از مجموع یافته­های تحقیق، نتایج زیر به دست می ­آید:
اشعار حکیم نظامی گنجوی با بهره­ گیری از شریعت اسلامی و افکار والای عرفانی، آثاری شکوهمند و در نوع خود بی­نظیر است. در صورتی که در این اشعار تحقیقاتی صورت گیرد، تشنگان ادب و علم خواهند توانست به مضامین بلند اخلاقی دست پیدا کنند.
بندگی و عبادت خداوند، انسان را مُتخلِّق به اخلاق اسلامی می­ کند. نبود یا کمرنگ شدن آن، هرجامعه­ای را به تباهی می­کشاند. برای جلوگیری از فساد اخلاقی در جامعه باید عوامل و موانع بندگی را به­خوبی شناخت و در صدد تقویت عوامل و خشکاندن موانع برآمد.

بندگی باید خالص برای خدا باشد. بندگی شیطان، نفس، جاه و مقام، پول… انسان را به اسفل السّافلین می­رساند. بندگی که در امتداد فطرت انسانی و هدف خلقت بشری است، بندگی خداوند تبارک تعالی است.
هر بنده­ایی باید عوامل بندگی که شامل:۱- استعانت از عقل (تفکّر کردن) ۲- علم و آگاهى ۳-کمک و توفیق خواستن از خداوند ۴- جدیّت و پشتکار ۵- موعظه و تذکّر۶- اخلاص۷- اراده و عزم راسخ (استقامت در دین) ۸- توبه ۹- سرزنش دنیا۱۰- شاد کردن دلها ۱۱- توکّل۱۲- وفای به عهد (وفاداری)۱۳- تقوا ۱۴- صبر در طاعت ۱۵- خدا باوری۱۶- ذکر (یاد خدا) است را در خود تقویت کند تا به قرب الهی رسیده و سعادتمند گردد.
هر بنده­ایی باید موانع بندگی که شامل: ۱-کینه توزی ۲- عیب­جویی و غیبت کردن از دیگران۳ - خودبینی، تکبّر وغرور۴ - جهل و غفلت (نبود معرفت و آگاهی) ۵ - هواى نفس۶- ریا ۷ -عجب ۸ - اغوای شیطان ۹- حبِّ دنیا۱۰- ستمکاری و بی عدالتی۱۱- افزون طلبی در شهوت و لذّت ۱۲- داشتن مشکلات اقتصادی (فقر) است را در خود تقلیل دهد و در صدد از بین بردن این موانع باشد.

5. 5. ۲٫ پیشنهادها

پیشنهاد می­گردد به جهت اهمیّت موضوع، بحث دربارۀ بندگی، عوامل و موانع آن در آثارِ دیگر شاعران پارسی­گو، خصوصاً پیروان نظامی که خمسه سرایی راچه در ایران و چه در هند به راه انداختند، نیز مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و با آثار نظامی گنجوی مقایسه گردد.
پیشنهاد می­گردد درخصوص راه­های مقابله با موانع بندگی و همچنین راه­های ترویج عوامل بندگی در آثار شاعران خمسه سرا، تحقیقات بیشتری صورت گیرد و نتایج به صورت ساده و عملی در اختیار عامّه مردم قرار گیرد تا با اجرای آن راهکارها، رذائل اخلاقی جامعه از بین رفته و جرم و جنایت و تعدی به حقوق دیگران به حداقل برسد.
به جهت اهمیّت و تأثیر اخلاق بندگی بر اخلاق فردی و اجتماعی و با توجّه به علاقۀ عامّۀ مردم به شعر و شاعری، پیشنهاد می­گردد کارگروه تحقیق در اشعار شاعران پارسی­گو به ویژه شاعران آیینی تشکیل شود و نتایج آن به صورت هدفمند و با بیانی مناسب در نشریّات پرتیراژ چاپ گردد.
تشکّر و قدردانی:
«لَا یَشْکُرُ اللَّهَ مَنْ لَا یَشْکُرُ النَّاسَ»
(مَن لایَحضُرُه اَلفَقیه، ۳۸۰/۴ )
——————
با نهایت تشکّر و سپاس از شهدا و جانبازان و ایثارگران عزیزکه با رشادت­ها و ایثارگری­های خود، امنیّت را به کشور عزیزمان هدیه کردند و محیطی امن را مهیّا نموده تا بتوانیم در کمال آرامش به تحصیل ادامه دهیم.
همچنین با تشکّر و قدردانی از استادان ارجمند و گرامی، آقایان دکتر احمد رضی و احمد شاکر نژاد که با حسن خلق، سعی وافر، تلاش خستگی ناپذیر، سعۀ صدر و برخورد انسانی، اینجانب را در تهیّۀ این تحقیق یاری نمودند و داشته­های خود را برای انجام بهتر این پایان نامه، در طبق اخلاص قرار دادند. در ضمن از خانوادۀ عزیزم نیز که مرا در انجام این تحقیق تحمّل کردند، تشکّر می­کنم.
منابع و مآخذ
قرآن کریم.
نهج البلاغه.
[آمدی، عبدالواحد]، غررالحکم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیّه، چاپ اوّل ۱۳۶۶٫
آیتی، محمّد، گزیده مخزن الاسرار، چاپ دوم، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی،۱۳۷۰٫
احسان بخش، صادق، آثار الصادقین، انتشارات ستاد برگزاری نماز جمعه، تهران ،۱۳۷۳، ج۱۱٫
ارجمند رشید آبادی، زهرا و دیگران، فارسی چهارم دبستان، نشر اداره کل چاپ و توزیع کتاب­های درسی، با اندکی تخلیص.
اردکانی، سید محمود، «امثال و حکم در مخزن لاسرار نظامی»، مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولّد حکیم نظامی گنجوی، ج۲، ۱۳۷۰٫
امام جمعه، محمّد، «هنر تمثیل و دیدگاه های نظامی در مخزن الاسرار»، مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولّد حکیم نظامی گنجوی، ج ۱، ۱۳۷۰٫
انزابی نژاد، رضا، پردۀ سحر سحری، انتشارات جامی، تهران، چاپ سوّم، ۱۳۷۹٫
الهام بخش، سید محمود؛ مژگانیه، نازگل، «تأملی در اندیشه های زاهدانه و دینی نظامی گنجوی»، فصلنامه دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، سال سوّم، شماره ۸ ، بهار ۸۷٫
الهمدانی، حسن المعلم، غذاء العارفین، تحقیق و تصحیح عباس شرفی ماسوله، انتشارات ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان، چاپ اوّل، ۱۳۷۶٫
براون، ادوارد ، تاریخ ادبیّات ایران، ترجمه غلامحسین افشاری، انتشارات مروارید، تهران، چاپ سوّم، ۱۳۶۶٫
بویل، جی، آ،‌ تاریخ ایران کمبریج، ترجمۀ حسن انوشه، ج۵، تهران، امیرکبیر، چاپ اوّل ۱۳۶۶٫
بیگدلی، غلامحسین، چهره اسکندر در شاه نامه فردوسی، و اسکندر نامه نظامی، تهران، انتشارات آفرینش، ۱۳۶۹٫
پناهی، نعمت‌الله، «شخصیّت شیرین در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی»، مجلۀ نامۀ پارسی، سال دهم، شمارۀ ۴٫
پورنامداریان، تقی؛ موسوی، مصطفی، گزیده مخزن الاسرار نظامی گنجوی، چاپ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نخست، ۱۳۸۹٫
ثامنی، جعفر، « نظامی و قرآن»، مجموعه مقالات کنگره بین المللی حکیم نظامی گنجوی، تبریز، انتشارات دانشگاه تبریز، ۱۳۷۰٫
ثروت، منصور، «گلایه ای از اقبال نامه نظامی»، مجموعه مقالات کنگره بین المللی حکیم نظامی گنجوی، تبریز، انتشارات دانشگاه تبریز،۱۳۷۰٫
ثروت، منصور، گنجینۀ حکمت در آثار نظامی، چاپ اوّل، تهران، انتشارات امیر کبیر،۱۳۷۰٫
ثروتیان، بهروز، نفایس الفنون، تبریز، انتشارات دانشگاه،۱۳۵۲٫
ثروتیان، بهروز، آیینه غیب نمای نظامی در مخز ن الاسرار، تهران، انتشارات کلمه، ۱۳۶۹٫
جوادی آملی، عبدالله، مفاتیح الحیات، انتشارات مرکز نشر اسرا، چاپ یکصد و نوزدهم، ۱۳۹۲٫
جوادى، محسن؛ نظریۀ ایمان در عرصه کلام و قرآن، معاونت اموراساتید دروس معارف اسلامی قم، چاپ اول، زمستان ۱۳۷۶
جودی، اکرم، «عاطفه دینی و دیانت نظامی گنجوی»، ندای صادق، ش ۱۵، سال چهارم.
[چلبی، جلال الدین]، دیوان مجنون لیلی، چاپ مصر، ۱۹۳۷، مقدّمه زکی مبارک.
حبیبی، حسن، «سیری در افکار و آثار نظامی»، مجموعه مقالات کنگره بین المللی حکیم نظامی گنجوی، ج یک، تبریز، انتشارات دانشگاه تبریز، ۱۳۷۰٫