= بهره وری سرمایه 
= بهره وری نیروی کار 

۲ـ بهره وری کل عوامل[۱۲] :

بهره وری کل عوامل، نسبت ستانده خالص به مجموع نهاده (عوامل) نیروی کار و سرمایۀ مربوطه میباشد. برای بدست آوردن ستانده خالص باید کالاها و خدمات واسطهای خریداری شده را از ستانده کل کسر کنیم. نکته قابل توجه این است که مخرج این نسبت را فقط عوامل نهاده نیروی کار و سرمایه تشکیل دادهاند.

۳ـ بهره وری کل:[۱۳]

بهره وری کل، نسبت ستانده کل به تمامی نهادههای بکار رفته در فرایند تولید میباشد.

= بهره وری کل

در بهره وری زمان اهمیت بسزایی دارد. به این معنا که هر قدر برای تولید یک میزان معین کالا یا خدمات و با کیفیتی برابر، زمان کمتری مصرف شود، بهره وری بیشتری دارد.
بهره وری را میتوان در مورد هر نوع نظام تولیدی (خدماتی) در سطح خرد، سازمان یا کشور بکار برد. بدین صورت که باید رابطه میان کیفیت و کمیت خدمات و کالاهای تولید شده با کمیت و کیفیت منابع استفاده شده، سنجیده شود، هر قدر صورت کسر بزرگتر از مخرج آن باشد بهره وری به همان نسبت بیشتر است. یکی از موارد کاربرد بهره وری، مقایسۀ چند نظام تولیدی در یک زمان واحد یا مقایسۀ یک نظام در طول زمان است که در واقع عملکرد کلی آن نظام را مورد ارزیابی قرار میدهد و از این دید، ابزار تطبیقی مهمی است که به مدیران، اقتصاددانان، برنامهریزان و سیاستگذاران کمک میکند تا هر نوع نظام تولیدی را در سطوح مختلف (فردی، سازمانی ، بخشهای ملی و بین المللی ) مورد ارزیابی قرار داده و تشخیص دهند که تا چه حد از منابع موجود به درستی استفاده شده و چگونه میتوان بهره وری را بالا برد.
بعضی مواقع مفاهیم بهره وری ، کارائی و اثربخشی[۱۴] با یکدیگر اشتباه میشوند. لذا لازم است که در اینجا هر یک از این مفاهیم بوضوح روشن گردیده و وجه تمایز آنها مشخص شود.
کارائی، عبارت است از نسبت تولید کالاها یا خدمات نهایی به منابع بکار رفته در آنها، در اینجا کارائی تنها به افزایش کمی تولید توجه دارد. به عبارت دیگر کارائی به نسبت کمیت خدمات ارائه شده (مانند میزان تن زبالههای جمعآوری شده) به هزینه مالی یا نیروی کاری که برای آن بکار رفته برمیگردد. با این حال این مفهوم از بهره وری و شیوه اندازه گیری، میزان رضایت مشتری یا میزان دستیابی به هدف مطلوب یا مورد نظر را اندازه گیری نمیکند.(همان،ص ۱۲۱)
اثربخشی، بر خلاف کارائی روشی است که چگونگی تحقق اهداف را میسنجد، این مقیاس، اثرات برنامه را بر جامعه کمی کرده و مشخص میکند که آیا برنامه از نهادهها یا منابع برای نائلشدن به اهدافش استفاده بهینه کرده یا خیر. بنابراین چگونگی تحقق مجموعهای از اهداف، مبین اثربخشی است. در حالیکه چگونگی بکارگیری منابع جهت تحقق این اهداف را کارائی مینامیم. مثلاً معیارهایی از کارائی نشانگر تعداد افراد معالجه شده به نفرـ ساعت پزشکی میباشد. درحالیکه معیارهایی از نوع اثربخشی، در صورت توانایی برای نشان دادن تعداد موارد معالجه موفق نسبت به کل بیماران معالجه شده بکار میرود. یا هنگامیکه دولت به خاطر کمک به بیکاران آنها را برای یافتن شغل، آموزش میدهد، نسبت تعداد افراد تعلیم دیده به معلم، یک مقیاس کارائی است، حال آنکه تعداد تعلیم دیدگانی که بعد از آموزش شاغل شدهاند یک مقیاس اثربخشی است.
