جامعه ی آماری آن ها، شامل کلیه ی دانشجویان متأهل دانشگاه پیام نور ارومیه (۶۰۰ زوج) بود که در سال تحصیلی ۹۱-۹۰ مشغول به تحصیل بودند. نمونه ی پژوهش نیز شامل ۶۰ نفر (۳۰ زوج) می شد که حداقل یکی از زوجین در سال مورد اشاره در بالا، دانشجوی دانشگاه پیام نور ارومیه بود.
روش پژوهش شبه آزمایشی و از نوع نیمه تجربی بوده است. در این پژوهش از طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل استفاده شده و زوجین به شیوه ی تصادفی انتخاب و در گروه های آزمایشی و کنترل جایگزین شدند.
متغیر مستقل برنامه ی آموزشی غنی سازی روابط بود که در ۱۰ جلسه روی گروه آزمایش انجام شد. در گروه کنترل نیز که شامل ۱۵ زوج بود هیچ مداخله ای صورت نگرفت. ابزار پژوهش پرسشنامه سازگاری زناشویی (اسپاینر، ۱۹۷۶ ) بود.
یافته ها: ابتدا پیش آزمون برگزار شد و بررسی های آماری نشان داد که بین زوج ها از نظر متغیرهای سازگاری، رضایت و همبستگی زناشویی و همینطور توافق زوجی و ابراز محبت زوجی در مرحله پیش آزمون تفاوت معناداری وجود ندارد.
پس از اجرای برنامه آموزشی و مقایسه نمرات پس آزمون با نمرات پیش آزمون، مشخص شد که آموزش غنی سازی زوجین بر سازگاری زناشویی زوجین مؤثر بوده و این اثر در ابعاد رضایت زناشویی، همبستگی زوجی، توافق زوجی و ابراز محبت زوجی معنی دار بوده است. این نتایج نشان می دهد که برنامه ی آموزشی غنی سازی ارتباط، باعث افزایش معنادار نمرات مؤلفه های سازگاری زوجی شده است.
از جمله پیشنهادات این پژوهش، اجرای برنامه ی آموزشی مستمر و منظم برنامه غنی سازی ارتباط زوجین به منظور افزایش سازگاری زناشویی زوجین در مراکز دانشگاهی؛ و جایگزینی برنامه آموزش غنی سازی ارتباط با درس جمعیت و تنظیم خانواده و اجرای این آموزش قبل از ازدواج به شکل الزامی، می باشد.

با توجه به پژوهش های ذکر شده، اثربخشی برنامه های پیشگیری از مشکلات زناشویی، تاحدودی روشن می باشد. با مروری بر تاریخچه این نوع مطالعات، می توان دریافت که، بیشتر مطالعات اثرات مثبتی را گزارش کرده اند. برخی از مطالعات تأثیر حداقل یا خنثی از این برنامه ها را گزارش نموده اند؛ اما هیچ مطالعه ای اثر منفی برای این برنامه ها گزارش نکرده است. با توجه به تنوع مطالعات در این حوزه و مشخص شدن اثرات نسبی آن ها، باید در جامعه ی ما مطالعات بیشتری در این رابطه انجام گیرد. بدون شک با توجه به شرایط و مقتضیات فرهنگی، کارایی انواع برنامه ها می تواند متفاوت باشد. شاید که بتوان با تکیه بر پژوهش های متناسب با فرهنگ، برنامه هایی طراحی کرد و یا اینکه در چارچوب عملی برنامه های موجود، تغییراتی ایجاد نمود.

