خداوند عقل را در کسی به ودیعت نگذارد مگر آنکه روزی، وی را بدان نجات داد .
بنابراین اسلام افراد را به تعقل و بررسی افکار خود و دوری از تعصب و پرهیز از حدس و گمان و آزاد شدن از اوهام وخرافات که مانع شناخت حقیقت می شوند دعوت می کند (نجاتی ،۱۹۸۴؛ ترجمه عرب ،۱۳۸۸ ).از این رو تفکر انتقادی در اسلام جایگاه بسیار والایی دارد.

موانع تفکر انتقادی در قران
قرآن مهم ترین عواملی را که مانع اندیشیدن و مایه جمود فکری می شوند و در نتیجه میان تفکر و شناخت حقیقت و اظهار نظر درست در مسائل مختلف، ایجاد سد می کنند، ذکر کرده است (همان منبع ) .این عوامل عبارتند از :
پایبندی به اندیشه های کهنه
پایبندی به افکار قدیمی از عوامل مهمی است که مایه جمود فکری و عدم پذیرش افکار جدیدی که به اندیشه عرضه میشوند، می گرددرها شدن از آداب و رسوم و اندیشه های کهنه قدرت نگرش تحلیلی و بی طرفانه نسبت به مسائل مختلف می طلبد که این کار برای بسیاری از مردم کار ساده ای نیست .
قران پایبندی بسیاری از مردم را، در کلیه قرون گذشته، به عقاید پدرانشان توصیف کرده و متذکر شده که آنها با اندیشه ای آزاد از قیدو بند گذشته، قدرت نگرش به عقیده توحید را که پیامبران دعوت می کردند، نداشتند .
“قالو ا اجئتنا لتلفتنا عما وجد نا علیه اباءنا^[۱۵۱] …”
آنها (به موسی )گفتند: آیا تو آمده ای که ما را از عقاید و آدابی که پدرانمان بر آن بودند باز داری …
کافی نبودن مدرک
نبودن دلایل و اطلاعات کافی ،از عوامل مهم خطای رایج تفکر، در میان مردم می باشد. انسان برای اینکه در موضوعی دارای تفکری سالم که منجر به شناخت حقیقت شود، باشد، می بایست به گردآوری مقدار زیادی سند و مدرک مربوط به همان موضوع بپردازد و این عوامل از طریق مشاهده دقیق و کاوش منظم علم صورت می پذیرد. قرآن برای رسیدن به حق در مورد یک موضوع، به اهمیت شناخت آن اشاره کرده و ما را از اظهار نظر درباره چیزهایی که نسبت به آن عالم نیستیم و دلایلی برای صحت آن نداریم، نهی کرده است .
“و من الناس من یجادل فی الله بغیر علم و لا هدی و لا کتاب منیر^[۱۵۲] ”
و برخی از مردم از روی جهل و بی هیچ حجت و برهان، در کار خدا جدل می کنند .
طرفداری انفعالی و عاطفی
خواسته ها و عواطف انسان در تفکر او تاثیر می گذارند و باعث می شوند قرآن به تاثیر هوای نفس در انسان و انحراف تفکر او از گرایش درست که نتیجه آن، انسان راهش را گم می کند و از فرق گذاشتن میان حق و باطل عاجز می شود، اشاره کرده است .
“فلا تتبعوا الهوی ان تعدلو^[۱۵۳] …”
…پس در حکم و شهادت پیروی هوای نفس مکنید تا عدالت نگهدارید …
راهبرد های مناسب برای رشد و گسترش تفکر دانش آموز
از جمله عواملی که در تقویت تفکر انتقادی موثر هستند عبارتند از :
هر جلسه را با طرح یک مسئله یا مجادله شروع کنید. شروع کردن جلسه کلاس با طرح یک مسئله یا پرسش بستگی به موضوع درس دارد وهم چنین به شاگردان کمک می کند که در جای خود مستقر شوند و حواس خود را جمع کنند (مایرز ،۱۹۸۶؛ ترجمه ابیلی ،۱۳۸۶ ).
پرسش های تکمیلی بپرسید. به دانش آموزان کمک کنید صحبت های خود را با پرسش ها، باز و روشن کنند که برای تفکرشان چالش برانگیز باشد، مثلا “"چرا “،"می توانید بیشتر بگویید “(فیشر ،۲۰۰۲ ؛ترجمه کیان زاده،۱۳۸۸ ).
به پرسش های دانش آموزان ارزش زیادی بدهید (سانتراک ،۲۰۰۴ ؛ترجمه سعیدی و همکاران ،۱۳۸۷ ).