کارائی و اثربخشی ضرورت ندارد که حتماً با هم بیایند زیرا کارائی نشان دهنده دستیابی به یک سطح از نتایج ایجاد شده است که قابل قبولند، اما ضرورتاً میتوانند مطلوب نباشند. برای مثال حمل یک بسته از جایی به یک کیلومتر آن طرفتر میتواند به جای استفاده از تاکسی یا آژانس یا هر وسیله دیگر، پیاده انجام گیرد که این ممکن است یک عمل کارآ باشد ولی اگر بسته خیلی دیر به مقصد برسد به نحوی که کسی که منتظر آن است محل را ترک نماید این دیگر نمیتواند اثربخش باشد. ( Sumanth , J,1985.P.6)
بهره وری ترکیبی از کارائی و اثربخشی است زیرا اثربخشی با عملکرد مرتبط است در صورتی که کارائی با استفاده مفید از منابع ارتباط دارد. به طور مثال بهره وری حمل و نقل عمومی نه فقط به تعداد افرادی که از آن استفاده میکنند بستگی دارد، بلکه منوط به این است که آیا مردم در سفرهای خود از ایمنی، راحتی، سرعت، سهولت دسترسی، کوتاهی زمان و قابلیت اعتماد برخوردارند یا نه.
با توجه به مطالب فوق میتوان تعریف دیگری از بهره وری ارائه داد که مفهوم آن را بهتر و رساتر بیان مینماید:
بهره وری عبارتست از نسبت تولید به ثمر رسیده به نهاده بکار رفته در آن؛ در اینجا منظور از به ثمر رسیده همان تحقق اهداف مورد نظر میباشد. مثلاً اگر فروش تمامی محصول، هدف باشد، آنگاه بهره وری نشان میدهد که تا چه میزان به این هدف نائل شدهایم. در این تعریف ارتباط بهره وری با مفاهیم کارائی و اثربخشی بوضوح مشاهده شده است. یکی از نکات مهم در مورد بهره وری مفهوم نسبی آن است. بدین معنی که هرگاه گفته میشود بهره وری بالاست در مقایسه با بعضی استانداردها عنوان شده است. در اینجا از دو شاخص مقایسۀ سطوح بهره وری و مقایسه روند بهره وری استفاده میگردد. شاخص مقایسۀ سطوح بهره وری به ما نشان میدهد که بهره وری یک سازمان یا یک کشور در مقایسه با سازمان یا کشور دیگر چگونه است برای محاسبه آن به این ترتیب عمل میکنیم که بهره وری یک سازمان (یا یک کشور) را مساوی ۱۰۰ قرار داده و بهره وری دیگر سازمانها را نسبت به آن میسنجیم. (ابطحی,۱۳۷۵; ص ۹۲)
در شاخص مقایسه روند بهره وری، تغییر بهره وری نسبت به دوره پایه اندازه گیری و تحلیل میشود، بدین گونه که بهره وری در یک سال را مساوی ۱۰۰ قرار داد و سالهای دیگر را نسبت به آن مورد ارزیابی قرار میدهیم .(همان, ص۹۵ )
تقسیمبندی دیگری نیز در ارتباط با بهره وری وجود دارد که عبارتند از:( اینوهارا , ۱۳۷۰)
۱ـ بهره وری فیزیکی: مقدار کار یا سرمایه تقسیم بر مقدار تولید
۲ـ بهره وری ارزشی: مقدار کار یا سرمایه تقسیم بر مقدار تولید(بر اساس ارزش)
۳ـ بهره وری میانگین: مقدار کار یا سرمایه تقسیم بر کل تولید( ارزش یا مقدار)
۴ـ بهره وری نهائی: مقدار کار یا سرمایه اضافی تقسیم بر تولید نهائی( ار
زش یا مقدار)
یک روش دیگر برای اندازه گیری بهره وری، بهرهگیری از ارزش افزوده میباشد، مزیت سنجش بهره وری از طریق ارزش افزوده آن است که خط تمایزی میان پرداختی به کارکنان و دیگر هزینه های مؤثر کشیده نشده و همه بخشها از آن منتفع میشوند.(ابطحی,۱۳۷۵; ص۱۲۰)
در مورد بهره وری ذکر چند نکته ضرورت دارد، این نکات عبارتند از:
۱ـ ماهیت بهره وری به معنای هوشمندانه کار کردن است نه سختتر کار کردن، بهبود بهره وری واقعی با کار سخت حاصل نمیشود. این به دلیل آن است که جسم انسان محدودیتهایی دارد و فراتر از توان جسمانی نمیتوان کار کرد.
۲ـ بهره وری تنها خاص نیروی انسانی نیست، بلکه به معنای استفاده مؤثر و مفید از تمام منابع از جمله سرمایه، زمین، مواد، انرژی، زمان، اطلاعات و نیروی انسانی است. پس بهره وری پدیدهای چند بعدی است.
۳ـ بهره وری تنها بر کمیت بازده تأکید ندارد، بلکه کیفیت بازده را نیز مهم میداند. برای بالا بردن کیفیت، وجوه اجتماعی، روانی و اقتصادی بسیاری باید مورد توجه قرار گیرد و مسائلی چون کیفیت محیط کار، رضایت شغلی و …اهمیت پیدا میکند.
۴ـ میان بهره وری و سود بخشی[۱۵] تفاوت وجود دارد در واقع سود میتواند از طریق افزایش قیمتها حاصل شود، اگر چه ممکن است بهره وری پایین بیاید. برعکس بهره وری بالا همیشه با سود بالا همراه نیست، زیرا کالاهایی که به طور کارآ تولید شدهاند ، ضرورتاً مورد تقاضا نیستند.
۵ـ کاهش هزینه، همیشه منجر به افزایش بهره وری نمیشود، به ویژه برخی هزینه ها ازجمله آموزش و پرورش که در درازمدت باعث افزایش بهره وری میشوند، ممکن است آثار کوتاه مدت نداشته باشد. پس کاهش هزینه ها باید با توجه به درجه اهمیت هر کدام از عوامل مؤثر در بهره وری صورت پذیرد.
۶ـ درست نیست که تصور کنیم، مفهوم بهره وری را تنها میتوان در تولید صنعتی و یا کشاورزی بکار برد، بهره وری در هر نظام و سازمانی چه خدماتی، تولیدی یا اطلاعاتی کاربرد دارد. امروزه با اهمیت یافتن اطلاعات و تغییر الگوههای اشتغال از تولید به خدمات و از خدمات به اطلاعات بهره وری اطلاعات اهمیت یافته است، به ویژه با بهره گرفتن از روبوتها به جای کارگران، بهره وری سرمایه منابع محدودی چون، انرژی و مواد خام، از بهره وری نیروی انسانی مهمتر شده است. ولی بههرحال در جهان سوم هنوز بهره وری نیروی انسانی در اولویت اول است.
۷ـ مفهوم بهره وری به طور روز افزونی با کیفیت پیوند یافته است. از عوامل مؤثر در کیفیت نیروی کار، مدیریت آن و شرایط کار است که به تفصیل در رابطه با آن توضییح داده خواهد شد. امروزه نگرشی تازه در مدیریت مطرح شده که بیشتر از الگوی کنترل کیفیت ژاپنیها الهام گرفته است که با مشارکت دادن کارکنان در برنامه ریزی، بهره وری افزایش مییابد چرا که نوع مشارکتها باعث افزایش رضایت شخص و در نتیجه افزایش بهره وری میشود.(Prokopenko, J. 1987, p5)
با توجه به مطالبی که گفته شد، بهبود بهره وری موضوعی بوده است که از ابتدای تاریخ بشر و در کلیه نظامهای سیاسی و اقتصادی مطرح بوده است، بهبود بهره وری به کاهش هزینه تولید، گسترش بازارها، افزایش اشتغال، افزایش رفاه اجتماعی، کاهش فقر و بالارفتن سطح زندگی مردم منجر میگردد. در این پایان نامه از این تعریف استفاده شده که بهره وری عبارت است از مقدار کالا یا خدمات تولید شده در مقایسه با هر واحد از انرژی و یا کار هزینه شده بدون کاهش کیفیت، به دیگر سخن بهره وری عبارت است از بهدست آوردن حداکثر سود ممکن با بهرهگیری و استفاده بهینه از نیروی کار، توان، استعداد و مهارت نیروی انسانی، زمین، ماشین، پول، تجهیزات، زمان، مکان و… به منظور ارتقاء رفاه جامعه. بهره وری به نسبت کار انجام شده به کاری که باید انجام میشده اطلاق میشود. در این پایان نامه اصل را براین گذاشتهایم که بهره وری یعنی اینکه برای بهدست آوردن یک مقدار ستاده چه مقدار نهاده به کار رفته است، ما معتقدیم بهره وری یعنی ما بتوانیم از عوامل تولید(نهاده)استفاده مؤثر را داشته باشیم. در این رساله سعی شده بررسی شود بهره وری صنعت نساجی در ایران چه میزان بوده است و برای بهدست آوردن این میزان بهره وری، چه مقدار نهاده به کار رفته است و مهمتر از همه اینکه نقش دولت و سیاستگذاری دولتی در به دست آمدن این میزان بهره وری تا چه اندازه بوده است.

فصل سوم :

مبانی نظری

بهره وری در مکاتب اقتصادی: