- مکانیسم بررسی دوره ای جهانی
افزایش تعداد اعضای شورای حقوق بشر، از ۲۵ عضو مورد نظر کشورهای گروه غرب و آمریکا به ۴۷ عضو، مبنا قرار گرفتن تقسیم عادلانه جغرافیایی، ایجاد تعدیل در سهمیه‌های جغرافیایی از طریق افزایش تعداد سهمیه گروه آسیا و آفریقا به ۱۳ کشور و در مقابل کاهش سهمیه سایر گروه‌های جغرافـیایی، انتخاب اعضای شـورا براساس اکثریت مطلق اعضای مجـمع عمومی و نه اکثریت دو سوم مورد نظر آمریکا و گروه غرب، از جمـله تغییرات ایجاد شده در این حوزه به شمار می‌رود که فرصت حضور و مشارکت کشورهای در حال توسعه را فراهم آورده و موانع ایجاد شده از سوی گروه غرب در این جهت را کاهش می‌دهد.
در سازوکار بررسی دوره‌ای و جهانی حقوق بشر، که براساس آن وضعیت حقوق بشر در کلیه کشورها از حیث اجرای تعهدات حقوق بشری به صورت دوره‌ای مورد ارزیابی و بازبینی قرار می‌گیرد، فرصتی مناسب جهت اعمال نظارت بر وضعیت حقوق بشر در کشورهای گروه غرب نیز به شمار رفته و لذا در مجموع مثبت ارزیابی می‌شود.
با تشکیل شورای حقوق بشر به عنوان رکن فرعی مجمع عمومی و امکان تبدیل شدن آن به رکن اصلی سازمان ملل ظرف ۵ سال آینده، اصلی‌‌ترین نهاد حقوق بشری سازمان ملل در کنار کمیته سوم مجمع عمومی در مقایسه با اکوسوک ارتقاء جایگاه یافته و فعالیت‌های حقوق بشری سازمان ملل از تمرکز بیشتری برخوردار شده است.
علاوه بر این، ‌پیشنهادات کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل مبنی بر ایجاد یک نهاد واحد به منظور نظارت بر اجرای تعهدات معاهده‌ای کشورها در زمینه حقوق بشر و تدوین برنامه جامع نظارتی، ‌سازوکار حقوق بشری سازمان ملل را با انسجام بیشتری مواجه ساخته و امکان نظات موثرتر حقوق بشری بر کشورهای مختلف و تصمیم سازی در این زمینه را با سهولت بیشتر، فراهم ساخته است.
فصل دوم
عملکرد شورای حقوق بشر
بند اول- مکانیسم جهانشمول بررسی دوره‌ای حقوق بشر UPR
به پیشنهاد دبیر کل سازمان ملل متحد کوفی عنان در ماه مارس ۲۰۰۵، ایجاد مکانیسمی برای ارزیابی تمام تعهدات حقوق بشری همه کشورها توسط هماتایان خود در نظر گرفته شد. قصد بر این بود که این مکانیسم بتواند اصول حقوق بشر یعنی جهان شمولی و تفکیک ناپذیری را بطور عینی و محسوس ارائه کند. مکانسیم UPR می تواند بر ادعاهای عملکرد گزینشی وسیاست بازی های کمیسیون حقوق بشر غلبه کند. ولی عنان به این سوال اساسی که چگونه UPR می تواند عمل کند که خود دچار سیاست زدگی نشود پاسخ نداد، چرا که عنصر سیاست یک ویژگی ذاتی هرنهاد بین دولتی است. مکانسیم UPRبه عنوان یک فرایند بین دولتی به بررسی دولت های عضو سازمان ملل متحد به شیوه ای عینی، شفاف، غیر گزینشی، سازنده، غیر تهاجمی و غیر سیاسی می پردازد. ^[۱۶۹]

تشکیل این سازوکار به منظور تضمین بیطرفی و فراگیری نظارت شورای حقوق بشر بر وضعیت حقوق بشر در همه کشورها بود.
با آغاز به کار بررسی دوره ای جهانی UPR و کمیته مشورتی در سال ۲۰۰۸، به عنوان دو مکانیسم جدید شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد مرحله مهمی به سمت نهایی شدن فرایند نهاد سازی شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد آغاز شد.^[۱۷۰]
نشست ‌های اول تا ششم شورای حقوق بشر بیشتر به نهادسازی و تعیین رویه‌های کاری شورا اختصاص یافت.از این رو نشست‌ هفتم شورا نخستین نشستی است که در قالب دستور کار جدید شورای حقوق بشر فعالیت خواهد کرد. همچنین بلافاصله پس از این نشست شورا، اولین نشست UPR جهت بررسی وضعیت حقوق بشر در ۱۶ کشور برگزار خواهد شد.انتخاب این روش بدان جهت است که دولت ها نظارت دائمی تری بر عملکرد خود در نقض حقوق بشر احساس کنند.^[۱۷۱]
جزئیات مربوط به عملکرد UPRدقیقا در قطعنامه ۱/۵ ذکر نشده بود، در نتیجه ایجاد و شفاف سازی روش های upr از دغدغه های اصلی شورا ی حقوق بشر در اولین جلسه بررسی ادواری جهانی بود.^[۱۷۲]
اولین وظیفه شورای حقوق بشر در سال ۲۰۰۶ بررسی و بهبود مکانیسم های سابق کمیسیون حقوق بشر و ایجاد روش برای مکانیسم UPR بود.برای این منظور محمد لولیچکی ^[۱۷۳]سفیر مراکش به عنوان مجری کار گروه بین الدولی به منظور توسعه ابعادUPR منصوب شد.ابتدا پیش نویسی تهیه و سپس در متن نهایی ایجاد مکانیسم در ۲۷ آوریل ۲۰۰۷ به رئیس شورای حقوق بشر ارائه شد.همچنین شایان ذکر است که کمک های هماهنگ سازمانهای غیر دولتی را را در تهیه پیش نویس نباید نادیده گرفت. بسیاری امیدوار بودند که UPR امکانات جدیدی را در بالا بردن مسائل حقوق بشری در سطح بین المللی ارائه کند.و این امکانات به مراتب یرای سازمان های غیر دولتی نسبت به کمیسیون های فرعی سابق و روش شکایت دادخواهی ۱۵۰۳ برجسته تر خواهد بود.^[۱۷۴]
۱-۱-منابع اطلاعاتی سیستمupr
برررسی در مکانیسم uprبر اساس یک سری منابع اطلاعاتی صورت می گیرد:
۱-گزارش ملی (۲۰صفحه)
۲-گزارش تلفیقی از اطلاعات سازمان ملل متحد (۱۰ صفحه)
۳-خلاصه ای از اطلاعات معتبر و موثقی که توسط سایر ذینفعان (از جمله سازمانهای غیر دولتی، نهاد های ملی حقوق بشرو دیگر طرفین علاقمند مانند نهاد های منطقه ای حقوق بشر)ارائه می شود.(۱۰صفحه)
۴-دو سندی که توسط دفتر کمیسر عالی حقوق بشر تهیه می شود.
رهنمودهای عمومی نیز اطلاعاتی را در اختیار شورا قرار می دهد و کشورها باید در گزارش ملی خود(فرایند مشاوره و مشورت های گسترده را که در آماده سازی اطلاعات داشته اند) را ارائه کنند. سایر ذینفعان نیز خلاصه ای از گزارشات خود را به دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر برای حصول از اطمینان بیشتر و شفافیت کامل ارسال می کنند تا کنون سازمان های غیر دولتی ملی و ائتلافی به نظر می رسد که از این خلاصه گزارشات راضی هستند. مهلت ارسال اطلاعات برای سازمانهای غیر دولتی ۵ الی ۷ ماه قبل از بررسی UPR در مقایسه با گزارشات ملی که ۶ هفته است در نظر گرفته شده است.^[۱۷۵]
۲-۱- ابعاد و روش های UPR
بر اساس روش UPR وضعیت حقوق بشری تمامی کشورهای عضو سازمان ملل متحد (۱۹۲ کشور) طی یک دوره چهار ساله مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در این راستا شورای حقوق بشر از نشست سپتامبر ۲۰۰۸ بررسی وضعیت حقوق بشر کشورهای مختلف را در چارچوب UPR آغاز خواهد کرد. بر این اساس در سال اول قراراست وضعیت ۴۸ عضو (طی سه مرحله ۱۶ تایی) مورد بررسی قرار گیرد.
گروه کاری UPR از سال آوریل ۲۰۰۸ کار خودش را آغاز می کند. این گروه کاری متشکل از ۴۷ کشور عضو شورای حقوق بشرند و به عنوان یک کمیته وابسته به شورای حقوق بشر عمل می کند، هر چند کشورهای ناظر هم ممکن است رسما اظهار نظر کنند. UPR سالی سه بار جلسه و سه بار اجلاس دو هفته ای خواهد داشت و در هر اجلاس گزارش ۱۶ کشور که در سال می شود ۴۸ کشور مورد بررسی قرار خواهد گرفت و تا پایان سال ۲۰۱۱ گزارش حقوق بشری تمام اعضا مورد بررسی قرار خواهد گرفت. برای اینکه بررسی گزارش هر کشور با سهولت بیشتری انجام شود شورای حقوق بشر گروهی را مشهور به تروئیکا برای بررسی گزارش کشور ذیربط تشکیل خواهد داد. تروئیکا که شورای حقوق بشر و قبل از جلسه گروه کاری تشکیل می شوند موظف اند که شرح ها و سؤالات در مورد گزارش هر دولت مورد بررسی و دسته بندی قرار دهند و در ژنو گفتگوهای سه ساعته با هر دولت داشته باشند و بعد هنگامی که در جلسه گروه کاری گزارش دولت بررسی می شود کلیه کشورهای عضو ملل متحد می توانند در گفتگوهای متقابل (dialogue) شرکت کنند.^[۱۷۶]
کشور تحت بررسی به سوالات در هر مرحله پاسخ می دهد.این گفتگو ها در نتیجه گزارش ثبت می شود که گاهی توصیه های خاصی را نیز به همراه دارد. دفتر کمیسونر عالی دو روز به تدوین گزارش upr می پردازد.در این فاصله کشور تحت بررسی می تواند توصیه هایی را بپذیرد یا آنها را رد کند. تمام این فعل و انفعالات در خلاصه گزارش گروه کاری منعکس خواهد شد.این گزارش سپس برای تصویب یا اصلاح دو روز بعد از بررسی به کار گروههاUPR ارائه خواهد شد.دو هفته نیز برای دریافت اصلاحات اضافی نیز در نظر گرفته خواهد شد.در مرحله نهایی تصویب گزارش توسط شورای حقوق بشر در جلسه عمومی بعدی آن برنامه ریزی شده است.و برای آن یک ساعت اختصاص داده شده و ۲۰ دقیقه ابتدایی نیز مختص کشور تحت بررسی است، نوشته های ارسالی توسط کشورها نیز به نتیجه نهای ضمیمه خواهد شد.^[۱۷۷]
بر اساس بخش IA قطعنامه ۱/۵ مبنای حقوقی مورد استناد در سازوکار UPR شامل میزان پایبند بودن کشوها به تعهدات بین‌المللی خود از جمله منشور ملل متحد، اعلامیه جهانی حقوق بشر، اسناد حقوق بشری که دولت‌ها عضو آن می‌باشند، ‌تعهدات داوطلبان دولت‌ها، از جمله تعهداتی که هنگام کاندیدا شدن برای عضویت در شورای حقوق بشر بیان داشته‌اند و در موارد قابل استناد، حقوق بین‌الملل بشردوستانه خواهد بود. این بدان معنی خواهد بود که uprتعهدات جدیدی را به دولت تحت بررسی (sur)^[178] تحمیل نمی کند بلکه هدفش کمک به دولتها در جهت اجرای موفق تعهداتشان است.^[۱۷۹]
اسناد کاری که در هر تروئیکا در مورد یک کشور قرار می گیرد در وهله اول شامل دولت تحت بررسی است در وهله دوم گزارشهایی است که توسط نهادهای حقوق بشری ارائه شده (توسط کارشناسان و گروه های مستقل حقوق بشری در داخل سیستم ملل متحد) و در وهله سوم گزارشهایی است که از سازمانهای غیردولتی بین المللی و نهادهای ملی حقوق بشر به شورای حقوق بشر ارسال شده است. توصیه شده به دولتها که سعی کنید گزارشات جامع باشد. پیشرفتها و موانعی که داشته اید و اقداماتی که در نظر دارید برای بهبود حقوق بشر در کشور خود انجام دهید.^[۱۸۰]
در واقع هدف اصلی در خصوص کشورها بهبود وضعیت حقوق بشر، انجام تعهدات حقوق بشری، ارزیابی تحولات مثبت و چالش‌های فراروی کشورها، افزایش ظرفیت کشورها و کمک‌های فنی به آنها در مشورت و با رضایت آنها، بهره‌گیری از بهترین رویه‌های موجود در بین کشورها و دیگر طرف‌های ذیربط در مشورت و با رضایت آنها و کشورهای ذیربط، گزارش ملی و ارئه کتبی آن از سوی دولت تحت بررسی، تشویق به همکاری کامل و تعامل با شورای حقوق بشر و دیگر نهادهای حقوق بشری و دفتر کمیسر عالی حقوق بشر است.^[۱۸۱]
۳-۱-حضور دولت تحت بررسی
کشورهای تحت بررسی بطور کلی با هیات های بزرگ در سطح بالا معمولا در سطح وزرا در این بررسی حضور دارند.این مساله حاکی از این است که کشورها این روند را جدی گرفته اند. با این حال فرستادن وزرا ی دیگر مانند وزیر دادگستری و نمایندگان به جا ی وزرای امور خارجه مایه تاسف است، این اقدامی بود که از سوی کشورهایی مانند بحرین و اندونزی و الجزایر صورت گرفت، که حاکی از بی میلی این کشورها به بهبود و گسترش حقوق بشر است.هر کشور تحت بررسی ۶۰ دقیقه برای ارائه گزارش ملی و پاسخ به سوالات کتبی از تروئیکا دریافت می کند زمان خواهد داشت.^[۱۸۲]
۱-۳-۱-فهرست سخنرانان و تعهدات کشورهای دوست
در اولین دوره بررسی بحرین، موضع گیری های کشورهای دوست و موافق روندی منفی ایجاد کرد.تمام سخنرانان در لیست کشور بحرین از بین کشورهایی بودند که به تعریف و تمجید کشور تحت بررسی می پرداختند. در دور بررسی بعدی که به کشور تونس مربوط می شد، متحدانش به نظر می رسید از کشورهایی بودند که بطور غالب سعی در اطاله کلام و تاخیر جلسه را داشتند.این مساله اصول شفافیت و بیطرفی و کاهش احتمالات را که از اهداف اولیه UPRبرای بهبود و توسعه حقوق بشر بر روی زمین را به چالش می کشید.و این رویه منفی احتمالا در بررسی های آینده بازسازی خواهد شد.^[۱۸۳]
بند دوم- بررسی ادواری جهانی (UPR) ایران

گروه کاری بررسی ادواری جهانی، که براساس قطعنامه ۱/۵ مورخ ۱۸ ژوئن ۲۰۰۷ شورای حقوق بشر تشکیل شد، هفتمین جلسه خودرا از ۸ تا ۱۹ فوریه ۲۰۱۰ تشکیل داد. بررسی جمهوری اسلامی ایران در یازدهمین جلسه، در ۱۵فوریه ۲۰۱۰ انجام شد. ریاست هیات ایران را محمد جوادلاریجانی، دبیر کل شورایعالی حقوق بشر، قوه قضائیه، به عهده داشت. گروه کاری در جلسه ۱۷ فوریه ۲۰۱۰ خود گزارش درباره ایران را تصویب کرد.
۲-شورای حقوق بشردر ۷ سپتامبر ۲۰۰۹ گروه (۳نفری) گزارشگران زیر را انتخاب کرد تا موجب تسهیل در امر بررسی ایران شود: مکزیک، پاکستان و سنگال.
۳-مطابق پاراگراف۱۵پیوست قطعنامه۱/۵، اسناد زیر برای بررسی ایران منتشر شد:
الف)گزارش ملی ارائه شده/ ارائه مکتوب تهیه شده مطابق پاراگراف ۱۵(الف)^[۱۸۶]

نیکلسون:
شارح فقط در این بیت بیان کرده است که: اِهدِ الصِراطً به جای “اهدنا الصراط” آمده است.
( نیکلسون، ۱۳۸۴: ۳۲۸)
فروزانفر:
لفظ اهدنا را، پیامبران و امامان و مؤمنان بر زبان آورده‌اند و هم در نماز می‌خوانند از این رو مفسّران بضرورت، هدایت را در این آیه به معنی توفیق و زیادت ایمان و ثبات بر دین حق گرفته‌اند … تشخیص حدّ میانین دشوار است، آدمی‌گاه فریفته‌ی شوق و نشاط در عمل می‌شود و راه افراط می‌پیماید بگمان اینکه بر خدمت و طاعت افزوده است و وقتی هست که از میل به تن آسائی بسوی تفریط می‌رود به خیال اینکه حکم حق درباره‌ی او چنین است و درین هر دو حالت خویش را بر صواب می‌پندارد…. پس ترس مؤمن از آن جهت است که حدّ وسط، راهی است دقیق و باریک و هر چشمی‌آن را باز نمی‌شناسد لیکن اتصال به ولی کامل، او را از هر خطر رهایی می‌بخشد، مراد مولانا همین توجیه است بدلیل: امر حق را باز جو از واصلی.» ( فروزانفر، ۱۳۸۲: ۹۱۱-۹۱۰)
زمانی:
به عقیده‌ی زمانی معنی بیت چنین است:« از ترس ادا نکردن، یعنی انفاق نکردن مال در جای مناسبش، مؤمن در نماز همیشه می‌گوید: ما را به راه راست راهنمایی فرما.»(زمانی،۱۳۷۸: ۶۷۶)
استعلامی:
به عقیده‌ی استعلامی‌ به ضرورت وزنی ضمیر مفعولی اهدنا حذف شده است.«معنی بیت این است که وقتی به پروردگار می‌گوییم که ما را به راه راست هدایت کن، راه راست همان است که داده‌ی حق را در راه حق مصرف کنیم، چه مال و چه نیروی جسمی و فکری.»( استعلامی، ۱۳۷۹: ۴۴۲)
گولپینارلی:
معنی آیه را بیان کرده است.( گولپینارلی، ۱۳۸۴: ۳۲۶)
نظر اجمالی:
شرحی که فروزانفر بیان کرده است کاملاً درست به نظر می‌رسد چنان که مولانا در ابیاتی دیگر از زبان پیغمبر بیان کرده است که برای چاره‌ی این خوف هایی که نداند حد وسط و درست کدام است خداوند بر خواندن این آیه تأکید دارد:

انقروی:
« پیغمبر (ع) فرمود که زن بر مردان عاقل و بر صاحبدلان، سخت چیره و مسلّط است زیرا که آنان که عاقل و صاحبدل‌اند ، رقیق القلب می‌باشند، به همین دلیل از عونت و خشونت پرهیز دارند.» ( انقروی، ۱۳۸۰: ۹۳۸)
نیکلسون:
شارح فقط به معنای صاحب دلان پرداخته است:« آنان که دارای ادراک روحانی هستند.» (نیکلسون، ۱۳۸۴: ۳۴۹)
فروزانفر:
بعد از بیان اینکه‌این سخن:« زنان بر آزاده مردان غالب می‌آیند ولی فرومایگان بر آن‌ ها چیره می‌شوند.»از معاویه بن ابی سفیان بوده و ذکر داستان آن بیت را این گونه معنی می‌کند: «خردمندان با زنان با مدارا و نرم خوبی رفتار می‌کنند و خویش را برای تمام عمر آسوده و فارغ بال می‌سازند.» (فروزانفر،۱۳۸۲: ۱۰۳۳)
زمانی:
« پیامبر(ص) فرمود: زن بر مردانِ خردمند و بر صاحبدلان، سخت چیره و غالب است.»(زمانی،۱۳۷۸: ۷۲۵)
استعلامی:
استعلامی‌همچون فروزانفر این سخن را در مآخذ نقل از معاویه دانسته است و می‌گوید:« مولانا در عبارت آن تصرفی کرده و آن را به پیامبر نسبت داده است.»(استعلامی،۱۳۸۷: ۴۵۴)
گولپینارلی:
«پیغمبر گفت که زن بر خردمندان و صاحب دلان سخت چیره می‌شود.»(گولپینارلی،۱۳۸۴: ۳۶۱)
نظر اجمالی:
بیت به گونه‌ای است که خواننده ممکن است ناگهان دچار اشتباه شود و بگوید: زن بر عاقلان و خردمندان سخت مشکل می‌تواند غالب شود ولی همه‌ی شارحان معنای یکدست و قابل فهمی‌بیان کرده‌اند و خود مولانا این تسلیم شدن خردمند و عاقل را در برابر زن در چند بیت قبل خود بیان می‌کند:

از جمله دیگر ویژگیهای وزیر و مشاور آگاه این است که در خدمت ملوک اخلاص داشته باشد و آنچه به صلاح ملک است را بیان کند. و دیگر اینکه اگر پادشاه تصمیمی دارد که بر خلاف صلاح مملکت و رعیت باشد حتماً آن را به پادشاه گوشزد کند و از این که جنبه های مختلف این قضیه را برای او روشن نماید ابا نکند.

- «کلیله گفت: انگار که به ملک نزدیک شدی به چه وسیلت منظور گردی و به کدام دالت به منزلتی رسی؟ گفت: اگر قربتی یابم و اخلاق او بشناسم خدمت او را به اخلاص عقیدت پیش گیرم و همت بر متابعت رای و هوای او مقصور گردانم و از تقبیح احوال و افعال وی بپرهیزم، و چون کاری آغاز کند که به صواب و به صلاح ملک مقرون باشد آن را در چشم و دل وی آراسته گردانم و در تقریر فواید و منافع آن مبالغت نمایم تا شادی او به متانت رای و رزانت عقل خویش بیفزاید، و اگر در کاری خوض کند که عاقبت وخیم و خاتمت مکروه دارد و شرّ و مضرّت و فساد و معرّت آن به ملک او باز گردد پس از تأمل و تدبر به رفق هر چه تمام تر و عبارت هر چه نرم تر و تواضعی در ادای آن هر چه شامل تر غور و غایله ی آن با او بگویم و از وخامت عاقبت آن او را بیاگاهانم، چنان که از دیگر خدمتگاران امثال آن نبیند.» (منشی، ۱۳۸۱: ۶۶)
در عربی عین همین مطلب ذکر شده است. (ابن مقفع، همان: ۸۲)
در داستانهای بید پای نیز این مطلب عیناً ذکر شده است. (البخاری، همان: ۷۶)
در متن پنچاکیانه
- «واجب باشد بر خدمتگاران که چون مخدوم تدبیری اندیشید در آنچه به صواب پیوندد او را موافقت نمایند، و اگر عزیمت او را به خطا میلی بینند وجه فساد آن مقرر گردانند، و سخن به رفق و مدارا رانند و آنگاه انواع فکرت به کار دارد تا استقامتی پیدا آید و از هر دو جانب رأی مخمر و عزم مصمّم شود. و هر وزیر و مشیر که جانب مخدوم را از این نوع تعظیم ننماید و در اشارت حق اعتماد نگزارد او را دشمن باید پنداشت.» (منشی، همان:۲۰۰-۱۹۹).
در عربی این مطلب نیامده است. (ابن مقفع، همان: ۱۵۶).
در داستانهای بیدپای اینگونه آمده: « و بر آن کسی که با وی مشورت کنند واجب است که در مشورت نگاه کند، و رای عرض کننده را بر محک هدایت بزند، اگر صواب باشد به دانش قوت دهد و حریص گرداند، و اگر در رأی وی خطایی بود او را بر وفق آهستگی از سر آن ببرد؛ و از هر چه به شک باشد، چندان براندازد که آنچه صواب باشد به دست آرد. پس اگر نه چنین باشد، او یار دشمن بود، و مشورت او به بدی روی باز پس کند.» (البخاری، همان: ۱۸۰)
در پنجاکیانه نیامده است.
- « هر که سخن ناصحان، اگر چه درشت و بی محابا گویند، استماع ننماید عواقب کارهای او از پشیمانی خالی نماند. » ( منشی، همان: ۹۴)
در متن عربی آمده است. ( ابن مقفع، همان: ۹۸)
در متن داستانهای بید پای نیز ذکر شده است. ( البخاری، همان: ۹۹)
در متن پنچاکیانه چنین آمده: « دمنک، این همه سخنان بیان نموده با شیر گفت که پس لایق آن است که سخن نیک اندیشانه ی مرا به گوش هوش شنیده، کار بندی؛ چه مگر نشنیده ای که گفته اند: چون من به سخن ببر ، و میمون، و مار عمل نکردم این مرد بد شرشت بر من روز سیاه آورد.» و در ادامه این داستان را بیان می کند البته این همان داستانی است که در کتاب « کلیله و دمنه» خود به عنوان بابی مستقل تحت عنوان « زرگر و سیاح » آمده است. (خالقداد، همان: ۸۷)
البته عکس این مطلب را نیز گوشزد می کند و می گوید کسی که در خدمت پادشاه خالص و بی ریا نباشد در واقع به خود خیانت کرده است.
- « هر که بر پادشاه نصیحتی بپوشاند و، ناتوانی از طبیب پنهان دارد و، اظهار درویشی و فاقه بر دوستان جایزنبیند خود را خیانت کرده باشد. » (منشی، همان: ۸۹)
در متن عربی این مطلب آمده است. (ابن مقفع، همان: ۹۶)
در داستانهای بید پای هم این مطلب ذکر شده است. ( البخاری، همان: ۹۶)
اما در پنچاکیانه چنین ذکر شده است: «وزیران نیک اندیش چیزی که به صاحب خود عرض می کنند آن عصیر دوستداری است یعنی: خلاصه و آنچه به فشارش از آن حاصل شود- مراد آن است که وزیر نیک محضر هر چه به صاحب خود می گوید آن عین اخلاص و مغز دوست داری است- و نیز گفته اند: خوش آمد گوینده، در عالم بسیار است، و گوینده، و شنونده سخن راست که نتیجه ی آن بر آمد کار است؛ به غایت کم و نایاب.» (خالقداد، همان: ۸۱)
- « و از حقوق پادشاهان بر خدمتگاران گذارد حق نعمت و تقریر ابواب مناصحت است، و مشفق تر زیر دستان اوست که در رسانیدن نصیحت مبالغت واجب بیند و به مراقبت جوانب مشغول نگردد.» (منشی، همان: ۹۴)
این مطلب در متن عربی آمده است. (ابن مقفع، همان: ۱۰۰)
در داستانهای بید پای چنین آمده: «بر هر آن کس که در پناه پادشاه زندگانی کند و نعمت پادشاه خورد واجب است که پشتی پادشاه خود فرو نگذارد، و آنچه شرط چاکری و نصیحت است به جای آورد، و از هر چه زیان پادشاه بود دست بدارد، و کام پادشاه را خرد نشمارد.» (البخاری، همان: ۹۹)
در پنچاکیانه نیز چنین آمده است: « نیک اندیش هر چند در صلاح دید دوستان آزار کشد، او را نشاید که دست از نصیحت، و منع نمودن او از خیال، و کار نامناسب باز دارد که راه راستان این است، و غیر این طریق گمراهان. و نیز گفته اند: نیک خواه آن است که این کس را از کار بد سر انجام باز دارد، و کار همان به که از تیرگی ناپسند دور بوده، به پسندیدگی روشن و آشکار شود.» ( خالقداد، همان:۹۲ )
- « و هر که زمام مهمّات به وزیر ناصح سپارد هرگز دست ناکامی به دامن اقبال او نرسد و پای حوادث ساحت سعادت او نسپرد.» ( منشی، همان: ۲۳۴)
در متن عربی نیامده است. ( ابن مقفع، همان: ۱۷۱)
در داستانهای بید پای نیز ذکرنشده است. ( البخاری، همان: ۲۰۰)
در کتاب پنچاکیانه نیز ذکر نشده است. (خالقداد، همان: ۳۱۰)
اگر وزیر و ناصح پادشاه با اخلاص و کاردان باشد، برای ملک و پادشاه رای و نظر او گاهی از انبوه لشکر و سپاه هم مفیدتر خواهد بود.
- «… پادشاهان را به رای ناصحان آن اغراض حاصل آید که به عدت بسیار و لشکر انبوه ممکن نباشد. و رای ملوک به مشاورت وزیران ناصح زیادت نور گیرد، چنان که آب دریا را به مدد جویها مادّت حاصل آید.» (منشی، همان: ۱۹۷)
در عربی این مطلب این گونه ذکر شده : «فإن کانَ المَلِکُ محصناً للأسرارِ مُتَخیّراً للوزراء مَهیباً فیِ أعینِ النّاسِ بعیداً مِن أن یُقدَر علیه کان خلیقاً أن لا یُسلبَ صحیح ما أُوتِی منَ الخیرِ. وانت أیّها الملکُ کذلک و الملکُ یزدادُ برأیِ وُزَرائهِ بصیرهً کما یَزیدُ البحر بمجاوِرِهِ منَ الانهارِ.» (ابن مقفع، همان: ۱۵۶)
در داستانهای بید پای این مطلب ذکر شده است. (البخاری، همان: ۱۷۹-۱۷۸)
درپنجا کیانه این مطلب نیامده است. (خالقداد، همان: ۲۴۹).
- « و چاره نیست ملوک را از مستشار معتمد و گنجور امین که خزانه ی اسرار پیش وی بگشایند و گنج رازها به امانت و مناصحت وی سپارند و از او در امضای عزایم معونت طلبند، که پادشاه اگر چه از دستور خویش در اصابت رای زیادت باشد و در همه ابواب بر وی مزیت و رجحان دارد به اشارت او فواید بیند، چنانکه نور چراغ به مادّت روغن و، فروغ آتش به مدد هیزم. و هر کرا متانت رای و مظاهرت کفات جمع شد بدین پای ظفر گیرد بدان دست خطر بندد.» (منشی، همان: ۱۹۹)
در متن عربی ذکر نشده. (ابن مقفع، همان: ۱۵۶)
در بیدپای این گونه آمده: «… آمده است از بزرگان که پادشاه به چند چیز به مراد و کام خود برسد: به استوار کاری و برانداختن کارها بر طریق رای و تدبیر؛ و پنهان داشتن راز. و نهان کارها به چند چیز توان آوردن، از مشاورت کردن با یاران دانا و مشفق، و از بر رسیدن اخبار صاحب بریدان و رسولان، و از گوش داشتن به سخن محافل و انجمن ها، و از نگریدن به دیده ی دل در آینه ی قیاس، و از این جمله هیچ یاری نیست برآمدن مراد را قوی تر از نهان داشتن راز، زیرا که در وی دو نادیده است، اگر به مراد نرسد، از ملامت و سرزنش ایمن بود؛ و اگر به مراد برسد از منت هر کسی رسته بود. اما به هیچ وجه از وجوه از هم مشورتی که رای بر وی عرض کند نگزیرد، که رای صائب به مشورت کمال پذیرد، همچنان که کارد و شمشیر اگر چه برنده بود، چون بیش برزنی تیزتر گردد، و آتش چون مدد روغن یابد روشن تر گردد.» (البخاری، همان: ۱۸۰-۱۷۹)
در پنجاکیانه نیامده. (خالقداد، همان: ۲۴۹).
از دیگر نشانه های وزیر کاردان این است که بیهوده پادشاه را به جنگ تحریض نکند. همچنین دوباره بر این نکته تأکید می کند که استفاده از عقل وخرد و مشاور آگاه می تواند برخی مواقع می تواند از لشکر و عدت بسیار مفیدتر باشد.
- «و خردمندان در حال قوت و استیلا و قدرت و استعلا از جنگ چون خرچنگ پس خزیده اند، و از بیدار کردن فتنه و تعرّض مخاطره تحرّز و تجنّب واجب دیده اند، که وزیر چون پادشاه را بر جنگ تحریض نماید در کاری که به صلح و رفق تدارک پذیرد برهان حمق و غباوت بنموده باشد، و حجّت ابلهی و خیانت سیر گواه کرده. و پوشیده نماند که رای در رتبت بر شجاعت مقدّم است که کارهای شمشیر به رای بتوان گزارد و آنچه به رای دست دهد شمشیر دو اسپه در گرد آن نرسد. » (منشی، همان: ۱۱۵).
در متن عربی نیامده. (ابن مقفع، همان: ۱۱۳)
در داستانهای بیدپای این گونه آمده: «… هیچ کم دانشی نبود تنگ کمال و اندک خردتر از آن کسی که مهتر خویش را بر جنگ کهتران و ناهمسران دارد به وقتی که از وی چاره بود، زیرا که اگر مهتر بیفتد دیر راست گردد، و اگر کهتر را بیفکند بس کاری نکرده باشد؛ و مرد بود که بر جنگ دلیر بود و بر خصم خویش چیر بود، اما دست از جنگ بدارد از بیم یک چیز و به امید یک چیز: از بیم آن که بود که برنیاید و یا مخاطره ای سر بر کند و یا نکبتی از روزگار در راه بود، بل شاید که به وجهی دیگر به مراد خویش رسد، که هر کدام رایزنی که پادشاه خود را برجنگ و کارزار حریص گرداند در کاری که به رفق و صلح بر آید، او پادشاه خود را از آن خصم بزرگ تر بود در دشمنی؛…» (البخاری، همان: ۱۲۰-۱۱۹).
در پنجا کیانه این گونه آمده: «آداب دانایان کنگاش بین آن کارها را که به مشقت بسیار، و یا به تردد مردانه در کارزار برآید، به صلح بر می آورند و آنها که از بی تمییزی، و آداب ناشناسی به جنگی پردازند که نتیجه ی آن به غایت سهل و اندک بود، دولت صاحب خود را برترازو، می نهند (یعنی، در خلل می اندازند) تا کدام پله زیر و بالا شود!؟» (خالقداد، همان: ۱۴۰) همچنین «عقل و دانش وزیر، و صاحب کنگاش را در جایی می توان آزمود که چون در میان دو دوست بر هم زدگی و جدایی روی داده باشد؛ آن را علاج کند و پیوند دهد.» (همان، ۱۴۲)
خلاصه اینکه برگزیدن وزیر ناصح و کافی باعث سعادت ملک و پادشاه است.
- «و هر که زمام مهمات به وزیر ناصح سپارد هرگز دست ناکامی به دامن اقبال او نرسد و پای حوادث ساحتِ سعادت او نسپرد.» (منشی، همان: ۲۳۴)
در متن عربی ذکر نشده است. (ابن مقفع، همان: ۱۷۱)
در بیدپای نیز ذکر نشده است. (البخاری، همان: ۲۰۰)
در پنجاکیانه نیز ذکر نشده است. (خالقداد، همان: ۳۱۰)
خصوصیات وزیر بد:
همان گونه که وزیر ناصح و کافی، حلیم و عالم باعث خیر رساندن به پادشاه و جامعه می گردد، وزیر بد و ناکارآمد خطری بزرگ برای همگان است. مخصوصاً وزیری که قول و عملش یکی نباشد.
- « و گفته اند پادشاه را هیچ خطری چون وزیری نیست که قول او بر فعل رحجان بود و گفتار برکردار مزّیت دارد.» (منشی، همان: ۱۱۵)
در عربی ذکر نشده است. (ابن مقفع، همان: ۱۱۳)
در داستانهای بیدپای اینگونه آمده: «… هرکدام رایزنی که پادشاه خود را بر جنگ و کارزار حریص گرداند در کاری که به رفق و صلح برآید، او پادشاه خود را از آن خصم بزرگتر بود در دشمنی.» (البخاری، همان: ۱۲۰)
در پنجاکیانه نیامده است: (خالقداد، همان: ۱۴۲)
- « وزیر چون پادشاه را بر جنگ تحریض نماید در کاری که به صلح و رفق تدارک پذیرد برهان حمق و غباوت نموده باشد. » ( منشی، همان: ۱۱۵)
در متن عربی ذکر نشده است. ( ابن مقفع، همان: ۱۱۳)
در داستانهای بید پایاین مطلب ذکر شده است. ( البخاری، همان: ۱۲۰)
درمتن پنچا کیانه نیز آمده است. ( خالقداد، همان: ۱۴۰)
- « و پادشاه اگر چه به ذات خویش عادل و کم آزار باشد چون وزیر جائر و بد کردار باشد منافع عدل و رأفت او از رعایا بریده گرداند.» (منشی، همان: ۱۱۶)
در عربی ذکر نشده است. (ابن مقفع، همان: ۱۱۳)

