لذا لازم‌است قبل از هر‌چیز به شناسایی عوامل مؤثر بر تمکین مالیاتی پرداخته و اثر هر‌یک از این عوامل بر تمکین مالیاتی تحلیل‌شود. این عوامل عبارتند از:
۱- وجود ضمانت‌های اجرایی لازم
هر‌دستگاه مالیاتی برای رسیدن به اهداف خود باید سازوکار لازم برای رسیدن به آن را تعبیه‌نماید که تشویقات و جرایم مالیاتی یکی از بهترین ابزارها برای رسیدن به هدف درآمدی مالیات و افزایش آن است. لیکن این ابزار می‌بایست کارایی لازم را نیز برای رسیدن به مقصود داشته‌باشد (پورمقیم، ۱۳۸۴،۱۶۲).

مشوق‌های مالیاتی ابزارهایی هستند که در صورت استفاده کارا می‌توانند در راستای رشد و توسعه اقتصادی مؤثر واقع شوند. چارچوب معافیت‌های مالیاتی فعلی، در برهه‌ای از زمان که اقتصاد کشور با انبوهی از مشکلات اقتصادی و غیراقتصادی نظیر وقوع جنگ تحمیلی، تشکیل مؤسسه‌های عمومی غیردولتی، ملی شدن صنایع و مانند آن روبرو بوده، شکل گرفت و چنین ساختاری بدون بررسی آثار اقتصادی آن، همچنان استمرار پیدا کرده است ولی هیچ شواهدی مبنی بر اثرگذاری مثبت آن در متغیرهای کلان اقتصادی مشاهده نشده است (نظری، ۹۱،۱۳۸۷).
۲- کنترل و نظارت:
کنترل عبارت است از یک کوشش منظم در ایجاد ضوابط عملیاتی براساس اهداف برنامه جهت طراحی یک بازخورد اطلاعاتی به منظور مقایسه عملیات انجام‌یافته با عملیات‌های از پیش‌تعیین‌شده به‌طوری که در صورت وجود انحراف، میزان آن مشخص‌شود و در نتیجه هر اقدام لازمی انجام‌گیرد تا اطمینان حاصل‌گردد که منابع به مؤثرترین شکل در نیل به اهداف سازمان بکار ‌گرفته ‌شده ‌اس. (پورمقیم، ۱۶۲،۱۳۸۴).
۳- فساد مالی و اقتصاد:
گاه ممکن است یک مأمور مالیاتی هم به قانون اشراف کامل داشته باشد و هم در اجرای آن ماهر باشد اما برخوردی قاطع با مؤدیان خلاف‌کار نشان‌ندهد، دلیل و انگیزه این امر را می‌توان در میزان شیوع فساد مالی که در بعضی از ادارات مالیاتی سایه‌ افکنده‌ است، جستجو ‌کرد. وجود فساد در بین مسئولین مالیاتی باعث بی‌اعتمادی شهروندان گردیده و از پرداخت مالیات امتناع می‌نمایند (پورمقیم، ۱۶۲،۱۳۸۴).
هدف از انجام این مطالعه پاسخ‌گویی به این سؤال است که چه عواملی در وصول درآمدهای مالیاتی در ایران مؤثر است؟
در این پژوهش، ابتدا عوامل مؤثر بر سطح تمکین مالیاتی شناسایی می‌شود. برخی از این عوامل می‌توانند اقتصادی بوده مانند: درآمد، نرخ مالیات، احتمال بازرسی و نرخ جریمه و همچنین برخی عوامل فردی-اجتماعی شامل قدرت مسئولین دولتی و اعتماد به آن‌ ها که به‌طور خاص در این پژوهش مورد مطالعه قرار خواهد گرفت، نیز می‌تواند بر روی میزان تمکین مالیاتی مؤثر واقع شود.
در این مطالعه، چارچوب شیب لغزنده مورد استفاده قرار خواهد گرفت. استدلال شیب لغزنده بیان می‌کند که پذیرش یک خط مشی یا انجام یک عمل منجر به پذیرش یک سری از خط مشی‌ها و انجام یک سری از اقدامات است. در این نوع از استدلال گفته‌ می‌شودکه پدیدهX اتفاق افتاده است پس الزاماً Y نیز حادث خواهد شد(وولوخ^[۲]،۱۰۲۹:۲۰۰۷).
چارچوب شیب لغزنده در این بررسی دارای سه بعد است: ۱) اعتماد به مسئولین دولتی ۲) قدرت مسئولین دولتی ۳) تمکین مالیات. فرض بر این است که تمکین مالیات تابعی از قدرت مسئولین دولتی و اعتماد به آن‌هاست؛ یعنی اینکه در واقع به دنبال افزایش (کاهش) میزان قدرت و اعتماد به مسئولین مالیاتی، افزایش (کاهش) تمکین مالیات ایجاد خواهد شد (کرچلر، ۲۱۴:۲۰۰۸).
در واقع در این پژوهش سعی بر آن است که با بهره گرفتن از یک تحلیل تجربی و بر اساس چارچوب شیب لغزنده به بررسی عوامل فردی-اجتماعی مؤثر برتمکین مالیاتی پرداخته شود. از یک نمونه شامل مؤدیان مالیاتی شهرستان اصفهان استفاده می‌گردد تا به ترتیب اثر اعتماد و قدرت مسئولین دولتی بر روی تمکین مالیاتی داوطلبانه و اجباری بررسی شود.
۱-۲- اهمیت و ضرورت تحقیق
گسترده شدن دخالت دولت در عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی و در پی آن، گسترش تعهدات دولت در جهت هدف‌هایی چون رشد اقتصادی، ثبات قیمت‌ها، افزایش اشتغال و توزیع عادلانه درآمدها، مخارج دولت را با روند صعودی مواجه نموده است. در این میان در کشورهای توسعه‌یافته درآمدهای مالیاتی در تأمین مالی مخارج دولت از اهمیت وافری برخوردار هستند. اما در کشورهای در حال توسعه به دلیل وجود ساختار تورمی و کارا نبودن سیستم مالیاتی، درآمدهای مالیاتی، درصد ناچیزی از تولید ناخالص داخلی این کشورها را تشکیل می‌دهد.
در ایران پس از درآمدهای نفتی، عمده درآمد دولت در راه تأمین مالی بودجه، درآمدهای مالیاتی است. که از آن طریق سه هدف تخصیص منابع اقتصادی، توزیع مجدد درآمدها و تثبیت اقتصادی پی‌گیری می‌شود. با توجه به مطالب فوق، در این مطالعه سعی شده است عوامل مؤثر بر تمکین مالیاتی شناسایی شود. سپس به طور ویژه به تجزیه و تحلیل عوامل فردی-اجتماعی مؤثر بر میزان تمکین مالیاتی پرداخته خواهد شد؛ یعنی در کنار برخی عوامل اقتصادی چون درآمد، نرخ مالیات، احتمال بازرسی و نرخ جریمه که سطح تمکین مالیاتی را متأثر می کند، عوامل فردی-اجتماعی شامل قدرت مسئولین دولتی و اعتماد مؤدیان مالیاتی به آن‌ ها نیز مؤثر می‌باشند. اثر هر یک از این عوامل فردی-اجتماعی بر روی تمکین مالیات به کمک روش تحلیل تجربی، مطالعه خواهد شد و نهایتاً نوع اثرگذاری اعم از تمکین اجباری و داوطلبانه نیز مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت.
۱-۳- اهداف تحقیق
۱- تجزیه و تحلیل اثر قدرت مسئولان دولتی بر تمکین مالیات
۲- تجزیه و تحلیل اثر اعتمادمؤدیان مالیاتی به مسئولان دولتی بر تمکین مالیات
۱-۴- سؤالات و فرضیه‌های تحقیق
۱- قدرت مسئولان دولتی اثر منفی بر تمکین مالیات دارد.
۲- اعتماد مؤدیان مالیاتی به مسئولان دولتی اثر منفی بر تمکین مالیات دارد.
۱-۵- قلمرو تحقیق
۱-۵-۱- قلمرو موضوعی
به لحاظ موضوع، این پژوهش در قلمرو اقتصاد بخش عمومی از زیر شاخه‌های اقتصاد کلان قرار می‌گیرد. در این پژوهش، منظور از مسئولان دولتی تمامی مقامات دولتی اعم از رئیس جمهور تا مسئولان دولتی در ادارات مالیاتی را شامل می‌شود و مؤدیان مالیاتی همه مؤدیان در تمامی سطوح را شامل می‌شود و هیچ گونه تمایز و گزینشی در انتخاب مؤدیان صورت نمی‌گیرد. نوع رفتار مورد تحلیل، رفتار انتزاعی مسئولان و مؤدیان مالیاتی است.
۱-۵-۲- قلمرو مکانی
از نظر مکانی این پژوهش در بین مؤدیان مالیاتی شهر اصفهان انجام شده است.
۱-۵-۳- قلمرو زمانی
مطالعات مربوط به این پژوهش از اردیبهشت سال ۱۳۸۹ آغاز گردیده و از تیر‌ماه سال ۱۳۸۹ داده‌های مربوط به این پژوهش گردآوری شده است. تجزیه و تحلیل نتایج و تهیه گزارش نهایی متعاقباٌ در مرداد‌ماه همین سال صورت گرفته است.