در مقابل سوال هایی که دانش آموزان از شما می پرسند، علاوه بر جواب سوال، دلایل آن را نیز بگویید (سیف ،۱۳۸۹ ).
تید و لهمن^[۱۵۴] (۲۰۰۲ )، معتقدند که رفتارهایی مانند سوال پرسیدن و تردید داشتن در هر موضوع ، در رشد تفکر انتقادی دانش آموزان تاثیر گذار است (لون و همکاران ،۲۰۱۰ ).
یکی دیگر از عوامل موثر، مشارکت و همراهی اعضای گروه با یکدیگر است که به عواملی چون تحلیل مباحث و ارائه ایده ها و نظرات متفاوت و مشارکت فعال دانش آموز در یادگیری خود وارائه تکالیف و نتایج پژوهش ها به یکدیگر بستگی دارد (عارفی و رضایی زاده ،۱۳۹۰ ).
کوهن^[۱۵۵] (۲۰۰۰) و موسلی (۲۰۰۵ )، معتقدند که در فعالیت هایی که دانش آموزان خود فعالند، یادگیری پیشرفت بیشتری دارد (مارین و هالپرن ،۲۰۱۱ ).
در صورت امکان به وقت کلاس بیفزایید، تفکر انتقادی زمانی پرورش می یابد که شاگردان وقت کافی برای تعمق و تفکر داشته باشند (مایرز ،۱۹۸۶ ،ترجمه ابیلی ،۱۳۸۶ ).
بیلینگ و هالستید^[۱۵۶] (۲۰۰۵ )، نیز برای پیشرفت مهارت های تفکر انتقادی دانش آموزان، به ایجاد یک محیطی که در آن دانش آموز اختیار داده شود، تاکید کرده اند (پوپیل ،۲۰۱۱ ).
نقش مدافع شیطان را بازی کنید. با بیا دیدگاه های مخالف، آنها را وادار کنید تلاش کنند برای دیدگاه های خود دلیل بیاورند (فیشر ،۲۰۰۲ ؛ترجمه کیان زاده ،۱۳۸۸ ).
دکتر ماریلان، مازارو، استیب^[۱۵۷] (۲۰۰۳ )، در تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که به کار گیری تکالیف نوشتاری، بحث گروهی، کارگاه آموزشی کوچک، ارائه گزارش موردی، ایفای نقش در فرایند آموزش می تواند از راهبرد های موثر جهت رشد و ارتقای مهارت های تفکر انتقادی در افراد باشد (مارین و هالپرن،۲۰۱۱) .
پژوهش های انجام شده در داخل کشور
- آنجفی و همکاران (۱۳۸۸ )، در تحقیقی که با عنوان “مهارت تفکر انتقادی دانشجویان فنی- مهندسی و علوم انسانی انجام شد، به این نتیجه رسید که مهارت های تفکر انتقادی در کل در هر دوگروه مورد مطالعه پایین است، اما این مهارت ها در دانشجویان علوم انسانی بیشتر است .
- محمدی و همکاران (۱۳۸۸ )، در تحقیقی که با عنوان “تاثیر آموزش مهارت های زندگی بر دانش و نگرش نسبت به مواد مخدر و عزت نفس دانش آموزان “انجام شد، به این نتیجه رسید که آموزش مهارت های زندگی به دانش آموزان دانش آنها را نسبت به مواد مخدر تغییر می دهد. همچنین این آموزش از یک سو موجب ایجاد نگرش منفی در آنها نسبت به مواد مخدر می شود و از سوی دیگر عزت نفس آنها را ارتقا می دهد .
- محمدی و همکاران (۱۳۸۹ )، در تحقیقی که با عنوان “تاثیر آموزش مدل تفکر انتقادی ریچارد پل بر تفکر انتقادی دانش آموزان با تاکید بر درس مطالعات اجتماعی “انجام داد به این نتیجه رسید که آموزش مدل تفکر انتقادی ریچارد پل بر پیشرفت تحصیلی در درس مطالعات اجتماعی سال اول تاثیر معنا داری دارد .
- رحمتی (۱۳۷۸ )،در تحقیقی که با عنوان “عوامل موثر در شروع مصرف مواد مخدر با اشاره به وضعیت معتادان زن “انجام شد به این نتیجه رسید که سهم و وزن عوامل فردی و خانوادگی در سوق دادن زنان پاسخگو به سوی اعتیاد نقش بارزی ایفا کرده است وشدت آسیب پذیری در محیط ها خانوادگی در قبال اعتیاد به مواد مخدر بیشتر از زنان است .