نمونه دیگر ذیل آیه C…مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات…^[۳۴۰]B است که به بررسی مفصلی پیرامون مفهوم «محکم» و «متشابه» از دیدگاه مفسران پرداخته و پانزده تعریف مختلف را مطرح می کند وآنها را نقد می نماید. در تعریف دوم، طبق گفته افرادی چون سعید بن جبیر، محکمات را عبارت از حروف مقطعه دانسته است و متشابهات را باقی قرآن تعریف کرده است.^[۳۴۱]
سعید بن جبیر معتقد است که منظور از Cأُمُّ الْکِتابِB همان «فواتح سور» یا حروف مقطعه است؛ چرا که در تمامی کتاب ها وجود دارد.^[۳۴۲]
اما ایشـان این نظر را علاوه بر اینکه بی دلیــل بودن، «غیر منطبق بر آیه» می شمــرد و آن را نمی پذیرد؛ زیرا به این معناست که غیر از فواتح سور باید تمامى قرآن متشابه باشد و مردم نباید از آن پیروی کنند؛ در حالی که خود قرآن می فرماید: C…وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُB.^[343]
بر این اساس، کلام ابن جبیر با ظاهر آیه سوره اعراف، نمی سازد.
نمونه دیگر ذیل آیه Cاکْتُبْ لَنا فِی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَه…B^[344] می باشد که روایتی از ابن عباس نقل شده و او در تفسیر این آیه می گوید: «خداوند این درخواست موسی را در حق او محقق نفرمود؛ بلکه در جوابش فرموده: Cعَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ…B».^[۳۴۵]
در مقام داوری، این روایت را «غیر قابل تطبیق با آیه» دانسته و ظهور آن را در این است که خطاب آیه، پیامبرصلی الله علیه و آله می باشد.^[۳۴۶]
مثال دیگر، ذیل آیه Cإِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ…B^[347] می باشدکه از سدّی نقل شده که:
«موسىعلیه السلام گفت: پروردگارا! سامرى به ایشان گفت گوساله درست کنند، لیکن چه کسى گوساله را زنده کرد و روح در آن دمید؟ پروردگار فرمود: من. گفت: پس تو خودت ایشان را گمراه کردى».^[۳۴۸]
علامه، «عدم انطباق روایت با آیه»، معرفی می کند.^[۳۴۹]
ایشان، معیار مخالفت با ظهور را در برخی موارد، تحت عنوان مخالفت با صریح قرآن، بیان نموده است:
مثلاً، ذیل تفسیر آیه Cذلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْب…B^[350] روایاتی از صحابه و تابعان نقل شده است:
از جمله، از ابن عباس نقل شده است که دروغ سوم یوسفعلیه السلام را این گفته او که Cذلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبB دانسته است. آن گاه بود که جبرئیل پرسید: آنجا که قصد کردى چطور؟ گفت: Cوَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءB.^[351]
از افراد دیگری از صحابه و تابعان نیز،^[۳۵۲] همین مضمــون، رسیده است که علامه، در نقــد آنها می گوید: «این روایات از روایات جعلى است که مخالف با صریح قرآن است».^[۳۵۳]
مثال دیگر را می توان ذیل آیات مربوط به همین سوره یافت که روایتی از ابن عباس نقل شده است که می گوید: حضرت یوسفعلیه السلام سه بار دچار لغزش شد، یکی آن زمان که قصد زلیخا نمود، یکی آنجا که از دوستش که از زندان آزاد شد، خواست تا شفاعت او را نزد عزیز مصر نماید و دیگر آنجا که نسبت دزدی به برادرانش داد.^[۳۵۴]
در نقد این روایت، علامه آن را «مخالف صریح قرآن» معرفی می کند؛ چرا که قرآن، حضرت یوسفعلیه السلام را دارای مقام «اجتباء» و «اخلاص» خوانده است، و کسی که خداوند در مورد او این گونه می گوید، شیطان نمی تواند در او راه داشته باشد.^[۳۵۵] بر این اساس، چنان که ملاحظه شد، علامه با تعابیر مختلف، روایت صحابی و تابعی را مخالف ظهور آیه دانسته است.
اما باید دانست، در موارد بسیاری ایشان به طور صریح به مخالفت با ظاهر آیه اشاره نموده است. به عنوان نمونه می توان به موارد زیر اشاره نمود:
مثلاً، ذیل آیه Cالَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاَّ کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطان…B^[356] برخی از مفسران، با تمسک به روایاتی از ابن عباس و ابن مسعود، منظور از قیام در آیه را «برخاستن از قبر در روز قیامت» دانسته اند.^[۳۵۷]
اما، علامه، ناسازگاری این تفسیر، با ظاهر آیه را «بیّن» عنوان می کند.^[۳۵۸]
مورد دیگر، در تفسیر آیه C…وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ، أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّه…B^[359] می باشد که طی روایتی از ابن عباس، این گونه بیان شده است: این آیه در باره ظاهر و باطن انســان است و وقتى خدا مخلوقات را در قیامت جمع مى‏کند، مى‏فرماید: من شما را به آنچه در دل پنهان مى‏کردید خبر مى‏دهم.^[۳۶۰]
علامه، در سنجش این روایت و امثال آن، آنها را «مخالـف ظاهر قرآن» به حساب می آورد و می گوید: ظاهر آیه این است که محاسبه اساس صفاتی است که دل‏ها یا به صورت مستقل و یا از راه اعضای بدن کسب کرده باشد، و فرقی میان عمل ظاهری و عمل درونی و انسان مؤمن و کافر نیست. اما خطورات نفسانى کسب نیست و ظاهر محاسبه، محاسبه به جزا است، نه خبر دادن به مکنونات درونی و یا تصمیم های انسان ها.^[۳۶۱]
همچنین، ذیل آیه، Cوَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْم یَقُولُونَ آمَنَّا بِه…^[۳۶۲]B در بیان اینکه آیا کسی جز خداوند، می تواند به تأویل قرآن دست یابد، به بررسی اقوال مختلف می پردازد و نظرات مختلف مفسران قدیم و جدید در مورد «تأویل» در آیه شریفه را بیان می کند و در برخی موارد به آنها پاسخ می دهد و وجه نادرستیشان را آشکار می نماید.^[۳۶۳]
در مقام سنجش این اقوال، به خلطی که در مسئله «رجوع متشابه به محکم» و «تأویل» رخ داده اشاره می کند و ادله روایی دو طرف را – در مسئله علم به تأویل-، «مخالف ظاهر قرآن» می خواند و علت آن را این گونه شرح می دهد:
«و اما روایات، مخالف با ظاهر کتاب است؛ زیرا روایات مثبت، یعنی دالّ بر این که راسخان در علم، تأویل را می دانند، تأویل را مترادف با معنای مراد از لفظ متشابه گرفته اند و هیچ تأویلی در قرآن به این معنا نیست».^[۳۶۴]
ایشان در این باره به روایتی از ابن عباس اشاره می کند که در مورد خود گفته است: «من از راسخین در علمم، و من تأویل قرآن را مى‏دانم».^[۳۶۵]
از سوی دیگر، ابن عباس در روایت دیگری، می گوید: «محکمات عبارتند از آیات ناسخ، و متشابهات عبارتند از آیات منسوخ».^[۳۶۶]
علامه، از جمع بین این دو روایت، نتیجه می گیرد که ابن عباس، معنای آیات محکم را تأویل آیات متشابه می دانسته است و این معنا در قرآن، شاهدی ندارد.^[۳۶۷]
بنابراین، مهم ترین جنبه مخالفت با قرآن در دیدگاه علامه را می توان مخالفت با ظهور آیه دانست. در حقیقت می توان گفت، هر جا که ایشان، از معیار مخالفت با قرآن یاد کرده است، در درجه اول، به مخالفت آن با ظهور آیه، نظر داشته است؛ چرا که نمونه ای در روایات یافت نشد که روایت، با نصّ قرآن، مخالفت داشته باشد.^[۳۶۸]

۳-۱-۲-۱-۲٫ ناسازگاری با سیاق و مضمون آیه
دومین وجهی که علامه پیرامون ناسازگاری روایت صحابی یا تابعی با قرآن عنوان نموده، مخالفت با سیاق و مضمون آیه می باشد. این وجه نیز، نمونه های فراوانی دارد که به مواردی از مهم ترین آنها را بیان می نماییم:
ذیل آیه C… إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاء وَجَعَلَکُمْ مُلُوکاً…B^[369] طبق روایاتی از صـحابه و تابعــانی مانند ابن عباس، قتاده، مجاهد، عبدالله بن عمرو و… منظور از «ملوک»، «خادم، زن و فرزند» می باشد.^[۳۷۰]
علامه، این روایات را «ناسازگار با سیاق آیه» دانسته است.^[۳۷۱]
در تفسیر آیه C…فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْه…^[۳۷۲]B ابن عباس، گفته ضمیر CعَلَیْهB به ابوبکر باز می گردد؛ زیرا پیامبرصلی الله علیه و آله، همیشه ازسوی پروردگار در حال سکینت بود.^[۳۷۳] اما علامه، در داوری نسبت به این روایت، بر اساس «سیاق آیات»، بازگشت ضمیر را به پیامبرصلی الله علیه و آله می داند. و تفسیر ابن عباس را نمی پذیرد.^[۳۷۴]
نمونه دیگر، ذیل تفسیر آیه Cأَفَمَنْ کانَ عَلى‏ بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْه…B^[375] می باشد که علامه، ضمن اینکه مراد از Cشاهِدٌ مِنْهB را با توجه به روایات وارد شده از طرق شیعه و اهل سنت، «علی بن ابی طالبعلیه السلام» می داند، به اقوال مفسران صحابه و تابعان و… اشاره می کند.
از ابن عباس و مجاهد نقل شده که در تفسیر Cشاهِدٌ مِنْهB گفته اند: منظور جبرئیل است.^[۳۷۶]
قتاده و حسن بصری نیز، مراد از Cشاهِدٌ مِنْهB را «زبان پیامبرصلی الله علیه و آله» دانسته اند که با آن قرآن را تلاوت می کند.^[۳۷۷]
اما علامه، در داوری این قول و امثال آن می گوید:
«دقت در سیاق آیه و ظاهر جملات آن کافى است که خواننده، به بطلان وجوه نام برده حکم کند، و دیگر نیاز به آن نیست که ما گفتار را در رد آن وجوه طول دهیم و به بحث و مناقشه در آنها بپردازیم».^[۳۷۸]
در تفسیر آیه Cفَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلى‏ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمB^[379] روایاتی از صحابه و تابعان، نقل گردیده است:
ابن عباس، می گوید: «آنان بردگانشان را در اموال و زنان خود شریک نکردند، چگونه[شما] بندگان مرا در سلطنتم با من شرک می گیرید؟!»^[۳۸۰]
مجاهد در تفسیر آن می گوید: «[اینها] مانند خدایان باطل همراه خدا است».^[۳۸۱]
از قتاده روایت شده که در تفسیر این آیه گفته است:
«این مَثَلی است که خدا زده است. پس آیا هیچیک از شما هست که با برده اش در زوجه و فراش خود مشارکت کند! آیا خدا را با خلق و بندگانش معادل می گیرید؟ پس اگر برای خودت راضی نیستی به این، خدا سزاوارتر است که او را از چنین چیزی دور و بری بدانی و خدا را همسنگ هیچ یک از بندگان و مخلوقاتش قرار مده».^[۳۸۲]
اما علامه، این روایات را «ناسازگار با سیاق آیات» خوانده و می گوید: «سیاق آیه، سیاق بر شمردن نعمت ها به منظور استنتاج توحید است، نه مناقضه و توبیخ؛ زیرا هیچ نشانه ای از توبیخ و مناقضه در آن نیست».^[۳۸۳]
ایشان، معنای آیه Cکَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُه…B^[384] را این گونه بیان می کند: «ما خلایق را به همان آسانى بر مى‏گردانیم که خلقشان کردیم، بدون این که براى ما دشوارى داشته باشد». و بر این اساس، تفسیر ابن عباس که آیه را ناظر بر «رجوع تمامى موجودات به حالتى است که قبلاً، یعنى قبل از آغاز خلقت داشته‏اند»،^[۳۸۵] دانسته، مورد نقد قرار داده و آن را «مخالف سیاق آیه» دانسته است.^[۳۸۶]
ذیل آیه Cإِنَّ الَّذِینَ جاؤُ بِالْإِفْکِ عُصْبَهٌ مِنْکُمْ…B^[387] علامه خطاب این آیه و آیات بعدش را متوجه مؤمنانی دانسته است، که – اعم از منافقان و مؤمنان واقعی- ظاهرشان ایمان آنها را نشان می دهد.^[۳۸۸]
اما حسن بصری، خطاب را در مورد مؤمنانی دانسته که از این اتفاق متأثر شده بودند. علامه، ضمن اینکه این قول را «بدترین تفسیر» می نامد، اشکال آن را «ناسازگاری سیاق آیات» عنوان می کند.^[۳۸۹]
ایشان، ذیل آیه Cاللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاهٍ…B^[390] به تفسیر حسن بصری اشاره می کند که مراد از C… یُوقَدُ مِن شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیْتُونَه…B^[391] را «درخت بهشتی» گرفته است.^[۳۹۲] اما به جهت «ناسازگاری با سیاق» آن را نمی پذیرد.^[۳۹۳]

۲۰

اثر منفی را که این عنصر بر روی لذت تعطیلات میگذارد را منعکس می کند

کل بارش

P

۲۰

برای گردشگری مثبت ارزیابی شده و از سوی به دلیل خطر آفتاب سوختگی و ناراحتی در روز های داغ اثر منفی دارد

کل ساعات افتابی

S

۱۰

اثر آن عنصر بستگی به دما دارد (تاثیر خنک کنندگی باد در اقلیم گرم مثبت ارزیابی شده است در حالی که اثر سرد کنندگی باد در اقلیم های سرد منفی ارزیابی شده است

میانگین سرعت باد

W

برای محاسبه شاخص اقلیم گردشگری، باید این ۵ مولفه و شاخص را محاسبه کرده و سپس در فرمول قرار دهیم. فرمول اصلی و نهایی برای محاسبه اقلیم گردشگری به قرار زیر است:
TCI=2[(4*CID)+CIA+(2*P)+(2*S)+W]
تعداد ساعات آفتاب (S) شاخص آسایش روزانه(CID)
میزان بارندگی (p) شاخص آسایش شبانه روزی. (CIA)
سرعت باد (W)
در انجام این پژوهش ابتدا ایستگاه منطقه انتخاب شد، سپس به منظور تعیین تقویم گردشگری و مقادیر میانگین بارش، ماهانه، میانگین دما، میانگین نم نسبی، بیشینه دما، کمینه نم نسبی، میانگین روزانه ساعات آفتابی و سرعت باد را برای یک دوره ۱۲ ساله آماری و پس از تجزیه و تحلیل و پردازش آنها و تهیه بانک اطلاعاتی، رتبه هر کدام از مولفه های CIA، CID، بارش، سرعت باد و ساعات آفتابی را بدست آورده، مقدار عددی TCI را به تفکیک برای ماه های سال و ایستگاه منطقه محاسبه نمودیم.
این شاخص ترکیبی، عناصر اقلیمی که بیشترین ارتباط با کیفیت تجربه توریستی برای غالب توریست ها دارد را بطور سیستماتیک ارزیابی می کند (ساری صراف و همکاران، ۱۳۸۸ ).
این شاخص از بعد بیوکلیماتیک بر گردشگری مطرح می شود و دارای هفت زیر شاخص میانگین دمای خشک ماهانه، میانگین روزانه رطوبت نسبی هوا، میانگین ماهانه حداکثر دمای خشک، میانگین رطوبت نسبی در هرماه، میانگین ماهانه بارندگی، میانگین روزانه تعداد ساعات آفتابی و میانگین روزانه سرعت باد در هر ماه می باشد. این هفت عامل به صور ت ۵ مولفه در فرمول لحاظ می شود که سه مورد از متغیرهای مدل بصورت مستقل و دومورد دیگر بصورت ترکیبی بیوکلیمایی مطرح گردیده اند.
و برای محاسبه TCI در منطقه فیروزکوه آمار ها را به صورت فصلی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده ایم تا براساس فصل شرایط گردشگری منطقه را مورد بررسی قرار دهیم.
شاخص CID شاخص آسایش روزانه با دو مولفه حداکثر دما و حداقل رطوبت نسبی است. یعنی ترکیب این دو عنصر، شاخص آسایش روزانه را برای ما محاسبه می کند. قبل از هر چیز باید گفت که همه این ۵ مولفه که در بالا ذکر شد، ضریبی بین ۰ تا ۵ می گیرند که صفر به معنای شرایط نامناسب و به سمت ۵ شرایط ایده آل می شود. وضریب نهایی اقلیم گردشگری بین ۰ تا ۱۰۰ می باشد که از مجموع ضرایب این ۵ مولفه به دست می آید. هر یک از این ۵ شاخص یا مولفه بخشی از ضرایب نهایی را در بر می گیرند که در این بین این به این معنی است که اگر چنانچه ضریب اولیه این شاخص ۵ باشد.
جهت برآورد امتیاز هر کدام از شاخص های ذکر شده از مقیاس مخصوص به آن استفاده می کنیم. جهت محاسبه و براورد شاخص آسایش روزانه، از نمودار ارزیابی آسایش گرمایی استفاده می کنیم. در واقع این نمودار از دو محور تشکیل شده است. محور افقی مربوط به دما و محور عمودی نمودار مربوط به رطوبت نسبی است. نقطه تلاقی حداقل رطوبت نسبی و حداکثر دما نشان دهنده امتیاز آن شاخص ها است. در شکل زیر این نمودار ارائه شده است. همان گونه که گفته شد برای شاخص های ترکیبی با وارد کردن عدد رطوبت در سمت راست نمودار و دما در قسمت پایین نمودار و به دست اوردن نقطه تلاقی این دو(دما و رطوبت نسبی) امتیاز به دست می آید. اگر خوب توجه کنید در قسمت بالای نمودار اعداد کوچکی از سمت چپ از صفر شروع شده و تا پنج ادامه دارد در میانه نمودار از ۵ به ۴ می رسد و به سمت بالا از امتیاز آن کم می شود. این اعداد همان ضریب بین ۰ تا ۵ این شاخص را محاسبه می کنند.

شکل شماره ۴-۴- بر آورد شاخص آسایش شبانه و روزانه
جدول شماره ۴-۳ بر آورد شاخص CID درفیروزکوه

ضرایب

مقادیر

فصل

منطقه

۲

۵٫ ۴

حداکثر دما سانتیگراد

زمستان

فیروزکوه

۴۵٫ ۲