۱-۲-۶- انواع رویکردها در بانکداری الکترونیک
رویکردهای مختلف بانکداری الکترونیک درجهان بانامهای مختلف ارائه می شوند که عمده ترین آنها، بانکداری اینترنتی،بانکداری مبتنی بر شبکه های اداره شده، خدمات بانکداری مبتنی بر تلویزیون، بانکداری تلفن، بانکداری خانگی، انجام امور بانکی از طریق دستگاه های خودپرداز و… را شامل می گردد. در بسیاری از موارد بانکداری الکترونیک را بانکداری مجازی می نامند و این به خاطر انجام امور بانکی به صورت مجازی و به دور از شعب بانکی است. به عبارتی بانکداری مجازی عبارت است از:
ارائه خدمات بانکی، به کمک ابزار جدید تکنولوژی مختلف و متفاوت از ابزار بانکداری سنتی که به شیوه های مختلفی از طریق دستگاه های خود پرداز الکترونیکی، بانکداری تلفنی ، بانکداری خانگی و بانکداری اینترنتی و … صورت می پذیرد (Tyler &Stanley,2001,p.246).
با توجه به رویکردهای مختلف بانکداری الکترونیک ، نکته اساسی حائز اهمیت است وآن اینکه در بانکداری الکترونیکی در برخی از موارد ارائه خدمات بانکی با بهره گرفتن از سیستم های الکترونیکی است ودر برخی مواقع ارائه خدمات الکترونیکی بانکی است .تفاوت این دو مفهوم در تعریف خودکار سازی بانکی و بانکداری الکترونیک است. در خودکار سازی بانکی، شعب مجهز به رایانه می شوند و کارکنان بانک کاربر رایانه هستند ودر زیر ساختهای بانکی تغییر حاصل نمی گردد. در حالی که در بانکداری الکترونیکی کل زیر ساختهای بانکی تغییر می کنند(بیات،۱۳۸۱،ص۱۳).
۱-۲-۷-مبادله الکترونیکی داده ها
ایده پرداخت برای کالاها و خدمات به صورت الکترونیکی ،فکر جدیدی است. امروزه حداقل قسمتی از پردازش معاملات به صورت الکترونیکی انجام می شود. از اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد میلادی، انگیزه های متفاوتی جهت پرداخت از طریق شبکه های کامپیوتری مطرح شد،بسیاری از آنها فراتر از مرحله طراحی قرار گرفتن امروزه مصرف کنندگان می توانند کالاهایشان را توسط کاتالوگها از طریق شبکه جهانی وب انتخاب کنند و زمانیکه وارد فاز پرداخت می شوند قادرند سازوکارهای مختلفی را به کار ببرند. این سازوکارها، فرستادن شماره کارتهای اعتباری رمزنگاری شده از طریق اینترنت تا به کار بردن تلفن یا فکس برای انتقال اطّلاعات را شامل می شوند (شیخانی ،۱۳۷۸،ص۱۰۹).

در این بخش به بررسی مبادله الکترونیکی داده ها و انتقال الکترونیکی وجوه می پردازیم .در ابتدا به بیان مفهوم انتقال الکترونیکی داده ها و کاربرد آن در سیستم بانکی می پردازیم سپس نحوه عملکرد انتقال الکترونیکی وجوه را در این سیستم مورد بررسی قرار می دهیم و مزایا و ویژگیهای بکارگیری انتقال الکترونیکی وجوه و سیستم های پرداخت الکترونیکی(مانند کارت های بانکی، پول الکترونیکی، چک الکترونیکی و…) و نحوه عمل آنها می پردازیم و ویژگیهای سیستم های پرداخت الکترونیکی مناسب را به تفصیل مورد بررسی قرار می دهیم، علاوه بر اهمیت سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه در داخل یک کشور، سیستم های الکترونیکی انتقال وجوه در سطح بین المللی نیز حائز اهمیت است که حداقل از دو طریق صورت می گیرد، یکی کارتهای بانکی بین المللی و دیگری وجوه سوئیفت(SWIFT) http://www.tejaratfa.com/register.phpکه درپایان این بخش به تفصیل مورد بررسی قرار می گیرند.
۱-۲-۸- مبادله الکترونیکی داده ها در سیستم بانکی
عبارتست از انتقال الکترونیکی اطّلاعات که در حال حاضر به صورت گسترده در تجارت الکترونیکی تحت قوانین EDI FACT که استاندادردهای ارائه شده توسط سازمان ملل متحد است عمل می نماید.در حال حاضر مشتریان بانکها نیاز گسترده ای به سیستمهای انتقال اطّلاعات مالی به صورت الکترونیکی دارند،چرا که: اولاً:آنها می توانند حسابهای دریافتی خود را بهتر مدیریت نمایند و اعلامیه های بستانکاری را با دریافتهای خود مقایسه نمایند. همچنین می توانند مشکلات مربوط به اصلاح و مطابقت های مربوط به حساب های خود را کاهش داده و می توانند منابعی را که به دست می آورند سریعاً سرمایه گذاری نمایند.ثانیاً آنها اشتباهات مربوط به ورود مجدد اطّلاعات را کاهش می دهند(در صورت استفاده از EDI نیازی به ورود مجدد اطّلاعات وجود ندارد) ودر نهایت آنها می توانند اطّلاعات دریافتی خودرا از نظر کیفی گسترش دهند.نیاز مشتریان بانکها به EDI و از طرف دیگر خطرکنار گذاشتن بانکها به عنوان یک واسط توسط شبکه های ارزش افزوده که در حال حاضر ارائه کننده خدمات EDI به شرکتها می باشند و تبدیل شدن بانکها به ارائه کننده صرف خدمات مربوط به صورت حسابها باعث گردیده تا بانکها EDI را به عنوان یکی از استراتژیهای بسیار مهم خود مدنظر قرار دهند (Egland&Robeerston,1998,p,756) از طرف دیگر EDI به بانکها این اجازه را می دهد تا بتوانند در سیستمهای مشتریان خود وارد شده و خدمات جدیدتری را به آنها ارائه نمایند.مسائلی که بانکهادر ارتباط با EDI با آنها مواجه هستند،عبارتنداز :
۱- دیگر صرفاً با مسئول مالی یک شرکت در تماس نخواهند بود(فردی که در گذشته کلیه فعالیت بانکها بر روی او متمرکز بود) .
بلکه با کلیه واحدهای موجود در یک شرکت اعم از واحدهای تولیدی،واحد حمل و نقل و غیره در تماس هستند.
۲- بانکهاEDI را در مقوله رقابت با دیگر بانکها مورد بررسی قرار می دهند، چرا که آنهاEDI را به عنوان ابزاری جهت ارائه خدمات جدید مربوط به پرداخت ها و به عنوان یک نیاز جهت ارائه خدماتی که توسط دیگر بانکها ارائه می گردد، می دانند.
۳٫سرانجام، هزینه، مهمترین مشکل بانکها می باشد، چرا که سیستم های EDI ارزان نیستند (Egland;Furst& et al, 1998,p.757) .
۱-۲-۹- مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه(EFT) http://www.tejaratfa.com/register.php
انتقال وجه از طریق بانک ها و مؤسسات مالی به دو شکل سنتی (مبتنی بر کاغذ)و شکل الکترونیکی انجام می شود.در شکل سنتی انتقال وجه که در ایران نیز مرسوم است تقریباً کلیه عملیات انتقال وجه بر روی فرم هایی ثبت می شود و برای انتقال اطّلاعات از کاغذ به عنوان پایه سیستم استفاده می شود، ولی پیشرفت فناوری به خصوص فناوری اطّلاعات و ارتباطات نظام بانکداری و انتقال وجه را دگرگون نموده است. در نتیجه سیستم های قدیمی (مبتنی بر کاغذ) به سیستم های (نوین الکترونیکی) تبدیل شده اند. قبل از اینکه مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه بیشتر توضیح داده شود، ابتدا لازم است تعریفی از سیستم انتقال وجه ارائه گردد. سیستم انتقال وجه به مجموعه ای از فعالیت ها اطلاق می شود که به وسیله بانک های و مؤسسات دیگر از قبیل اتاق پایاپای جهت انتقال وجه بین بانکها صورت می پذیرد.حال اگر این فعالیت ها بر مبنای کاغذ استوار باشد به آن شیوه پرداخت و «انتقال مبتنی بر کاغذ» گفته می شود و اگر این فعالیت ها از طریق فناوری اطّلاعات و ارتباطات و به صورت الکترونیکی انجام پذیرد به آن «انتقال الکترونیکی وجوه» می گویند. شروع بکارگیری و توسعه سیستم های انتقال الکترونیکی در دنیا به دهه های ۵۰و۶۰ میلادی در آمریکا و اروپا بر می گردد. در این دوران بود که کارت های بانکی عرضه شد و مکانیزم های جدید اتاق پایاپای اتوماتیک به وجود آمد. هر چند که زمان زیادی از به وجود آمدن EFT می گذرد ولی گسترش فراگیر آن مربوط به دهه ۹۰ میلادی و پس از معرفی اینترنت و بکارگیری گسترده آن، می باشد .هر چند که مفهوم انتقال وجه روشن است ولی بر سر مفهوم انتقال الکترونیکی وجوه توافق وجود ندارد زیرا از یک طرف بعضی ها تعاریف بسیار محدودی از آن ارائه نموده اند و فقط نوع خاصی انتقال الکترونیکی وجوه را EFT می دانند در مقابل بعضی ها EFT را در معنای بسیار وسیع بکار برده اند که حتی کل بانکداری الکترونیکی را در خود جای می دهد .در همه مفاهیم انتقال الکترونیکی وجوه یک وظیفه مهم وجود دارد و آن امکان دسترسی سریع و پیوسته به وجه می باشد (باجاج و دبجانی، ۱۳۷۶،ص۳۱۵).
طبق یکی از تعاریف EFT(Liberman ,1998,p.28) عبارت است از روشی برای انتقال وجه به طور خودکار به وسیله رایانه وبا استفاده از اتاق پایاپای خودکارhttp://www.tejaratfa.com/register.phpطبق این تعریف اولاً EFT فرایندی است که وجه به طور الکترونیکی منتقل می شود. ثانیاً یک موجودیت قانونی به نام اتاق پایاپای خودکار که عملیات انتقال (تسویه) را انجام می دهد. از طرف دیگر انتقال الکترونیکی وجوه ابزاری برای رسیدن به هدف نهایی یعنی انجام پرداخت است.در پرداخت الکترونیکی یاانتقال الکترونیکی وجوه، اساساً عمل پرداخت بدون جابجایی فیزیکی پول و بدون تبادل اطّلاعات زیاد صورت می گیرد.
کمیسیون قانون تجارت بین المللی سازمان ملل متحد انتقال الکترونیکی وجوه را چنین بیان می کند:
«انتقال وجه، فرآیندی است که در آن یک یا بیش از یک اقدام در فرایند کار که سابقاً بر اساس روش مبتنی بر کاغذ انجام می شد، اکنون با روش های الکترونیکی صورت می گیرد».
در تعریف دیگر که توسط «مجموعه مقررات یکنواخت بازرگانی ایالات متحده آمریکا » ارائه شده است:« انتقال الکترونیکی وجه عبارت است از یک شبکه انتقال سیمی، اطاق پایاپای خودکار یا سایر نظام های ارتباطی اطاق پایاپای با سایر اتحادیه های بانکی که از آن طریق یک دستور پرداخت بانکی، به بانک مخاطب مخابره و ارسال می شود» (باجاج و دبجانی،۱۳۷۶،ص۳۱۸).
طبق تعریف دیگری انتقال الکترونیکی وجوه عبارت است از هر نوع انتقال وجه به غیر از شیوه های سنتی مثل چک، وجه نقد و سایر ابزارهای کاغذی مشابه، که از طریق یک ترمینال الکترونیکی،تلفن ،رایانه ،نوارهای مغناطیسی،به منظور سفارش، مطلع کردن و یامجوز دادن به مؤسسه مالی، برای بدهکار یا بستانکار کردن یک حساب صورت می گیرد(Ajinkya,2000,p.15) .
طبق این تعریف اصطلاح EFT شامل:
انتقال وجوه از طریق اطاق پایاپای خودکار(ACH)
انتقال از طریق ماشین های خود پرداز (ATM) http://www.tejaratfa.com/register.php
ترمینال های نقطه فروش (POS) http://www.tejaratfa.com/register.php می شود.
با توجه به تعاریف فوق تعریفی که در این تحقیق به عنوان EFT مورد استفاده قرار می گیرد مفهوم وسیع EFT می باشد و شامل هر گونه انتقال وجه که به صورت الکترونیکی انجام می گردد، می شود. طبق تعریف اخیر انتقال الکترونکی وجوه شامل انتقال وجه بین حسابها، بانکهاو سایر موسسات مالی، با استفاده یا بدون استفاده از اتاق پایاپای خودکار(ACH) ، از طریق بکارگیری ترمینال الکترونیکی، تلفن، رایانه، ماشینهای نقطه فروش POS) )، ماشنهای خودپردازATM) ) و یا هر وسیله الکترونیکی دیگر می گردد.بر اساس این تعریف انتقال الکترونیکی وجوه از بعضی جهات گسترده تر از بانکداری الکترونیکی خواهد بود و می تواند بانکداری الکترونیکی را در خود جای دهد(وزارت بازرگانی ،۱۳۸۴،ص۶۰).
(رابطی و همکاران، ۱۳۸۷)،سیستم های وجوه بانکی
۱-۲-۱۰- مزایای بانکداری الکترونیکی
دسترسی یا دستیابی فارغ از مکان و زمان به خدمات ارائه شده بانکها
یکی از مشکلات اساسی بانکداری سنتی محدودیت زمان انجام فعالیتهای بانکی در بانکها و متعاقباً محدود شدن مشتریان به دریافت خدمات بانکی در چهارچوب زمان کوتاه فعالیت بانکها بود.با رواج بانکداری الکترونیکی مشکل اصلی محدودیت زمانی و مکانی استفاده خدمات بانکی مرتفع شده است.(عباسی نژاد:۱۳۸۶ ،ص ۳۹)
سهولت در پرداخت قبوض
در نظام بانکداری سنتی، مشتریان برای پرداخت قبضهای مختلف از قبیل قبضهای آب، برق، تلفن، گاز و اقساط باید در زمان ها و در روزهای معین به بانک مراجه کنند. ولی امروزه مشتریان از طریق اتصال به اینترنت و با وارد ساختن شماره اشتراک و شماره برگ قبض خود می توانند وجه قبض را از حساب خود به حساب بانک یا شرکت صاحب قبض انتقال دهند و در حقیقت از این طریق مشکلات پرداخت حل شده و جریمه های ناشی از تاخیر در پرداخت وجوه قبضها و جز آن کاهش یافته است .(همان، ص ۴۰)
مزایای بانکداری الکترونیک را می‌توان از دوجنبه مشتریان و موسسات مالی نیز مورد توجه قرار داد. از دید مشتریان می‌توان به صرفه‌جویی در هزینه ها، صرفه جویی در زمان و دسترسی به کانالهای متعدد برای انجام عملیات بانکی نام برد. از دید موسسات مالی می‌توان به ویژگیهایی چون ایجاد و افزایش شهرت بانکها در ارائه نوآوری، حفظ مشتریان علی‌رغم تغییرات مکانی بانکها، ایجاد فرصت برای جست‌جوی مشتریان جدید در بازارهای هدف، گسترش محدوده جغرافیایی فعالیت و برقراری شرایط رقابت کامل را نام برد.
بر اساس تحقیقات مؤسسه Data Monitor مهمترین مزایای بانکداری الکترونیک آنها عبارتند از:
تمرکز بر کانالهای توزیع جدید، ارائه خدمات اصلاح شده به مشتریان و استفاده از راهبردهای تجارت الکترونیک. (سید دانیال سجادی. گروه کامپیوتر بشرویه http://bcg.pib.ir)
۱-۲-۱۱- معایب بانکداری الکترونیکی
خطرهای امنیتی
یکی از بزرگترین عیبهای بانکداری اینترنتی یا به طور کلی بانکداری الکترونیکی به خطرهای امنیتی آن برمی گردد.در نظام جدید بانکداری افراد می توانند با به دست آوردن رمز اشخاص،از حسابهای آنان برداشت کنند یا به طور کلی به حسابهای اشخاص حمله یا آنها را از اعتبار ساقط کنند. این مشکل حتی برای شرکتهای بزرگ هم وجود دارد.امروزه موارد بسیار زیادی از اشتباه در استفاده از سیستم و دستکاری در حسابهای افراد در جای جای دنیا دیده شده است. این مشکل از جمله اصلی ترین معایب بانکداری الکترونیکی است.(عباس نژاد،ص ۴۱)
ناآشنایی با فناوری
یکی دیگر از عیبهای بانکداری الکترونیکی، ناآشنایی عده کثیری از افراد جامعه با آن است که از نبود آموزشهای عمومی و زمینه های لازم فرهنگی و اجتماعی ناشی می شود. برای متداول شدن این شیوه بانکداری و استفاده مشتریان بانک از آن، به برگزاری دوره های آموزش شیوه کار با نظام خدمات الکترونیکی نیاز است. این مسئله امروزه در بیشتر کشورهای پیشرفته با برگزاری دوره های مختلف کوتاه مدت و عمومی تقریباً حل شده و تنها برای کشورهای در حال توسعه مطرح است.
از سایر معایب بانکداری الکترونیکی می توان به دسترسی هکر ها (Hacker) به حسابهای شخصی افراد، نبودن اینترنت پرسرعت و دائمی در برخی کشورها، بالا بودن هزینه های زیرساختی بانکداری الکترونیک و غیره اشاره کرد.(عباس نژاد،ص ۴۲)
۱-۲-۱۲- مزایا و ویژگیهای بکارگیری انتقال الکترونیکی وجوه
امنیت
بررسی ها نشان می دهد پرداخت هایی که از طریق سیستم های انتقال الکترونیکی صورت می پذیرنداز امنیت بالاتری نسبت به پرداخت ها به شیوه سنتی برخوردارند. زیرا سیستم های انتقال الکترونیکی وجوه بگونه ای طراحی می شوند که احتمال دستبرد،سرقت،مفقود شدن، عدم انتقال و… به حداقل ممکن می رسد.به خاطر این ویژگی اغلب افراد معمولاً راغب هستندکه از این سیستم ها به جای سیستم های سنتی پرداخت استفاده نمایند(Crede .1998,p.261).
سرعت
ویژگی برجسته سیستم های انتقال الکترونیکی وجود سرعت بالای آن می باشد.با قاطعیت می توان گفت که سیستم های پرداخت الکترونیکی از سیستم های پرداخت سنتی خیلی سریع تر است زیرا در سیستم های پرداخت و انتقال الکترونیکی وجوه ،انتقال وجوه در اکثر مواقع به صورت پیوسته صورت می پذیرد.به عبارت دیگر وجوه به صورت پیوسته از حساب فرستنده به حساب دریافت کننده منتقل می شود(Crede.1998,p.261).