منبع: ابوعبداله محمد بن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ج ۱، ص۲۵۳
عربان به دوران عباسی، سفرهای دراز دریایی داشتند که از بغداد آغاز می شد و از خلیج فارس می گذشت و تا شبه جزیره مالایا می رسید و بازرگانان این سفرها را که ادویه و عطر هند و حریر چین را به بازار بغداد می رسانید تشویق می کردند (ابراهیم حسن، همان، ص۹۵۴). عدن و سیراف و عمان بزرگترین بنادر اسلامی در منطقه اقیانوس هند بود، بصره و هرمز و دیبل (کنار مصب رود سند) در درجه دوم قرار داشتند. عدن یک پایگاه تجاری بزرگ بین افریقیه و مناطق عربی و مرکز تجارت بین هند و چین و مصر می شد و مقدسی آن را دالان چین نامیده است (زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ص۵۴۵). از بندرهای شرقی هند، از راه عدن و مکه جواهر و زمرد به آفریقا می رسید. بزرگان شرق اقصی نیز طالب زمرد مصر و عاج حبشه بودند. بندر عدن بازار اینگونه کالاها و لنگرگاه کشتی هایی بود که از بندرهای آسیا و آفریقای شرقی می رسید (ابراهیم حسن، همان، ص ۹۵۵). بندر سیراف لنگرگاه همه کشتی هایی بود که از دیار عرب و فارس کالا به چین می برد و هنگام بازگشت کالای بصره و عمان و دیار بکر را همراه داشت (همان، ص۹۵۴). یکی دیگر از مسیرهای تجاری مهم مسلمین و مشرق زمینیان با اروپا، دریای مدیترانه بود. در واقع تنها راه تجاری دریایی بسیار مهم اروپا با مشرق زمین بود. بازرگانان عرب یمنی یا عمانی و حتی حجازی که غالباً با هند و چین در ارتباط بودند به اهمیت مدیترانه واقف نبوده و یا اگر اطلاعاتی درباره نقش و اهمیت تجاری مدیترانه داشتند به علت عدم ارتباط دریایی نمی توانستند از آن بهره گیرند. اما دریای مدیترانه برای شامی ها اهمیت بسیار حیاتی و فوق العاده داشت (همان، ص۹۵۵). تجار اندلسی از شهرهای مالقه و جیان کالاهایی چون زعفران و انجیر و شکر و مرمر صادر می نمودند (حتی، همان، ص۶۷۶). در این زمان دامنه فعالیت تجار اندلسی از طریق اسکندریه و قسطنطنیه تا بازارهای هند و اواسط آسیا توسعه یافت (همان، ص۶۷۶-۶۷۷). واردات اندلس از مصر پارچه، برده، کتان، مروارید، چوب سرخ، داروهای شرقی، پشم، الیاف کتان، رنگ، از مغرب گوسفند، گندم پر مغز، چوب، زاج، آنتیمون (سنگ سرمه)، پارچه، از دمشق و اورشیلم درخت زردآلو، آلوی دمشقی، گل رز سفید دمشقی، از مشرق و مغرب کنیز و برده، از ساله و مراکش مواد غذایی، ادویه، سنگهای قیمتی، پوست، حیوانات، کتاب، از مصر، قسطنطنیه، هند و آسیا منسوجات، فلفل، نیل، از شرق و مصر زعفران، انجیر، مرمر، شکر. عربها در مغرب و مصر و اندلس و سیسیل تجارتخانه های کوچک ساخته بودند که واسطه بازرگانی آسیا و اروپا بود. در قصرهای قیروان و قرطبه و پالروم نیز کالای آسیا مصرف می شد (ابراهیم حسن، همان، ص۹۵۴).
۵- ۳٫ خلاصه و جمعبندی
نورث کتاب را با یک جمله خیلی مهم شروع می کند: تاریخ مهم است. چرا مهم است؟ چون زندگی فعلی ما خصلت تاریخی دارد و ما به نوعی به گذشته مان متصل هستیم. حوادثی که در گذشته اتفاق افتاده و همچنان هم اتفاق می افتد، در زندگی ما بسیار تاثیرگذار بوده و هست. یکی از آن حوادث مهم تشکیل نهادها است. بسیاری از نهادهایی که هم اکنون وجود دارد، خصلتی کاملاً تاریخی دارند. یعنی چند صد سال قدمت دارند و به دلیل همین قدمت در زندگی ما بسیار نفوذ دارند. به سادگی نمی توان از آنها گریخت و یا آنها را نادیده گرفت. نهادهایی که در دوره فعلی وجود دارند نتیجه انتخابها و تجربه های گذشته هستند. در این راستا ادبیات اقتصادی رو به رشدی وجود دارد که بر وابستگی به مسیر نهادی تمرکز نمودند و تاکید دارند روش بسط و توسعه یافتن نهادها و باورها در دوره های گذشته، مجموعه انتخابهای عملی در دوره جاری را محدود می سازد. بنابراین از نگاه نهادگرایی، تغییرات در ساختارها، مستلزم تغییرات متناسب در مجموعه ها و شبکه هایی بهم پیوسته از نهادها هستند که در بستر تاریخ شکل گرفته اند که برخی از آنها رسمی و برخی غیر رسمی هستند و بی توجهی به این مجموعه ها در بستر تغییرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه، به مفهوم تلاش برای پیوند زدن عنصری ناهمگن به پیکری نامتناسب و غیر همجنس خود می باشد و بدیهی است که نتیجه حاصل از این رویکرد و بدون توجه به تغییرات نهادها، تعاملات مبتنی بر نظر و هدف سیاستگزار، رقم نخواهد خورد. بر اساس این پیشینه نظری در این فصل مروری تاریخی بر نهاد داد و ستد بین المللی در دوره قبل و بعد از اسلام، صورت پذیرفت و چگونگی وضعیت آن با مراجعه به منابع تاریخی توصیف گردید. مشخص شد که این نهاد از سالهای دور وجود داشته و رفته رفته برای حفظ کارایی خود، مطابق با شرایط روز تغییر کرده تا اینکه امروزه به شکل امروزی در آمده است. برای توصیف آن در قبل از اسلام، به جاده معروف ابریشم اشاره شد سپس وضعیت نهاد مزبور در دوره بعد از ظهور اسلام توصیف شد.
فصل چهارم: