یکی دیگر از مشکلاتی که سازمان ها به هنگام پیاده سازی سیستم های سازمانی با آن مواجه می شوند، یکپارچه سازی دانش داخلی سازمان با دانش خارج سازمان می باشد. ایجاد ارتباط بین فرآیندهای داخلی و دانش خارج از سازمان پیچیده و مشکل است چراکه بعضی از سیستم های سازمانی طوری طراحی می شوند که بر روی فرآیندهای داخل سازمان متمرکز هستند و این در حالیست که نیازمند یکپارچگی و ایجاد ارتباط با سیستم های خارجی از قبیل فراهم کنندگان، مشاوران و پیمان کاران می باشند. به منظور غلبه بر مشکل یکپارچگی فرآیندهای داخلی با دانش خارجی، تیم های پیاده سازی باید از روابط شخصی/کاری موجود بهره ببرند. از این ارتباطات در طی پیاده سازی سیستم های سازمانی می توان در جهت تسهیل یکپارچگی دانش مورد نیاز و همچنین مرحله بعد از پیاده سازی استفاده کرد.
دانش محصور در سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان
بعد از پیاده سازی سیستم سازمانی تیم های پیاده سازی در می یابند که حالا بیشتر دانش در سیستم جدید نصب شده محصور شده است و از طریق شبکه های ارتباطاتی شخصی غیر قابل دسترس می باشد. با این وجود به منظور ادامه توسعه و پذیرش کامل سیستم سازمانی، این دانش محصور شده باید با دانش داخلی و خارجی یکپارچه شود. به منظور غلبه بر این مشکل می توان از ساختارهای فعال سازی دانش^[۸۳] استفاده کرد. این ساختارها، تالارهای اشتراک دانش الکترونیکی^[۸۴] هستند که از طرف سازمان و به منظور ترغیب اشتراک دانش رسمی و حرکت به سمت تشکیل حافظه سازمانی سیستماتیک تشکیل می شوند. این ساختارهای فعال سازی دانش، پیرامون سیستم های اطلاعاتی موجود و به منظور تقویت فعالیت های دانش محور داخل سازمانی ایجاد می شوند. اگرچه این ساختارها در بیشتر موقعیت ها مفید هستند، اما مواردی نیز یافت می شوند که در آنها این تالارهای اشتراک دانش باعث تسهیل و همچنین جلوگیری از یکپارچگی دانش در مراحل بعد از پیاده سازی می شوند. برپایی این ساختارهای اشتراک دانش باعث تقویت ساختارهای یکپارچه سازی می شود که به خلق انعطاف پذیری و خلاقیت مورد نیاز پروژه های پیاده سازی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان کمک می کنند. با توجه به این موضوع می توان به نقش مهم سیستم های سازمانی در تسهیل ایجاد حافظه سازمانی و بهبود یکپارچگی ساختاری^[۸۵] در سطح سازمان اشاره کرد که در آینده به بهبود خلاقیت در سازمان کمک خواهد کرد و به این حالت می توان به عنوان خروجی یکپارچه سازی موفق در طی پیاده سازی سیستم های سازمانی اشاره کرد.
در فرایند ایجاد این ساختارهای به اشتراک گذاری دانش و در مرحله بعد از پیاده سازی سیستم سازمانی، گاها خود این ساختارها به موانعی تبدیل می شوند که می توانند واقعا از یکپارچگی دانش بین واحدها جلوگیری کنند. دلیل ایجاد این موانع این است که ساختارهای جدید حد و مرزهایی را در بین گروه های مختلف ایجاد می کنند که نفوذ در آنها مشکل بوده و در نتیجه تبادل دانش ضمنی در بین گروه ها را تقریبا ناممکن می سازد. بدون ایجاد روابط شخصی قبلی، کارکنان سازمان در استفاده از این تالارهای اشتراک دانش موفق نخواهند بود و کارایی استفاده از ساختارهای مذکور کاهش خواهد یافت و در عوض مرزهای الکترونیکی مابین گروه ها ایجاد خواهد شد که باعث جلوگیری از جریان روان دانش مورد نیاز پیاده سازی موفقیت آمیز سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان خواهد شد.
ایجاد ارتباط بین افراد به عنوان راه حل مقابله با موانع پیاده سازی حاصل از محصور بودن دانش
یکی از مشکلات پیاده سازی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان، پیچیدگی فرایند یکپارچگی دانش است، چرا که بیشتر دانش در سیستم های سازمانی مختلف (داخل و خارج سازمان)، ساختارها و فرآیندهای رابطه ای محصور است و باید توجه داشت که توجه به درک و اشتراک این دانش محصور به منظور دستیابی به یکپارچگی موفقیت آمیز آن ضروری به نظر می رسد. در اکثر پروژه ها، افراد درگیر در فرایند پیاده سازی نیاز به ایجاد مجموعه ای از روابط کاری حمایتی را لازم می بینند هر چند که ایجاد چنین روابطی ساده نیست چرا که در بیشتر سازمان ها فرهنگ سازمانی خودمختاری و استقلال، فرهنگ غالب می باشد. در نتیجه می توان دریافت که ایجاد ارتباط یکی از مهمترین مسائل در طی فرایند پیاده سازی بوده و باید در دو سطح روابط بین شخصی( یک به یک) و روابط جمعی(گروه محور) انجام گیرد.
ایجاد ارتباطات شخصی( یک به یک) و ارتباطات جمعی(گروه محور)
زمانی که تیم پیاده سازی شکل می گیرد، تقریبا تمامی افراد با یکدیگر غریبه هستند چرا که هر یک از آنها نماینده گروه کاری خود در تیم چندکارکردی^[۸۶] تشکیل شده محسوب می شوند. تیم سیستم سازمانی باید فرایند ایجاد ارتباط را از طریق افزایش به اشتراک گذاری دانش و همچنین افزایش تعاملات اجتماعی در بین کاربران و اعضای تیم پیاده سازی، بهبود بخشد. لازم به ذکر است که مستندسازی و مباحثه بین تیم پیاده سازی و واحدهای مختلف کسب و کار به درک فعالیت های کاری مختلف و فرآیندهای مشترک بین واحدهای مختلف کمک می کنند. تعیین و تحلیل نیازمندی ها منجر به یافتن موارد مشترک می شود و در انجام این کار سازمان ها باید به ترغیب کاربران به منظور شرکت در شناسایی دانش ضمنی فرآیندهای کاری بپردازند. این امر از طریق بحث های غیر رسمی و جلسات متعدد طوفان مغزی انجام می گیرد. در نتیجه، شکل گیری لینک های دانشی محکم تر باعث ایجاد روابط اجتماعی قوی تر در میان تیم پیاده سازی و کاربران خواهد شد. این ارتباطات بسیار حیاتی محسوب می شوند چراکه تیم پیاده سازی بعدا از آنها به منظور تعیین نیازمندی های پیاده سازی استفاده می کند. البته شرکت کاربران^[۸۷] را نمی توان راه جامع برای پیاده سازی سیستم های سازمانی در نظر گرفت، هرچند ضروریست که یک ارتباط دانشی رابطه محور در بین کاربران فعال به منظور اطمینان از شناسایی نیازمندی های پیاده سازی، برقرار باشد. با بهره گرفتن از چنین ارتباط هایی می توان به ساختارهای مدیریتی دست یافت که از طریق آنها بحث های پرمعنی در بین کاربران شکل گرفته و تناقضات ایجاد شده تا حد زیادی کاهش خواهد یافت. از طرفی با کمک فرایند مشاوره و تبادل نظر با کاربران درباره دانش جریان کاری، تیم پیاده سازی قادر به درک دانش محصور در عملیات و فرآیندهای سازمانی خواهد شد که یکپارچگی و آشکارسازی آنها مشکل است. مهمتر این که با گذر زمان همین افرادی که به روش های غیر رسمی مورد مصاحبه قرار می گیرند ، گروه های راهبردی را تشکیل می دهند که باعث تسهیل و بهبود ارزش کار گروهی خواهد شد. به این گروه ها، اجتماعات عمل^[۸۸]اتلاق می شود که قادر به اشتراک مفاهیم رویه های سازمانی هستند.