- دلاور و همکاران (۱۳۸۸ )، تحقیقی با عنوان “رابطه مولفه های خانوادگی با نگرش به مواد مخدر در بین دانش آموزان مقطع متوسطه شهر تهران “انجام داد .نتایج نشان داد که دانش آموزانی که والدینشان از مواد مخدر استفاده می کردند نسبت به سایر دانش آموزان نگرش مثبت تری به مواد مخدر داشتند .
بین احساس نا ایمنی در کانون خانواده و نگرش دانش آموزان نسبت به مواد مخدر رابطه مثبت وجود داشت .
با افزایش تحصیلات والدین ،تصورات غیر واقعی دانش آموزان درمورد خطرات مواد مخدر کاهش یافته و با افزایش تحصیلات پدر نگرش دانش آموزان نسبت به اثرات مواد منفی تر شده بود .
افزایش یا کاهش تحصیلات مادر با نگرش دانش آموزان نسبت به مصرف مواد رابطه معناداری نشان نداد .
با افزایش میزان درآمد خانواده، نگرش دانش آموزان به اثرات مواد مخدر منفی تر شده بود .
- قریب و همکاران (۱۳۸۸ ) ،در تحقیقی که با عنوان “مهارت های تفکر انتقادی و گرایش به تفکر انتقادی در دانشجویان ترم اول و آخرمدیریت خدمات بهداشتی- درمانی “انجام داد .نتایج کار نشان داد که حدودنمره کل مهارت تفکر انتقادی کسب شده توسط دانشجویان در حدود هنجار و نمره کل گرایش به تفکر انتقادی نیز مبین گرایش مثبت دانشجویان بود .
بین الگوی نمره گرایش به تفکر انتقادی دانشجویان ترم اول با الگوی نمره دانشجویان ترم آخر تفاوت معنی دار وجود داشت و نمره دانش جویان ترم آخر بیشتر از دانشجویان ترم اول بود .
- اطهری و همکاران (۱۳۸۸ )، در تحقیقی که با عنوان “ارزیابی مهارت های تفکر انتقادی و ارتباط آن با رتبه آزمون سراسری ورود به دانشگاه در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان “انجام داد. به این نتیجه رسید که نمرات آزمون مهارت های تفکر انتقادی در دانشجویان در بدو ورود به دانشگاه چندان متناوب نیست و رتبه داوطلب در آزمون سراسری هم نتوانسته است ارتباطی با این مهارت داشته باشد .
- برخورداری و همکاران (۱۳۸۸ )، در تحقیقی که با عنوان “ارتباط گرایش به تفکر انتقادی و عزت نفس در دانشجویان پرستاری “انجام داد به این نتیجه رسید که دانشجویان با عزت نفس بالا تر از گرایش به تفکر انتقادی مطلوب تری برخوردار و ارتباط مستقیم و مثبتی بین این دو ویژگی وجود داشت .
طاووسی و همکاران (۱۳۸۹ )، در تحقیقی با عنوان “تاثیر مداخله آموزشی نظریه محور در پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان “به این نتیجه رسید که مداخله آموزشی باعث ارتقای متغیرهای مورد نظر شامل نگرش نسبت به رفتار ،خود کارآمدی و نهایتا” افزایش قصد پرهیز از سوء مصرف مواد مخدر در گروه آزمون می شود .هم چنین یافته ها نشان داد که این مداخله در کاهش گزارش مصرف مواد مخدر و پیش زمینه های آن یعنی سیگار و قلیلن نیز موثر واقع خواهد شد .
- یحیی زاده (۱۳۸۹ )،تحقیقی با عنوان “تاثیر عوامل خانوادگی بر گرایش افراد به سوء مصرف مواد مخدر “انجام داد به این نتیجه رسید که خانواده اولیه به صورت مستقیم و غیر مستقیم نقش بسیار مهمی در گرایش کودکان و نوجوانان به مصرف مواد مخدر ایفا می کند. شیوه نادرست سرپرستی والدین و شرایط نامساعد رفاهی نقش مهمی در گرایش آنها به مواد مخدر داشته است .
- میراحمدی زاده و همکاران (۱۳۸۹ )، در تحقیقی با عنوان “تاثیر آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد بر آگاهی و نگرش سربازان “به این نتیجه رسید که آموزش های پیشگیری از اعتیاد در محیط های نظامی نه تنها افزایش آگاهی و بهبود نگرش را به دنبال دارد ، بلکه باعث ارتقای عملکرد افراد نیز می شود .
- قربانی و همکاران (۱۳۸۵ )، در تحقیقی با عنوان “اثربخشی تغییر نگرش ،آموزش ابراز وجود و ایمن سازی در مقابل استرس بر کاهش گرایش به مواد مخدر در دانش آموزان دوره متوسطه شهر اصفهان “به این نتیجه رسید که مداخلات در کاهش گرایش مصرف مواد موثر واقع شده است .
- خلیلی (۱۳۸۸ )، در تحقیق خود با عنوان “میزان تاثیر آموزش مهارت تفکر انتقادی بر تغییر نگرش کلی نسبت به سوء مصرف مواد “به این نتیجه رسید که آموزش این مهارت موجب تقویت نگرش منفی نسبت به سوء مصرف مواد می شود .
- عبدالله پور (۱۳۸۷ )، در پژوهش خود با عنوان “تاثیر آموزش مهارت های زندگی بر تغییر نگرش نسبت به سوء مصرف مواد “به این نتیجه رسید که این مداخله آموزشی در تغییر نگرش کلی موثر واقع شده است .
- عبدالرسولی (۱۳۹۰ )،در تحقیق خود با عنوان “بررسی عوامل موثر در اعتیاد جوانان ۱۴ تا ۲۹ ساله شهر تهران “به این نتایج رسید که فشار و احساسات منفی با اعتیاد رابطه دارد و هر چه نوجوان و جوانان بیشتر متحمل فشار و احساست منفی شوند ،احتمال کشانده شدن آنان به اعتیاد بیشتر است .و عواملی منند اعتماد به نفس و دینداری با اعتیاد رابطه منفی دارند .
- عاشوری و همکاران (۱۳۸۷ )،در تحقیق خود با عنوان “اثر بخشی درمان گروهی شناختی- رفتاری در بهبود مهارت های مقابله ای و پیش گیری از عود در افراد معتاد “به این نتیجه رسید که مداخلات در کاهش عود معتادان موثر است .
- یار محمدیان (۱۳۸۲ )،به نقل از عبدالله پور (۱۳۸۷ )، طی مطالعه ای در زمینه تاثیر آموزش پیشگیرانه بر میزان احتمال سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان دبیرستانی شهر اصفهان انجام داد ه به این نتیجه رسیده است که آموزش مهارت های پیشگیری در کاهش احتمال گرایش اعتیاد در دانش آموزان نقش داشته و هم چنین ای آموزش بر افزایش آگاهی والدین از احنمال سوء مصرف مواد در فرزندان موثر بوده است .
پژوهش های انجام شده در خارج از کشور
- هیانگ ،چن ،یه ،چونگ (۲۰۱۲ )،در تحقیق خود یک گروه را به عنوان گروه کنترل که با عنوان مطالعه موردی بررسی شد و گروه آزمایش که در این گروه مطالعه موردی همراه با برنامه نقشه هامفهوم انجام شد. بعد از ۱۶ هفته آموزش در پرستاران به این نتیجه رسیدند که مطالعه موردی همراه با نقشه های مفهوم می تواند به عنوان یک راهبرد آموزشی موثر برای ارتقای مهارت و تمایلات تفکر انتقادی در پرستاران ارائه شود .
- چان ،هو ،کو(۲۰۱۰ )،بر اساس پژوهش خودکه در بین دانش آموزان چینی انجام داده اند ، گزارش دادند که باورهای شناختی و تفکر انتقادی با یکدیگر رابطه دارند و باورها تاثیر منحصر به فردی روی عملکرد تفکر انتقادی آنها دارند .
- ارکات و همکاران^[۱۵۸] (۱۹۹۱ )و پری و کلد^[۱۵۹]ر (۱۹۹۷ )،به نقل از محمدی و همکاران (۱۳۸۸ )،در تحقیق خود تاثیر آموزش مهارت های زندگی را بر مصرف سیگار، الکل و سایر مواد مخدر را سنجیدند و به این نتیجه رسیدند که این آموزش می تواند باعث کاهش مصرف سیگار و الکل و سایر مواد در گروه آزمایش شده است .
- آنجلی و والانیدز (۲۰۰۹ )،در تحقیق خود تاثیر آموزش بر تفکر انتقادی دانش آموزان ، را سنجیدند.در این تحقیق که در سه گروه آزمایش و یک گروه کنترل ،انجام گرفت تجزیه و تحلیل کیفی نشان داد که دانش آموزانی که در گروه آموزش بودند شناخت متفاوتی از تفکر انتقادی ا نشان دادند .