر، عین معین باشد و معلوم گردد قبل از عقد معیوب بوده و یا بعد از عقد و قبل از تسلیم معیوب و یا تلف شود شوهر ضامن عیب و تلف است.
ماده ۱۰۸۵ ـ زن می تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفای وظائفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند مشروط براینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود.
ماده ۱۰۸۶ ـ اگر زن قبل از اخذ مهربها ختیار خود به ایفاء وظائفی که در مقابل شوهر دارد قیام نمود دیگر نمی تواند از حکم ماده قبل استفاده کند معذلک حقی که برای مطالبه مهردارد ساقط نخواهد شد.
ماده ۱۰۸۷ ـ اگر در نکاح دائم مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد نکاح صحیح است و طرفین میتوانند بعد از عقد مهر را به تراضی معیّن کنند و اگر قبل از تراضی بر مهر معیّن، بین آنها نزدیکی واقع شود زوجه مستحق مهرالمثل خواهد بود.
ماده ۱۰۸۸ ـ در مورد ماده قبل اگر یکی از زوجین قبل از تعیین مهر و قبل از نزدیکی بمیرد زن مستحق هیچگونه مهری نیست.
ماده ۱۰۸۹ ـ ممکن است اختیار تعیین مهر به شوهر یا شخص ثالثی داده شود در اینصورت شوهر یا شخص ثالث میتواند مهر را هر قدر بخواهد معین کند.
ماده ۱۰۹۰ ـ اگر اختیار تعیین مهر به زن داده شود زن نمیتواند بیشتر از مهرالمثل معیّن نماید.
ماده ۱۰۹۱ ـ برای تعیین مهرالمثل باید حال زن از حیث شرافت خانوادگی و سایر صفات و وضعیت او نسبت به اماثل و اقران و اقارب و همچنین معمول محل و غیره در نظر گرفته شود.
ماده ۱۰۹۲ ـهر گاه شوهر قبل از نزدیکی، زن خود را طلاق دهد زن مستحق نصف مهر خواهد بود و اگر شوهر بیش از نصف مهر را قبلا داده باشد حق دارد مازاد از نصف را عینا یا مثلا یا قیمتا استرداد کند.

«عنایت‌« یک‌ بار درکنار علم‌ خداوند مطرح‌ می‌شود؛ یعنی، علم‌ خداوند به‌ ذاتش، در صدور و آفرینش‌ اشیا کافی‌ است، هدف‌ و انگیزه ا‌ی‌ زاید نمی‌خواهد. در اصطلاح‌ حکمت‌ مشاء، علم‌ عنایی‌ خداوند، از صفات‌ ذات‌ می‌شود. (الحکمه، ج‌، ص‌)
یک‌ بار نیز در مقام‌ فعل‌ و چگونگی‌ مخلوقات‌ الهی‌ ملاحظه‌ می‌شود؛ یعنی، مخلوقات‌ و جهان‌ آفرینش، چون‌ براساس‌ علم‌ الهی‌ است، درنهایت‌ استواری‌ و استحکام‌ است‌ (نظام‌ احسن). طبق‌ این‌ بیان، عنایت، از صفات‌ فعل‌ خداوند می‌شود. (‌مصباح‌یزدی، ۱۴۰۵ ق:‌)
در این‌بحث، روی‌ سخن‌ با معنای‌ دوم‌ است‌ و در پرتو آن، اثبات‌ وجود امام‌ در نظام‌ هستی‌ می‌شود، هر چند اثبات‌ و تحکیم‌ معنای‌ نخست‌ نیز از نظر دور نیست؛ چون‌ زیربنای‌ معنای‌ دوم‌ محسوب‌ می‌شود.
۲ـ۴) پیشینه‌ «عنایت» دراندیشه فرزانگان
موضوع‌ و مباحث‌ مربوط‌ به‌ عنایت، سرگذشتی‌ دیرینه‌ دراندیشه‌ فیلسوفان‌ و دیگر دانشمندان‌ دارد. توجّه‌ و اهتمام‌ شمار زیادی‌ از فرزانگان، حکایت‌ از مقبولیت‌ و اعتبارآن‌ دارد.
افلاطون‌ (۴۲۷ - ۳۴۷ ق‌.م) از جمله‌ کسانی‌ است‌ که‌ معتقد است‌ آفریننده ای‌ که‌ خیرمطلق‌ است، کامل‌ترین‌ عالمی‌ را که‌ می‌تواند بیافریند، می‌آفریند. (مریوآدامز، ۱۳۷۲: ‌)
مشائیان‌ که‌ ارسطو (وفات‌ ۳۲۲ ق.م) و اتباع‌ اویند، می‌گویند: «عنایت» این‌ است‌ که‌ فاعل، در فعل‌ خود، عوض‌ نخواهد و آن‌ که‌ عوض‌ خواهد، در فعل‌ خود، مستکمل‌ است. (حسن زاده، ۱۳۷۵: ‌)
ابونصر فارابی‌ (وفات‌ ۳۳۹ ق) فصل‌ جداگانه ا‌ی را به‌ عنایت‌ اختصاص‌ داده‌ است. (‌فارابی، ‌م‌:‌)
شیخ‌ الرئیس‌ (وفات‌ ۴۲۸ ق) بحث‌ عنایت‌ را بسیار جامع‌ و منظم‌ و درنوشته‌های‌ متعددش‌ مطرح‌ کرده‌ است. (ابن سینا، ۱۳۷۶: ۵۰۲)
شیخ‌ شهید سهروردی‌ (شهادت‌ ۵۸۷ ق) علم‌ الهی‌ را از نوع‌ حضوری‌ می‌دانست‌ و تفسیر فاعل‌ بالعنایه‌را از جانب‌ مشائیان‌ که‌ علم‌ الهی‌ را حصولی‌ می‌پنداشتند نپذیرفت، و باطرح‌ فاعلیّت‌ بالرضاء، به‌ غنای‌ این‌ مبحث‌ افزود. (مصباح یزدی، ۱۳۷۹، ج‌: ‌)
ابن‌ رشد اندلسی‌ (وفات‌ ۵۹۵ ق) علّت‌ پیدایش‌ آفرینش‌ و نظام‌ احسن‌ را عنایت‌ اللّه‌ معرفی‌ می‌کند. (جهامی، ۲۰۰۰ م: ۷۵۴)
۳ـ۴) جایگاه‌ و فلسفه بحث‌ از عنایت‌
جهان، فعل‌ خدا و خداوند، فاعل‌ و آفریننده‌ هستی‌ است، پرسش‌ اصلی، این‌ است‌ که: «فاعلیّت‌ خداوند، چه‌ نوع‌ فاعلیّتی‌ است؟»
فلاسفه پیشین، دو نوع‌ فعل‌ و تأثیر را در جهان شناسایی‌ کرده‌ بودند: یکی، فعل‌ ارادی‌ که‌ موجودات‌ زنده‌ با شعور و آگاهی‌ انجام‌ می‌دهند، مانند کار های‌ اختیاری‌ انسان، و دیگری، فعل‌ و تأثیری‌ که‌ از موجودات بی‌شعور و بی‌ اراده‌ سرمی‌زند و همواره یکسان‌ است. قسم‌ اول‌ را فاعل‌ بالقصد و قسم‌ دوم‌ را فاعل‌ بالطبع‌ گویند. پیش‌ از آن‌ که‌ فلاسفه‌ و حکمای‌ الهی، انواع‌ فاعل‌های‌ ارادی‌ دیگری‌ را اثبات‌ کنند، چنین‌ تصوّر می‌شد که‌ فاعل‌ مختار، منحصر به‌ همان‌ فاعل‌ بالقصد است‌ و از این‌ روی، بعضی‌ از متکلمان‌ فاعلیّت‌ خدای‌ متعال‌ را هم‌ از همین‌ قبیل‌ می‌دانستند، و حال‌ آن‌ که‌ ساحت‌ خداوند، منزه‌ است‌ از این‌ که‌ او فاعل‌ بالقصد باشد، چون، فاعل‌ بالقصد، تن ها باوجود انگیزه‌ و غرض‌ که‌ خارج‌ از ذات‌ اش‌ است، کاری‌ را انجام‌ می‌دهد تا از رهگذر آن، به‌ نوایی‌ برسد و کمبود‌های‌ خود را بر طرف‌ کند و به‌ کمالاتی‌ برسد. این‌ جا، هدف‌ و مقصود وغایت، بر فاعل‌ حکومت‌ می‌کند. تشنگی‌ و گرسنگی‌ است‌ که‌ او را به‌ تکاپو و جنبش‌ وا می‌ دارد.
از این‌ رو درمقام‌ چاره‌ اندیشی، گروهی‌ گفتند، فاعل‌ اوّل، آفرینش‌ را بدون‌ قصد و اراده، بلکه‌ از روی‌ اتّفاق‌ آفرید^[۳۱](الهی قمشه ای، ۱۳۳۵، ج‌: ‌) وگروهی‌ دیگر گفتند، اراده‌ و قصد داشت، امّا هدف‌ و غرضی‌ نداشت،^[۳۲] (ملاصدرا، الحکمه‌المتعالیه، ج‌: ۵۷) این‌ جا بود که‌ حکمای‌ الهی، جمود اندیشه‌ را شکافتند و طرحی‌ نو ریختند تا ضمن‌ حفظ‌ علم‌ پیشین‌ الهی‌ به‌ تمام‌ مخلوقات، فاعل‌ و سبب‌ حقیقی‌ بودن‌ او و رضایت‌ و اراده‌ و خواست‌ او، هدف‌مندی‌ افعال‌ او را به‌ نمایش‌ بگذارند (عنایت). (ملاصدرا، الحکمه‌المتعالیه، ج‌: ۵۷)
ابن‌ سینا می‌گوید: از آن‌ جا که‌ علم‌ پیشین‌ خداوند به‌ نظام‌ خیر در آفرینش، علمی‌ بدون‌ نقص‌ است، و چنین‌ علمی‌ سبب‌ پیدایش‌ اشیا است، پس‌ هر آن‌ چه‌ لباس‌ هستی‌ بپوشد، در نهایت‌ اتقان‌ است. همین‌ معنا را فلاسفه، عنایت‌ می‌نامند. (ابن سینا، بی تا: ۸۸)
همچنین آن‌ طوری‌ که‌ از کلام‌ محقّق‌ طوسی‌ به‌ دست‌ می‌آید، طرح‌ فاعل‌ بالعنایه، به‌ دو منظور است:
الف) خداوند که‌ تمام‌ و فوق‌ کمال‌ و تمام‌ است، در آفرینش‌ و کارهایش، هیچ‌ گونه‌ هدف‌ و غرض‌ و اراد ه ای‌ زاید برذاتش‌ ندارد، بلکه‌ از آن‌ جا که‌ به‌ ذات‌ خود علم‌ دارد و ذاتش‌ سبب‌ و علّت‌ پیدایش‌ اشیا است، پس‌ همین‌ علمش،‌ آفرینش‌ را به‌ دنبال‌ دارد، نه‌ این‌ که‌ مثل‌ کارهای‌ ما که‌ ابتدا تصوّر می‌کنیم، بعد منافع‌ و فوایدش‌ را می‌سنجیم‌ و بعد اراده‌ و قصد می‌کنیم، آن‌ گاه‌ کار به‌ سامان‌ می‌رسد.
عقیب‌ داع‌ درکنا الملایما شوقاً مؤ‌کداً اراده‌ سما و فیه‌ عین‌ الدّاع‌ عین‌ علمه نظام‌ خیر هو عین‌ ذاتها لیس‌ فیه‌ حاله‌منتظره‌ حصّلهامنفصل‌ تصوره. (‌سبزواری، ۱۴۱۳ق، ج‌: ‌)
ب) علم‌ خداوند که‌ سبب‌ آفرینش‌ است، عین‌ ذات‌ اوست، پس‌ درنهایت‌ حسن‌ و کمال‌ است‌ وهر آن‌ چه‌ در این‌ عالم‌ لباس‌ هستی‌ بپوشد، درنهایت‌ حسن‌ و کمال‌ است. (ابن سینا، ۱۳۷۵‌، ج‌: ‌)
حاصل‌ فرمایش‌ صدر المتألهین‌ و علامه طباطبایی‌ در بحث‌ عنایت، چنین‌ است:
مفهوم‌ عنایت، جامع‌ سه‌ امر است‌:
ا- علم‌ و آگاهی‌ خداوند به‌ خودش‌ و به‌ آن‌ چه‌ که‌ در نظام‌ احسن‌ آفرینش‌ موجود می‌شود.
۲- ذات‌ خداوند، سبب‌ آفرینش‌ آن‌ موجودات‌ است.
۳- آن‌ موجودات، چون‌ فعل‌ و ناشی‌ از علم‌ الهی‌ اند، پس‌ مورد رضایت‌ و خواست‌ اویند. و از آن‌ جا که‌ تمام‌ اشیا، معلوم‌ خداوند و در پیشگاه‌ او یکسانند، همه، به‌ نحو احسن‌ و کامل، موجود می‌شوند. و این‌ است‌ عنایت‌ باری‌ تعالی‌ به‌ همه. (ملاصدرا، الحکمه‌المتعالیه، ج‌: ‌)
خلاصه‌ این‌ که‌ فاعل‌ بالعنایه، فعل‌ اش‌ از عنایت‌ علمی‌ ذات‌ است‌؛ یعنی‌ نظری‌ به‌ غیر در فعل‌ ندارد و باید دانست‌ که‌ عنایت‌ در فعل، از غیر واجب‌ تعالی‌ که‌ تامّ الذات‌ و فوق‌ التمام‌ است، ممکن‌ نباشد؛ زیرا هر ممکنی‌ که‌ کاری‌ از وی‌ صادر شود، برای‌ تکمیل‌ یا جلب‌ منفعت‌ یا دفع‌ ضرر از خود کند. پس‌ عنایت‌ بر آن‌ فعل‌ گفته‌ نشود؛ زیرا، کسی‌ که‌ برای‌ نفع‌ خود کاری‌ کند، عنایت‌ وجودی‌ نکرده‌ باشد، برخلاف‌ ذات‌ واجب‌ تعالی‌ که‌ در فعل، جواد مطلق‌ و صاحب‌ عنایت‌ محض‌ است. (الهی قمشه ای، ۱۳۳۵، ج‌۱: ‌و ۵۲)

بنابراین‌ «عنایت» در مباحث‌ صفات‌ ذاتی‌ و فعلی‌ خداوند مطرح‌ شده‌ است، مانند علم‌ عنایی، (سبزواری، ۱۴۱۳ق، ج‌: ۶۰۷)، چگونگی‌ اراده‌ الهی(سبزواری، ۱۴۱۳ق، ج‌، ص‌)، فاعلیّت‌ الهی‌ (ذیل‌ مباحث‌ علت‌ و معلول) (الهی قمشه ای، ۱۳۳۵، ج‌: ‌- ۳۰) ، توجیه‌ شرور و اثبات‌ نظام‌ احسن. (ملاصدرا، الحکمه‌المتعالیه، ج‌: ‌)
مهم‌ ما، در این‌ بخش، اهتمام‌ خداوند به‌ عالم‌ و آدم‌ و عنایت‌ او در آفرینش‌ تکوین‌ و تشریع‌ و هدایت‌ است، تا از این‌ رهگذر، به‌ لزوم‌ و وجوب‌ وجود امام‌ در نظام‌ آفرینش‌ برسیم.
مرحوم‌ سبزواری‌ می‌فرمایند: اذ مقتضی‌ الحکمه‌ و العنایه ایصال‌ کلّ ممکن‌ لغایه‌
درتفسیر این‌ بیت‌ می‌فرمایند: هر چیزی‌ در کارش، غایت‌ و هدفی‌ دارد، حتّی‌ فاعل‌های‌ طبیعی‌ بی‌ شعور، حال‌ چگونه‌ می‌شود فاعل‌های‌ با شعور، بدون‌ هدف‌ و غایت‌ کار کنند؛ مقتضای‌ حکمت‌ الهی‌ و عنایت‌ الهی‌ که‌ همان‌ علم‌ به‌ نظام‌ احسن‌ است، ایجاب‌ می‌کند که‌ هر ممکن‌ الوجودی‌ را به‌ هدف‌ و نهایتش‌ برساند. (سبزواری، ۱۴۱۳ق، ج‌۲: ‌۲۱۹)
۴ـ۴) اثبات‌ وجود امام معصوم در پرتو برهان‌ عنایت
خداوند که‌ برای‌ کمال‌ یابی‌ هر موجودی‌ که‌ در این‌ عالم‌ رنگ‌ هستی‌ می‌گیرد، همه‌ نوع‌ ابزار ضروری‌ و غیر ضروری‌ را در اختیارش‌ گذاشته‌ تا از مرز ضعف‌ و نقص‌ عبور کند و راهی‌ منزل‌ کمال‌ خود شود؛ چگونه‌ ممکن‌ است‌ انسانی‌ که‌ در دامان‌ همین‌ طبیعت‌ پرورش‌ می‌یابد، از این‌ قانون‌ خدشه‌ ناپذیر طبیعی‌ استثنا شود و ارتقای‌ معنوی‌ او نادیده‌ گرفته‌ شود؟
آیا می‌توان‌ گفت، آفریدگاری‌ که‌ از هیچ‌ بخششی‌ در زمینه‌ تکامل‌ جسمی‌ بشر فروگذار نکرده، او را از داشتن‌ وسایلی‌ که‌ اساسی‌ترین‌ نقش‌ را در تعالی‌ روحش‌ دارد، محروم‌ ساخته‌ و این‌ نعمت‌ را از وی‌ دریغ‌ کند؟ (‌موسوی‌لاری، ۱۳۶۸، ج‌: ‌)
به‌ عبارت‌ دیگر، سراسر جهان، پر از قانون‌ و نظم‌ و هماهنگی‌ و پیوستگی‌ بر اساس‌ علّت‌ و معلول‌ است، که‌ همه‌ به‌ سوی‌ هدف‌ معین‌ حرکت‌ می‌کنند و آن‌ چه‌ در کاربری‌ و تکامل‌ و فعّالیّت‌ آن‌ ها لازم‌ است‌ با کمال‌ جود و سخاوت‌ به‌ آن‌ ها اعطا شده‌ است.
این‌ همه، نشان‌ آن‌ است‌ که‌ خداوند حکیم‌ نسبت‌ به‌ فعل‌ خود اهتمام‌ کامل‌ دارد وقتی‌ همه‌ چیز در همان‌ جهت‌ که‌ باید، به‌ طور تکوینی، از جانب‌ حق‌ تعالی‌ رهبری‌ می‌شوند، آیا بی‌ انصافی‌ نیست‌ که‌ اشرف‌ مخلوقات، یعنی‌ انسان، بدون‌ هادی‌ و سرپرست، رها شده‌ به‌ حال‌ خود باشد؟ (سبحانی، ۱۳۶۳: ۱۵۷)
شیخ‌ الرئیس، برای‌ اثبات‌ لزوم‌ و ضرورت‌ وجود نبیّ و رسول^[۳۳] با بیانی‌ نزدیک‌ به‌ آن‌ چه‌ ذکرشد، این‌ گونه‌ استدلال‌ کرده‌ است:
واگذاشتن‌ انسان‌ها و انظارشان‌ به‌ خودشان، کار درستی‌ نیست؛ چون، مایه اختلاف‌ می‌شود و هر کسی‌ چیزی‌ را که‌ به‌ سودش‌ باشد، عدل‌ و چیزی‌ که‌ به‌ زیانش‌ باشد، ظلم‌ می‌پندارد. پس‌ نیاز به‌ چنین‌ انسانی‌ که‌ مایه بقا و پیدایش‌ وجود انسان‌ها است، بسیار شدید تر است‌ تا نیاز به‌ رویانیدن‌ موی‌ بر کناره‌های‌ چشم‌ (پلک‌ و مژه) و ابروان‌ و گود کردن‌ کف‌ پا ها و چیزهای‌ دیگر که‌ منافعشان‌ در استمرار اصل‌ وجود بشر دخالت‌ ندارند. پیدایش‌ و وجود انسان‌ صالح‌ که‌ وضع‌ قانون‌ و اجرای‌ عدالت‌ کند امری‌ ممکن‌ است.
پس‌ درست‌ نیست‌ که‌ عنایت‌ الهی، آن‌ منافع( حقیر و ناچیز) را تأمین‌ کند امّا از این‌ منافع‌ اساسی‌ غفلت‌ کند و درست‌ نیست‌ که‌ خداوند و ملائکه، نیازهای‌ ابتدایی‌ بشر را بدانند، ولی‌ نیازهای‌ اساسی‌ را ندانند و درست‌ نیست‌ چیزهایی که‌ در تشکیل‌ و پیدایش‌ نظام‌ خیر ممکن‌ ضروری‌ باشند و خدا بداند مع‌ ذلک‌ آن‌ ها را خلق‌ نکند و چگونه‌ ممکن‌ است‌ که‌ وجودهایی‌ متعلِّق‌ و مبنی‌ باشند، اما وجود متعلَّق‌ و مبنا نباشد؟ (ابن سینا، الالهیا‌ت‌من‌کتاب‌الشفاء: ۴۸۸) این‌ بیان‌ و استدلال، آن‌ گاه‌ اوج‌ می‌گیرد که‌ بدانیم‌ آفرینش‌ تکوینی‌ و اصل‌ وجود سایر موجودات، همه، مقدّمه تشریع‌ و رسیدن‌ انسان‌ها به‌ کمال‌ است.
اگر عنایت‌ الهی‌ نظام‌ احسن، نیازمندی‌های‌ مقدّمات‌ و موجودات‌ پایین‌ را تأمین‌ کرده‌ و راه‌ را برای‌ رسیدن‌ شان‌ به‌ کمال‌ مطلوب‌ شان‌ آماده‌ کرده‌ چه‌ گونه‌ هادی‌ و راهنمای‌ همیشگی‌ برای‌ انسان‌ قرار ندهد؟!
چکیده این‌ بیان‌ها در قالب‌ استدلال‌ چنین‌ می‌شود:
عنایت‌ الهی، به‌ تمام‌ نیازمندی‌های‌ آفرینش‌ پاسخ‌ داده‌ و هر چه‌ برای‌ وجود و ادامه حیات‌ و تکامل‌ آن‌ ها لازم‌ بوده، عطا کرده‌ است. در میان‌ موجودات، انسان‌ نیز در بعد مادّی، از تمام‌ مواهب‌ الهی‌ بهره‌مند شده‌ است، بُعد معنوی‌ که‌ مهم‌تر از بُعد مادی‌ است، طبق‌ عنایت‌ الهی‌ به‌ نیازهایش‌ پاسخ‌ مثبت‌ گفته‌ می‌شود و یکی‌ از نیازهای‌ عمده اش، وجود راهنمای الهی‌ است.^[۳۴]
۵ـ۴) مفروضات برهان عنایت
بنا بر آنچه گفته شد علمی‌ و یقینی‌ شدن ‌برهان عنایت به‌ اثبات‌ دو پیش‌ فرض‌ بستگی‌ دارد:
الف) عنایت، اهتمام‌ و توجّه‌ الهی‌ به‌ بعد مادّی‌ و آفرینش‌ تکوینی‌ انسان.
ب) آفرینش‌ تکوینی‌ موجودات‌ و انسان‌ مقدمه تشریع‌ (تربیت‌ نفوس‌ انسان‌ها) است‌ و احتیاج‌ به‌ راهنمای‌ الهی، یک‌ نیاز واقعی‌ انسان‌ها است. (لطفی، ۱۳۸۴: ۴۷)
۱ـ۵ـ۴) عنایت الهی به بعد تکوینی آفرینش انسان
گذشته‌ از دستگاه‌های‌ شگفت‌انگیز بینایی‌ و شنوایی‌ و دیگر دستگاه‌های‌ بدن‌ انسان‌ که‌ هر کدام، به‌ روشنی، گواهی‌ می‌دهند که‌ سازمان‌ آفرینش، عنایت‌ خاصی‌ دارد که‌ هر موجودی‌ را به‌ کمالی‌ که‌ برای‌ آن‌ آفریده‌ شده‌ است‌ برساند(‌موریس، ۱۳۳۵: ‌۸۱)؛ پاره ای‌ از وسایل‌ کمال‌ که‌ غالباً مورد غفلت‌ بوده‌ و از نظر اهمیّت‌ نسبت‌ به‌ دیگر ابزار کمال، در درجه‌ دوم‌ قرار دارند، نیازمند توجه و اندیشه ای ژرف است.
۲ـ۵ـ۴) کمال تکوینی آفرینش انسان مقدمه ای برای هدایت الهی او
این‌ که‌ آفرینش‌ جهان و انسان، مقدمه رسیدن‌ به‌ کمال‌ و سعادت‌ نوع‌ انسانی‌ است‌ و این‌ که‌ نیاز به‌ راهنما و رهبر الهی، مهم‌تر از نیاز های‌ مادّی‌ و تکوینی‌ است، با عقل‌ و نقل‌ قابل‌ اثبات‌ است.

• یک موتور استنتاج که توانایی تفسیر محتوای پایگاه دانش را فراهم می کند .

• • یک رابطه استفاده گر که به استفاده کننده کمک نموده تا به سستم خبره به وسیله پایانه صفحه کلید رابطه بر قرار کند .دو زبان برنامه نویسی لیسپ ( LISP ) و پرولوگ ( PROLOG ) بر نمایش نمادین مبنای علمی بسیار مناسب است و برای برنامه نویسی سیستم های خبره ، مناسب می باشند .

مزیت اصلی یک سستم خبره ، توانایی آن در بهبود عملکرد شخص مدیر در یک قلمرو مساله خاص است رایانه می تواند دانش مورد نیاز برای حل مساله را با سرعت الکترونیک بکار برده این توانایی به مدیر به دو شیوه بهره می رساند : اول برای مدیر امکان پذیر می سازد تا به فعالیت حل مساله که سابقاً غیر ممکن بود ، مبادرت نماید . نفع دوم افزایش سرعت آن است که مدیر را از سایر فعالیتها آزاد می سازد . رایانه مانند شخص مدیر دارای ایام خوب و یا بد نمی باشد . هنگامی که استدلال کردن در داخل رایانه ، برنامه نویسی می شود ، مدیر می داند که همان فرایند حل برای هر مساله ای دنبال خواهد شد . با این مشخصات ، سیستم های خبره ، دو محدودیت عمده دارند : اول اینکه آنها ، علم متناقض را نمی تواند کنترل نمایند دوم اینکه سیستم های خبره ، نمی توانند مهارتهای غیر استدلالی را به عنوان مشخصه شخص حل کننده بکار ببرند .
چنانچه مدیریت را یک اقدم نظام یافته جهت تحقق اهداف سازمان بدانیم ، نقش فناوری اطلاعات در طراحی نظام و دستیابی به اهداف به خوبی قابل تبیین است . اطلاعات در سازمانهای ما کمتر به عنوان یک دارایی سازمانی تلقی می شود و کمتر به نقش استرتژیک آن در تصمیم گیریها و تحقق اهداف توجه می شود . مدیرانی که به این نقش اشرف ندارند ، سرمایه گذاری در فناوری اطلاعات را نوعی هدر دادن منابع و یا هزینه از دست رفته می دانند و حتی اگر بر ساس فشار های مختلف محیطی و سازمانی مجبور به بکار گیری آن شوند ، در خلوت آن را نوعی بازی و هزینه از دست رفته می دانند . ( صرافی زاده ، ص ۲۲۶ )
سازمانهای نوین در محیط رقابتی پیچیده ای قرار دارند که ناشی از تغییرات محیطی ، سازمانی و فناوری است . این عوامل محیطی کاملاً رقابتی در کسب و کار بوجود آورده اند که مشتری در محور آن قرار دارد . تغییرات محیطی آن
چنان سریع و غیر قابل پیش بینی است که کوچکترین غفلت مجبور به بکار گیری ان شوند ، در خلوت آن را نوعی بازی و هزینه از دست رفته می دانند . ( صرافی زاده ، ص ۲۲۶ )
سازمانهای نوین در محیط رقابتی پیچیده ای قرار دارند که ناشی از تغییرات محیطی ، سازمانی و فناوری است . این عوامل محیطی کاملاً رقابتی در کسب و کار بوجود آورده اند که مشتری در محور آن قرار دارد . تغییرات محیطی آن چنان سریع و غیر قابل پیش بینی است که کوچکترین غفلت از آنها می تواند سازمان را از یک برتری رقابتی محروم و سازمانهای دیگر را فرصتهای خاصی مواجه کند ( همان منبع )
محیط سازمان به عوامل سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، حقوقی و فناوری تفسیم می شود که هر یک به شیوه ی خاص بر فعالیت های سازمان موثر است هر گونه تغییر در این عوامل می تواند فشار هایی را بر سازمان وارد کند . این فشار ها را می توان در سه گروه بازار ، اجتماعی و فناوری مورد بررسی قرار داد ( منبع قبلی ) .
سازمانها و موسسات از فناوری اطلاعات به عنوان منبعی برای پردازش و دستیبی به اطلاعات بهره جسته اند و این فناوری سازمانها را در جمع اوری ، نگهداری ، باز یافت و به کار گیری اطلاعات در حل مسائل خود یاری کرده است . فناوری اطلاعات علاوه بر تبدیل داده ها به اطلاعات دانش ، برتریهای رقابتی بسیاری از برای سازمانها به ارمغان آورده است . از آن جمله :
فناوری اطلاعات نظام یافته است .
فناوری اطلاعات کاملاً نفوذ کننده و منتشر شونده است .
فناوری اطلاعات شیوه زندگی را ارتقاء می دهد .
فناوری اطلاعات ابزار های مورد استفاده بشر را ارتقاء داده و متحول می سازد .
فناوری اطلاعات تغییرات بی سابقه را میسر می سازد ( منبع قبلی )
فناوری اطلاعات به اشکال مختلف فناوری اطلاق می شود که به پردازش ، نگهداری و ارسال اطلاعات به شکل الکترونیکی می پردازد . تهیزات فیزیکی برای این امر شامل رایانه ، تجهیزان ارتباطی شبکه ها و تجهیزات انتقال داده مانند فکس و یا حتی موبایل است ( ۱۹۹۶ و zwass )
مدیران از فناوری اطلاعات به منظور تسهیل و ظائف مدیریتی مانند طراحی سازمان ، تدوین استراتژیها و تصمیم گیریها استفاده می کنند .
بررسی ها بیانگر این است که سازمانها عمدتاً در چهار زمینه زیر از فناوری اطلاعات بهره می گیرند :

• امور پردازشی اطلاعات

• امور تصمیم گیری

• اشتراک اطلاعات ازطریق محاسبات غیر متمرکزی

• نو آوری

در امور پردازشی سازمان به جمع آوری ، تبدیل ، ایجاد ، نگهداری و ارسال اطلاعات می پردازد .
در امور تصمیم گیری سیستمها به تحلیل اطلاعات پردازش شده و حمایت از تصمیم گیرندگان سازمان می پردازند . این امر از طریق سیستمهای پشتیبانی تصمیم گیری و یا سیستمها خبره انجام می پذیرد .
محاسبات غیر متمرکزی محیطی است که در آن توان پردازش سازمان به بخشها و واحد های مختلف و افراد تقسیم گردیده و در آن از رایانه های کوچک رو میزی و کیفی استفاده می شود و ازطریق ارتباطات محیطی فراهم می شود که افراد می توانند از طریق دسترسی به پایگاه داده ها به داده های مشترک دسترسی یابند .
به کار گیری فناوری اطلاعات می تواند به خلق نو آوری درسازمان در ارائه کالا
یا خدمات و یا حمایت از مشتریان و بهره مند ی از برتری رقابتی شود ( صرافی زاده ، ص ۲۱ : ۱۳۸۳ )
امروزه یک مدیر موفق می تواند به نحوی مطلوب و شایسته از فناوری اطلاعات در ارتقای نقش مدیریتی خود استفاده کند و الگو های جدید مدیرتی ایجاد نماید . مدیرانی که تفکر دیجیتالی لازم را ندارند ، ضمن آموزشهای فشرده با فناوری اطلاعات و کاربرد های آن آشنا می گردند ( صرافی زاده ، ص ۲۳ : ۱۳۸۳ )
جدول تاثیر فناوری اطلاعات در ارتقاء نقش مدیران ( صرافی زاده ، ص ۲۵ : ۱۳۸۳ )
جدول نگرش مدیران به فناوری طلاعات ( صرافی زاده ، ص ۲۶ : ۱۳۸۳ )
۱-۲۵-۲ توانمندی و ویژگیهای سیستمهای خبره و هوش مصنوعی ( AI & ESS ) از نظر راولی :
هوش مصنوعی مجموعه ای از فناوریهایست که سعی در شبیه سازی و ایجاد رفتار انسانی دارد . این مطالعات به طور جدی از دهه ۸۰ میلادی شروع گردید و از فناوریهای رایانه در زمینه هایی که مستلزم دانش ، ادراک ، استدلال و شناخت بود ، استفاده کرد به منظور تحقق اهداف بالا رایانه بایستی بتوانند :
عقل سلیم را درک کنند .
حقایق و داده های کیفی را درک کرده و بکار گیرند .
به استثنائات بپردازند .روابط میان حقایق را درک کنند .
با انسان به تعامل بپردازند . ( تعامل طبیعی )
بتواند با شرایط بر اساس یاد گیریهای گذشته کنار آیند .
قادر باشند از تجربیات یاد بگیرند .
در سیستمهای رایانه ی گذشته ، داده ها دریافت ، ثبت ، بازیابی و نشان داده می شود ولی در سیستمهای خبره هدف تولید مجدد دانش و حقایق بود . در سیستمهای گذشته طراحان و برنامه نویسان سیستم را در جهت ارائه اطلاعات به موقع ، صحیح و متناسب با نیاز های کاربران تهیه می کرد .
سیستمهای خبره سیستمهای رایانه ای هستند که در بردارنده برخی از تجارب و دانش تخصصی یک متخصص می باشند . سیستمهای خبره بدین ترتیب از خبرگان تقلید کرده و به عنوان یک مشاور در یک حوزه یا حیطه دانش ویژه عمل می کنند ( راولی ، ۱۳۷۹ )
در بهترین شرایط این سیستم باید قادر باشد تا :

• تصمیمات شبه ساختاری و غیر ساختاری اخذ کند .

• شرایط را درک و بر سشهای آن پاسخ مقتضی ارائه کند .

• یاد گیری داشته باشد .

• از قدرت عقل سلیم بر خوردار باشد .

• از قدرت نو آوری و ابتکار جهت ارائه راه حل ها بهره گیرد .

• قدرت استدلال داشته باشد .

در شرایط خاص سیستمهای خبره از اکثر ویژگیهای یاد شده بی بهره اند و تنها در زمینه های محدود می توانند به تصمیم گیری بپردازند .
از اجزاء اصلی سیستمهای خبره می توان به پایگاه دانش اشاره کرد که مشابه ذهن انسان طراحی می شود این پایگاه مجموعه دانش و تجربیات سیستم خبره را در خود ذخیره می کند .

۴-۶-۷-نتایج آزمون فرضیه اصلی اول تحقیق……………………………………………………………………………………………۱۳۵
فرضیه اصلی اول تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..۱۳۵
۴-۶-۸-نتایج آزمون فرضیه اصلی دوم تحقیق……………………………………………………………………………………………۱۳۹
فرضیه اصلی دوم تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..۱۳۹
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
۵-۱-مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………۱۴۵
۵-۲-بحث………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۴۵
۵-۲- ۱-خلاصه نتایج آزمون فرضیه های تحقیق به تفکیک (بحث بر روی یافته های تحقیق)…………………………….۱۴۵
۵-۲-۲-خلاصه نتایج آزمون فرضیه اول تحقیق………………………………………………………………………………………….۱۴۵
۵-۲-۳- خلاصه نتایج آزمون فرضیه دوم تحقیق…………………………………………………………………………………………۱۴۶
۵-۲-۴-خلاصه نتایج آزمون فرضیه سوم تحقیق…………………………………………………………………………………………۱۴۷
۵-۲-۵- خلاصه نتایج آزمون فرضیه چهارم تحقیق……………………………………………………………………………………..۱۴۸
۵-۲-۶- خلاصه نتایج آزمون فرضیه پنجم تحقیق……………………………………………………………………………………….۱۴۹
۵-۲-۷-خلاصه نتایج آزمون فرضیه ششم تحقیق………………………………………………………………………………………..۱۵۰
۵-۲-۸-خلاصه نتایج آزمون فرضیه اصلی اول تحقیق………………………………………………………………………………….۱۵۱
۵-۲-۹-خلاصه نتایج آزمون فرضیه اصلی دوم تحقیق…………………………………………………………………………………۱۵۲
۵-۲-۱۰-نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………. ۱۵۴
۵-۳-محدودیت های تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………..۱۵۵
۵-۴- پیشنهادات تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………. ۱۵۶
۵-۴-۱- پیشنهادات کاربردی تحقیق………………………………………………………………………………………………………..۱۵۶
۵-۴-۲- پیشنهادات تحقیق برای انجام مطالعات آتی……………………………………………………………………………………۱۵۸

فهرست منابع و مآخذ تحقیق………………………………………………………………………………………………………………….۱۵۹
الف) منابع فارسی………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۵۹
ب) منابع لاتین……………………………………………………………………………………………………………………………………..۱۶۴
فهرست پیوست ها و ضمائم تحقیق …………………………………………………………………………………………………………۱۷۰
فهرست جداول
عنوان شماره صفحه
جدول ۱- رتبه های مورداستفاده موسسات مطرح رتبه بندی……………………………………………………………………………۲۴
جدول ۲-۱: نمادها، تعاریف رتبه های اعتباری…………………………………………………………………………………………… ۲۵
جدول شماره۲-۲: نرخ سود علی الحساب سپرده های سرمایه گذاری ۱۳۸۷-۱۳۹۰…………………………………………… ۴۲
جدول شماره۲-۳: نرخ سود تسهیلات به تفکیک انواع قرارداد ۱۳۸۷-۱۳۹۰……………………………………………………. ۴۴
جدول شماره ۲-۴: نرخ سود علی الحساب سپرد ه های سرمایه گذاری مدت دار……………………………………………… ۴۶
جدول شماره ۲-۵: نرخ سود تسهیلات بانکی در عقود مبادله ای ومشارکتی (پس ازاجرای قانون بانکداری بدون ربا). ۴۷
جدول۲-۶: روش شاخص استاندارد…………………………………………………………………………………………………………. ۵۹
جدول۲-۷: صورت وضعیت اقلام مطالبات تسهیلات پرداختی به اشخاص (فردی) بانک ملت استان سمنان از سال۱۳۸۱ الی ۱۳۹۱ *ارقام به میلیون ریال……………………………………………………………………………………………………………….. ۷۱
جدول۲-۸: صورت وضعیت اقلام مطالبات تسهیلات پرداختی به شرکتها (سبد وام) بانک ملت استان سمنان از سال۱۳۸۱ الی ۱۳۹۱ *ارقام به میلیون ریال…………………………………………………………………………………………………. ۷۱
جدول۲-۹: گزارش تسهیلات پرداختی به اشخاص (فردی) بانک ملت استان سمنان از سال ۸۱ الی ۹۱………………… ۷۲
جدول۲-۱۰: گزارش تسهیلات پرداختی به اشخاص حقوقی (سبد وام)بانک ملت استان سمنان از سال۸۱ الی ۹۱……. ۷۲
جدول (۳-۱): نمونه آماری تحقیق (بانک ملت استان سمنان از سال۱۳۸۱الی ۱۳۹۱)………………………………………….. ۹۹
جدول ۳-۱: شناسایی ماهیت مطالبات معوق…………………………………………………………………………………………….. ۱۰۱
جدول ۳-۲: نرخ سود بانکی…………………………………………………………………………………………………………………. ۱۰۱
جدول۴-۱- آزمون توصیف خصوصیات نمونه آماری تحقیق در بازه زمانی ۱۳۹۱-۱۳۸۱……………………………….. ۱۰۷
جدول۴-۱- ۱-آزمون توصیف خصوصیات نمونه آماری تحقیق…………………………………………………………………. ۱۰۷
جدول۴-۱- ۲-آزمون توصیف خصوصیات نمونه آماری تحقیق…………………………………………………………………. ۱۰۷
جدول۴-۱-۳- آزمون توصیف خصوصیات نمونه آماری تحقیق…………………………………………………………………..۱۰۸
جدول۴-۱-۴- آزمون توصیف خصوصیات نمونه آماری تحقیق…………………………………………………………………..۱۰۸
جدول ۴-۲ -آزمون کولموگروف اسمیرنف برای بررسی نرمال بودن توزیع داده ها درجامعه آماری تحقیق ………. ۱۱۰
جدول ۴-۲ -۱- بررسی نرمال بودن (متغیرهای وابسته تحقیق- بخش مشتریان حقیقی)…………………………………… ۱۱۰
جدول ۴-۲ -۲- بررسی نرمال بودن (متغیرهای وابسته تحقیق-بخش مشتریان حقوقی)……………………………………. ۱۱۰
جدول ۴-۲ -۳- بررسی نرمال بودن (متغیرهای مستقل تحقیق)…………………………………………………………………….. ۱۱۰
جدول ۴-۳-آزمون ضریب همبستگی، ضریب تعیین،ضریب تعیین تعدیل شده وآزمون دوربین-واتسون،حاصل ازآزمون فرضیه اول تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………. ۱۱۱
جدول ۴-۴-آزمون تحلیل واریانس رگرسیون (ANOVA)- فرضیه اول تحقیق……………………………………………. ۱۱۲
جدول ۴-۵-آزمون ضرایب معادله رگرسیون (Coefficients) - فرضیه اول تحقیق………………………………………. ۱۱۳
جدول ۴-۶-آزمون ضرایب باقی مانده های معادله رگرسیون (Coefficients)- فرضیه اول تحقیق…………………… ۱۱۴