گروه های دانش محور در نتیجه نیازهای اشتراک دانش به وجود می آیند و به طور غیر رسمی به منظور همگام سازی فعالیت های مناطق مختلف سازمان مورد استفاده قرار می گیرند. اعضای این گروه ها دارای تخصص ارزشمند جریان کاری کلی سازمان هستند و اطلاعات کاملی در مورد چگونگی ساختاردهی عملیات سازمان توسط سیستم های اطلاعاتی دارند. این افراد نه تنها به ارائه این تخصص می پردازند، بلکه به افزایش یکپارچگی دانش در طی پیاده سازی سیستم های سازمانی کمک می کنند]۴۱[.
جمع بندی مطالعات انجام شده
در طی دو دهه اخیر محققین بسیاری به مطالعه موازی مدیریت دانش و پیاده سازی سیستم های سازمانی پرداخته اند. اگرچه حجم زیادی از تحقیقات به فعالیت های مدیریت دانش در جهت پیاده سازی موفقیت آمیز سیستم های سازمانی اختصاص یافته است، ولی با این حال نمی توان چارچوب جامعی را دریافت که از طریق آن مشخص شود کدام یک از مراحل مدیریت دانش در هر مرحله از چرخه حیات سیستم سازمانی مهمتر بوده، در هر مرحله از پیاده سازی چه نوع دانشی بیشتر مورد نیاز بوده و کدامیک از کنشگرهای درگیر در پروژه نقش مهمتری را در هر مرحله از چرخه حیات سیستم سازمانی ایفا می کنند.
با بررسی ارتباط بین مدیریت دانش و موفقیت سیستم های سازمانی در می یابیم که اکثر کارهای انجام شده، بر مرحله پیاده سازی سیستم سازمانی تمرکز داشته و از توجه به سایر مراحل چرخه حیات سیستم سازمانی غافل بوده اند. همچنین اکثر این تحقیقات، عمدتا بر مرحله انتقال دانش از چرخه مدیریت دانش توجه داشته اند و به ندرت به بررسی تنوع دانش مورد نیاز، انواع آن و منابع دانش در پیاده سازی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان پرداخته اند.
خلاصه و نتیجه گیری
پیاده سازی بهینه و موفقیت آمیز سیستم های برنامه ریزی منابع سازمانی نیازمند توجه ویژه به تکنولوژی و همچنین عوامل انسانی می باشد و این فرایند به حدی با مسئله مدیریت دانش گره خورده که موفقیت کلی این نوع از پروژه ها به فعالیت گروهی از کارکنان متبحر و دانش محور وابستگی شدیدی خواهد داشت. به منظور دستیابی به مدیریت موفق نرم افزارهای برنامه ریزی منابع سازمان پنج نوع دانش شناسایی و دسته بندی می شوند. پنج نوع دانشی که باید به آنها توجه داشت عبارتند از: دانش کسب و کار، دانش فنی، دانش محصول، دانش خاص سازمان و دانش پروژه. معمولا اعضای مختلف شرکت کننده در پروژه هر پنج نوع دانش مورد نیاز را دارند. در نتیجه به منظور یکپارچه سازی پنج نوع دانش نیازمند دانش های ارتباط، هماهنگی و همکاری خواهیم بود. حتی اگر هر پنج نوع دانش (کسب و کار، فنی، محصول، سازمان و پروژه) در پروژه ای موجود باشند، عدم توانایی تعامل موثر در بین صاحبان دانش می تواند دلیلی برای شکست پروژه محسوب شود. اعضای تیم پروژه پیاده سازی برگرفته از قسمت های مختلف سازمان بوده و حامل دانش خاص آن قسمت محسوب می شوند و ضروریست این دانش به عنوان قسمتی از نگاشت فرآیندهای کسب و کار سازمانی با دیگر اعضای تیم به اشتراک گذاشته شود. بنابراین یکی از مهمترین قسمت های مدیریت دانش در هر پروژه پیاده سازی سیستم های سازمانی، تسهیل اشتراک دانش در بین اعضای تیم سیستم سازمانی می باشد. سیستم های سازمانی علاوه بر رویه های کاملا کدگذاری شده، در برگیرنده فرآیندهای غیرمتعارف مرتبط با ابعاد سازمان هستند که بر روش های انجام کسب و کار در سازمان تاثیر گذار بوده و همچنین راهبردها و فرهنگ سازمان را نیز تحت تاثیر قرار می دهند. بنابراین پیاده سازی سیستم های سازمانی شامل انتقال دانش صریح و ضمنی فرآیندهای کسب و کار می باشد.
انتقال بخش صریح فرآیندهای کسب و کار کدگذاری شده به سازمان پذیرنده، بخشی از رویه استاندارد پیاده سازی سیستم سازمانی محسوب می شود و معمولا از پیچیدگی زیادی برخوردار نیست. اما انتقال قسمت ضمنی این نوع دانش نیازمند ارتباطات نزدیک و روابط غیر رسمی بین منبع و پذیرنده دانش می باشد. با تمرکز بر انتقال دانش صریح و ضمنی در طی پیاده سازی سیستم های سازمانی، می توان این فرایند را به دو مرحله مجزا تقسیم نمود: پیاده سازی و یکپارچه سازی. مرحله پیاده سازی به پیاده سازی فرآیندهای بهروش ارائه شده در بسته سیستم سازمانی که انتقال و نگاشت آنها به سازمان نسبتا آسان است، اتلاق می شود. گام بعدی(یکپارچه سازی)، ادغام فرآیندهای غیرمتعارف موجود در سیستم با فرهنگ فعلی در سازمان به منظور تکمیل فرایند انتقال دانش است. اما، مرحله یکپارچه سازی به سهولت مرحله پیاده سازی انجام نخواهد شد چرا که ارزش های جدید ممکن است با ارزش های قدیمی تداخل داشته باشند.