۱-۶- روش تحقیق
روش مطالعه از نظر هدف کاربردی و به لحاظ نوع، توصیفی-اسنادی و شیوه جمع‌ آوری داده‌ها، پیمایش با بهره گرفتن از پرسش‌نامه حاوی سؤالاتی که قادر به پاسخ‌گویی به فرضیه‌های تدوین شده بر اساس اهداف پژوهش باشد، انجام شده است. بدیهی است متغیرهای اصلی هدف مورد توجه قرار گرفته و پس از جمع آوری اطلاعات به روش فوق با بهره گرفتن از تکنیک‌های آماری، اقتصادسنجی و انتخاب مناسب آن، هدف پژوهش قابل دست‌یابی خواهد بود.
در این مطالعه به منظور آزمون فرضیه‌های مطرح شده، پرسش‌نامه‌هایی تنظیم ‌گردیده ‌ که حاوی اطلاعات زیر است. در این پرسش‌نامه‌ها به توصیف کشوری فرضی پرداخته شده و اطلاعات مربوط به آن کشور شامل اطلاعات سیاسی، جغرافیایی، اقتصادی و… بیان شده است. به مؤدیان مالیاتی گفته می‌شود که تصور کنند در این کشور فرضی زندگی می‌کنند و امکان کسب درآمد دارند و همچنین ناگزیر از پرداخت مالیات هستند. چهار نوع پرسش‌نامه بین مؤدیان مالیاتی توزیع می‌گردد. در واقع چهار حالت مختلف برای کشور فرضی در نظر گرفته ‌می‌شود.
۱- کشور فرضی با مسئولین دولتی با قدرت بالا و اعتماد زیاد مؤدیان مالیاتی به آن‌ ها
۲- کشور فرضی با مسئولین دولتی با قدرت کم و اعتماد زیاد مؤدیان مالیاتی به آن‌ ها
۳- کشور فرضی با مسئولین دولتی با قدرت زیاد و اعتماد کم مؤدیان مالیاتی به آن‌ ها
۴- کشور فرضی با مسئولین دولتی با قدرت کم و اعتماد کم مؤدیان مالیاتی به آن‌ ها
سپس سؤال‌هایی در پرسش‌نامه تنظیم گردیده است تا محقق بتواند فرضیات پژوهش را مورد آزمون قرار دهد.
پرسش‌نامه حاوی سؤال‌های زیر است:
۱- سؤال‌هایی که سطح قدرت مسئولین دولتی و اعتماد مؤدیان مالیاتی به آن‌ ها را می‌سنجند.
۲- سؤال‌هایی که به کمک آن‌ ها مشخص می‌گردد که مؤدی مالیاتی به درستی توصیف‌نامه مربوط به کشور فرضی را مطالعه نموده و به شرایط و ویژگی‌های آن کشور کاملاً واقف است یا نه.
۳- سؤال‌هایی که نشان دهنده تمکین مالیاتی داوطلبانه و اجباری است.
در این پژوهش از یکی از روش‌های پژوهش علم روانشناسی به نام “بررسی دست‌کاری”^[۳] استفاده شده است . گفته می‌شود که یک محقق به هیچ عنوان امکان تغییر در نتایج یک پژوهش را ندارد. تنها روشی که به وسیله آن امکان دست‌کاری نتایج یک آزمایش هست، همین روش بررسی دست‌کاری است. در واقع در این روش برای رسیدن به نتایج دلخواه آزمایش، می‌توان تمامی شرایط آزمایش را تحت کنترل خود قرار داد تا به نتیجه مطلوب مورد نظر دست یافت. در این بررسی نیز تمامی شرایط آزمایش تحت کنترل محقق است و شرایطی را برای شرکت‌کنندگان ترسیم نموده تا بتواند به نتایج مورد علاقه خود دست یابد. در واقع در این پژوهش پرسش‌نامه به گونه‌ای تنظیم می‌گردد که تمامی شرایط آزمایش اعم از میزان قدرت مسئولین دولتی کشور فرضی و میزان اعتماد مؤدیان مالیاتی به آن‌ ها تحت کنترل محقق است، لذا روش بررسی دست‌کاری در این آزمایش خاص اعمال گردیده است.
در این پژوهش همچنین از چارچوب شیب لغزنده استفاده شده است. در واقع استدلال شیب لغزنده نوعی استدلال است که بر اساس آن اگر جریانی از یک فعالیت یک‌بار انجام گیرد؛ منجر به شکل‌گیری فعالیت‌های دیگر خواهد شد به طوری که حتی ممکن است به برخی نتایج نامطلوب بعدی منجر شود )نونبرگ^[۴]، ۲۰۰۳).
در واقع استدلال شیب لغزنده بیان می‌کند که پذیرش یک خط مشی یا انجام یک عمل منجر به پذیرش یک سری از خط‌ مشی‌ها و انجام یک سری از اقدامات دیگر است. این استدلال به صورت زیر قابل بیان است:
۱- پدیده X اتفاق افتاده است ( یا ممکن است اتفاق بیافتد)