۲-۶- مبانی نظری

رویکردهای مختلف برای پیشگیری از مشکلات زناشویی کوشش هایی را انجام داده است. احتمالاً گسترده ترین خدمات برای آماده سازی ازدواج را، نهادهای مذهبی فراهم کرده اند. این خدمات عموماً در آموزش زوج ها به اهمیت انجام اعمال مذهبی و راهنمایی و پند و اندرز درباره ی مسائل جاری و مشکلات احتمالی آینده، محدود می شدند. درحالیکه این خدمات در سطح وسیعی قابل دسترسی اند، اما آنها از نظر محتوا، مدت زمان و چارچوب عملی متفاوت بوده است. همچنین درباره ارزیابی عملی آنها به جز اثرات فوری، پژوهشهای کمتری موجود است.
برنامه های دیگر، به تاریخچه خدمات حرفه ای ازدواج مربوط می شد. این برنامه ها به جای اینکه که به رفع یا جلوگیری از آسیب زناشویی توجه کند، بیشتر به تقویت جنب های مثبت رابطه تمرکز دارند. احتمالاً این برنامه ها برای جلوگیری از درماندگی زناشویی، از طریق افزایش کیفیت رابطه ی زناشویی نقش غیر مستقیم دارند.
بیشتر برنامه های مطالعه شده با تمرکز جدی بر پیشگیری، آن هایی هستند که بر نظریه ی رفتاری زناشویی مبتنی می باشد. اصل اساسی این رویکرد آن است که زوج ها طبق تجارب شرطی شده به همسرشان پاسخ می دهند. تصور بر آن است که روابط خوشحال کننده، زمانی اتفاق می افتند که به طور کلی تعاملات تجربه شده، پاداش بخش باشند و روابط ناراحت کننده از تعاملات ناخشنود ناشی می شدند. بنابراین برنامه های مبتنی بر نظریه های رفتاری به زوج ها کمک می کنند تا تعاملات زناشویی مثبت را از طریق تقویت کردن به حداکثر برسانند و تعاملات انزجاری را به حداقل کاهش دهند(برگر،۱۹۹۹).
۲-۶-۱- نظریه های مرتبط با آسیب شناسی زندگی زناشویی

۲-۶-۱-۱- رویکرد روان تحلیلی

این رویکرد که با نظرات فروید آغاز شده، بر گذشته ی فرد و تعارض های کودکی وی تأکید دارد. فروید و رویکرد روان کاوی وی تأکید دارد که فرد را باید در گذشته اش به ویژه دوران کودکی اش جستجو کرد. مسلما دوران کودکی هرشخصی در ارتباط با افرادی بوده است که در اکثر مواقع خانواده وی بودند. پس از نظر این رویکرد هم دوران کودکی و هم خانواده اهمیت فراوانی دارند. اما آنچه که مهم است تجربیات افراد در ناخودآگاه آنان ذخیره شده است که رفتارهای شان را شکل می دهد. بنابراین می توان گفت مشکلات و آسیب های زناشویی ناشی از تعارض های درونی ناخودآگاه یک زوج یا هر دوی آن ها می باشد. برای حل تعارض ها، فرد باید نسبت به مسائل ناخودآگاه، آگاهی پیدا کند. برای این منظور فرد تشویق به بیان آزاد افکار و اندیشه های خود بدون سانسور می گردد، و با بیان افکار خود به بینش عاطفی دست پیدا می کند و ممکن است پدیده ی انتقال یا ضد انتقال در درمان رخ دهد.
از دیدگاه های این رویکرد می توان به نظریه ی روابط فردی اشاره نمود؛ که بر اساس آن هر فرد با تاریخچه ای فردی و شخصیتی منحصر به فرد و مجموعه ای از روابط با افراد دیگر دارد؛ که موجب شکل گیری شخصیت درونی وی می گردد. هریک از زوجین دارای شخصیت مجزا از یکدیگر هستند که در طی سالها و قبل از ازدواج در ارتباط با اعضای خانواده شکل گرفته است. ممکن است این تجارب خشنود و یا ناخشنود باشند. که در هرصرورت بر رابطه زوجین تأثیر می گذارد ودر صورت هر گونه اخنلال در این رابطه باید به گذشته فرد و ارتباطات او رجوع کرد. فرامو یکی از نظریه پردازان این رویکرد، ریشه ی مشکلات زناشویی را تعارضات حل نشده ی فرد در خانواده ی پدری می داند.
ساتیر یکی دیگر از نظریه پردازان این رویکرد، به نیازهای عاطفی زن و شوهر توجه ویژه کرده و اظهار می دارد افراد با ازدواج امیدوارند که به صورت هوشیارانه و یا ناخودآگاه این نیازها را برآورده کنند. درواقع آنان با این هدف که نیازهای آنان به ویژه نیازهای عاطفی شان تأمین شود ازدواج می کنند و در غیر این صورت دچار مشکل می شوند.

۲-۶-۱-۲- رویکرد شناختی- رفتاری

از دیدگاه شناختی- رفتاری، انسان سازگار کسی است که توانایی و قدرت پردازش صحیح اطلاعات را داراست؛ و چون قادر به چنین کاری است، بنابراین یک نظام ارزشی واقع بینانه برای خود تنظیم می کند؛ تا تحت تأثیر نوسانات روانی دردناک و اختلاف با دیگران، دچار آسیب نشود. این روند به او کمک می کند به احساس بهتری دست یابد.

طبق این دیدگاه زوج هایی که سازگاری بیشتری دارند بیش از زوج های ناسازگار، افکار، احساسات و انتظارات یکدیگر را می پذیرند. در این دیدگاه، احساسات نامطلوب بیان می شود و به اندازه ی احساسات مطلوب مورد توجه قرار می گیرند. در مقابل زوج های ناسازگار به طور معناداری از برقراری ارتباط کلامی امتناع می کنند و حاضر نیستند هیچ نوع از احساسات خود را ابراز کنند.
در این دیدگاه، بر شناخت و اجزای آن توجه خاصی می شود؛ زیرا شناخت درست، رفتار و برخورد صحیح را در زندگی فرد فراهم می کند؛ و در مقابل خطاهای شناختی به قدری مهم و بازدارنده هستند که اساس تمام مشکلات و مسائل را تشکیل می دهند.
دیدگاه شناختی- رفتاری با این فرض که علت اصلی ایجاد اختلاف، ادراک تحریف شده و یا یک نوع تفکر غیرمنطقی است؛ بدین صورت که تفاوت در نحوه ی نگرش افراد باعث بروز اختلافات و پیامدهای ناشی از آن می شود؛ بنابراین محور فعالیت های درمانی خود را بر اصلاح تفکر و رفع خطاهای شناختی قرار می دهند.
۲-۶-۱-۳– رویکرد سیستم ها
مواردی که در چارچوب نظری سیستم ها قرار می گیرند، بسیار گسترده هستند. این دیدگاه ها به رابطه های زناشویی به عنوان یک نظام تعاملی کاملاً پایدار می نگرند. یک زوج زمانی سراغ درمان می آید که نظام پایداری خود را از دست می دهد و یا اینکه پایدار است ولی رضایت بخش نیست. اصول اساسی رویکرد سیستم ها، متنوع می باشد و بسته به موضع درمانگر به کار می رود. وردن ( ۱۹۹۴ ) اصول زیر را مطرح می کند.

• لازم است زوج ها پیامدهای بین خودشان را اصلاح کنند، به جای اینکه آن را متوجه عضو دیگر خانواده نمایند.
• مرزهای بین اعضای خانواده و نظام نسل ها ( کودکان، والدین، پدر و مادربزرگ ها ) باید دارای انعطاف باشد.
• قدرت در خانواده عبارت است از توانایی تأثیر گذاردن بر دیگری به صورت آشکار و پنهان.
• صمیمیت برای هر کس مهم است و راه های مثبت زیادی جهت ایجاد صمیمیت بین زوجین وجود دارد.
• نقش ارتباط بسیار مهم می باشد به طوریکه ارتباط مناسب، اساس تغییرات دیگر است.

نظریه ی ساختاری مینوچین به نقش قواعد و مرزهای خانوادگی، قدرت میان اعضای خانواده، تکالیف و نقش ها توجه می کند. وی معتقد است اگر مرزها خیلی سفت و سخت یا نفوذناپذیر باشند، موجب اختلال عملکرد خانواده می گردند. همچنین عدم رعایت سلسله مراتب خانواده (والدین تصمیم گیران اصلی نباشند و کودکان بزرگ تر بیش از کودکان کوچک تر مسئولیت نداشته باشند) موجب آشفتگی نظام خانواده می گردد. گاهی صف بندی های درون خانواده مخرب و به مثلث سازی منجر می شوند. همچنین در این خانواده ها قدرت روشن و صریح نیست.
نظریه ی تجربه نگر ویتاکر، علاوه برآنکه اختلال خانواده را از جنبه ساختاری بررسی نموده، به بعد فرآیندی نیز توجه داشته است. وی معتقد است اگرچه از لحاظ ساختاری امکان دارد که مرزهای خانوادگی درهم ریخته یا نفوذ ناپذیر باعث عملکرد ناکارساز خرده نظام ها، تبانی های مخرب انعطاف ناپذیری نقش ها و جدایی نسل ها از هم گردند، ولی مشکلات مربوط به فرایند نیز با فروپاشی امکان مذاکره و توافق اعضا برای حل تعارض موجب از بین رفتن صمیمیت، دلبستگی یا اعتماد می گردد. درکل نشانه های اختلال هنگامی ظهور می کنند که فرآیندها و ساخت های مختل به مدت طولانی تداوم می یابند و مانع توان خانواده برای اجرای تکالیف زندگی می شوند(گلدنبرگ، ترجمه برواتی و همکاران، ۱۳۸۲).
۲-۶-۱-۴- رویکرد ارتباطی
این رویکرد از عقیده ای ریشه می گیرد که می گوید: افراد مجبور به برقراری ارتباط باهم هستند و آن ها زمانی می توانند به طور اثربخش تر ارتباط برقرار کنند که ارتباط آن ها روشن و باز باشد. گرچه از نظر این رویکرد همه چیز در رابطه ی بین فردی به خلاصه نمی شود؛ اما ارتباط را دارای اهمیت اصلی می داند. برخی از پیش فرض های دیگر این رویکرد عبارتند از:

• در یک رابطه امکان دارد زوج آنچه را که همسرش می گوید، بداند، اما نباید تصور کند، آنچه را که برای همسرش معنی می دهد، می داند.به عبارتی دیگر ممکن است برداشت همسر او متفاوت از مفهوم پیامی باشد که زوج بیان کرده است.
• اگر درباره ی یک ارتباط هیچ سوالی وجود ندارد، مهم است برای روشن شدن سوال کنیم. همچنین مهم است که همسران بخواهند و بتوانند ارتباطاتشان را برای یکدیگر روشن کنند.
• تربیت ذهنی در رابطه ها تأثیری ندارد.
• ارتباط برقرارکننده های با کارکرد خوب، پیام های کامل و روشن ارسال می کنند و بیش از اندازه تعمیم نمی دهند.
• زوج ها نیاز دارند، بتوانند چیزی را که از رابطه می خواهند، جستجو کنند. پرسیدن موجب اطمینان از کسب آن نمی شود؛ اما نپرسیدن عدم حصول آن را اطمینان می بخشد.
• رابطه ها نیازمند گفتگو می باشند و گفتگو نیازمند ارتباط خوب.

درمانگرانی که با دیدگاه ارتباطی کار می کنند، ابتدا سبک ارتباطی کلامی و غیرکلامی زوج ها را مشاهده می کنند و سپس سعی می کنند به روش های زیر آن را تغییر دهند.

1. الگوپذیری روشن ارتباطی
2. جستجوی روشن سازی به طور مکرر
3. بیان کردن آنچه را درمانگر می بیند و می شوند.

اگرچه درمانگران ممکن است به عنوان انتقال دهنده برای زوج عمل کنند، اما هدف نهایی افزایش شایستگی ارتباطی است. آموزش مخصوص در مهارت های ارتباطی بخشی از این رویکرد درمانی است.