فقط زمانی که دانش ضمنی با تلاش های پیاده سازی یکپارچه شود، اعضای سازمانی ارزش سیستم سازمانی را درک کرده و این یکپارچگی یکی از دشوارترین مراحل در هر پروژه پیاده سازی سیستم سازمانی محسوب می شود. چالش اشتراک دانش ضمنی تا حدودی به واسطه این حقیقت است که دانش مورد نیاز برای راه اندازی فرآیندها آنقدر عادی و روزمره شده است که کارکنان مجری آن ممکن است از مراحلی که در فرایند به وقوع می پیوندد، ناآگاه بوده و در بیان صریح این مراحل نا توان باشند.
جذب و درک دانش نه تنها یک چالش برای کاربران بلکه مانعی دشوار برای اعضای تیم مرکزی و سایر ذینفعان مثل مشتری ها نیز می باشد. کاربران قبل از استفاده موثر از سیستم سازمانی نیازمند یادگیری فرآیندهای کسب و کاری هستند که در سازمان بر اثر پیاده سازی این سیستم مورد تغییر و بازبینی قرار گرفته اند. از موانع جذب و انتقال دانش می توان به این موارد اشاره کرد: ابهام، دانش اثبات نشده، فقدان انگیزه منبع دانش، غیر قابل اعتماد پنداشتن منبع، فقدان انگیزه دریافت کننده، ظرفیت جذب پایین دریافت کننده و زمینه سازمانی نامناسب.
فصل سوم
روش تحقیق
(ارائه و بررسی چارچوب پیشنهادی)
معرفی چارچوب پیشنهادی
قبل از ارائه چارچوب پیشنهادی یک بار دیگر به بررسی و تحلیل مسئله ای که با آن مواجه هستیم می پردازیم و جهت یادآوری، سوالات در نظر گرفته شده در تحقیق را مجددا مورد بازبینی قرار می دهیم.
همانطور که قبلا در قسمت طرح مسئله این تحقیق بیان کردیم، مدیریت و پیاده سازی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان، وظیفه ای دانش محور است که نیازمند تجربه طیف وسیعی از افراد متعلق به حوزه کسب و کار، حوزه فناوری اطلاعات، مدیران پروژه در سازمان و مشاورین خارجی کسب و کار و پیاده سازی می باشد. با توجه به این موضوع، سازمان ها در تلاشند که با بهره گرفتن از مدیریت دانش بر مشکل استفاده از منابع دانش در سازمان غلبه کنند. فعالیت های مدیریت دانش شامل وظایف شناسایی، خلق، انتقال، ذخیره، استفاده (مجدد) و حذف دانش می باشد. الزامیست که سازمان ها به منظور پیاده سازی موفقیت آمیز سیستم های سازمانی به استفاده بهتر از دانش مربوط به این نوع از سیستم ها پرداخته و این دانش را در دسترس افراد درگیر در مدیریت سیستم های سازمانی قرار دهند. مدیریت دانش همواره یکی از مهمترین عوامل موفقیت پروژه های پیاده سازی سیستم های سازمانی محسوب می شود. مشکلات موجود بر سر راه انتقال موثر و کارای دانش در بین عوامل انسانی مختلف در پیاده سازی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان (مشتری، فروشنده و پیاده سازان)، انگیزه زیادی را در جهت بررسی نقش مدیریت دانش در پیاده سازی این گونه از سیستم ها فراهم ساخته است. پیاده سازی موفق سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان علاوه بر مسائل فنی و تکنیکی نیازمند حجم زیادی از کار گروهی، مشاوره، تبادل نظر، روحیه همکاری، به کارگیری استعداد ها و توانمندی های سازمانی و انتقال دانش بین افراد و گروه های کاری مختلف می باشد. بدون شک دستیابی به موفقیت در انجام چنین پروژه های پیچیده ای نیازمند تفکر استراتژیک در جهت مدیریت و یکپارچگی انواع دانش و توانمندی های سازمانی و برون سازمانی بوده و رسیدن به چنین مهمی جز در سایه داشتن چارچوب ها و قوانینی به منظور مدیریت دانش فردی و سازمانی میسر نخواهد بود.
در واقع مسئله ای که با آن مواجه هستیم، عبارت است از چگونگی استفاده از علم مدیریت دانش در جهت مدیریت بهتر و پیاده سازی موفقیت آمیز سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان. دستیابی به هدف مذکور نیازمند تعیین انواع دانش مورد نیاز پیاده سازی سیستم های سازمانی و همچنین شناسایی نقش افراد مختلف درگیر در پروژه پیاده سازی و یکپارچه سازی طیف وسیع دانش این افراد می باشد.
سوالات ذیل در این تحقیق مطرح شدند:

• • مراحل پیاده سازی سیستم های سازمانی کدام ها هستند و فرایند موثر و کارآمد پیاده سازی این نوع از سیستم ها دربرگیرنده چه فعالیت ها و عملیاتی است؟

• • در هر مرحله از چرخه حیات سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان چه فعالیت هایی باید در جهت تحقق و اجرای مراحل مدیریت دانش انجام گیرد؟

• • کدام مرحله(مراحل) از چرخه مدیریت دانش در هر یک از مراحل چرخه پیاده سازی سیستم های سازمانی مهمتر هستند؟

• • نقش کدام یک از کنشگران فرایند پیاده سازی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان در هر مرحله مهمتر می باشد؟

• • چه نوع دانشی در هر مرحله از فرایند پیاده سازی سیستم سازمانی مورد نیاز بوده، این دانش در اختیار کیست و راه های اشتراک، یکپارچگی، و انتقال و استفاده از این دانش کدام ها هستند؟

• • مهارت های مورد نیاز در هر مرحله از پیاده سازی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان کدام ها هستند و این مهارت ها در اختیار کدام یک از کنشگران فرایند پیاده سازی قرار دارد؟

• • موانع مدیریت دانش در هر مرحله از پیاده سازی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان کدام ها هستند و راه های مقابله با آنها کدامند؟

هدف این تحقیق ارائه یک چارچوب جامع و منسجم برای مدیریت دانش پروژه های پیاده سازی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان می باشد. با بهره گرفتن از این چارچوب پیشنهادی، مدیران پروژه های پیاده سازی سیستم های سازمانی قادر به درک بهتر نیازمندی های دانشی هر مرحله از پروژه بوده و با برنامه ریزی راهبردی، نسبت به فراهم آوری دانش مورد نیاز و افراد دارنده آن دانش اقدام کرده و از این طریق پروژه را در جهت دستیابی به موفقیت هر چه بیشتر سوق خواهند داد.
جهت پاسخ به این ابهامات و چالش ها، چارچوب نشان داده شده در شکل های ۳-۱ و ۳-۲ پیشنهاد می شود که در ادامه به تشریح ابعاد و منطق آن خواهیم پرداخت. این شکل ها دو نمای مختلف از چارچوب پیشنهادی را نشان می دهند و چارچوب نشان داده شده در هر دو شکل یکسان هستند. لازم به ذکر است که این چارچوب یک چارچوب مفهومی بوده و سعی شده است که تا حد امکان در هر مرحله به مهمترین و چشمگیرترین عناصر اشاره شود. مثلا با توجه به چارچوب پیشنهادی، در مرحله انتخاب سیستم سازمانی نیازمند عنصر اشتراک دانش هستیم، اما باید توجه داشت که طرح این مسئله بدین معنی نیست که در مرحله انتخاب سیستم سازمانی فعالیت های مدیریت دانش فقط محدود به اشتراک دانش می شود و فعالیت هایی مثل انتقال دانش یا استفاده از دانش به هیچ عنوان انجام نمی گیرد. بدیهی است که در تمامی مراحل پیاده سازی سیستم های سازمانی، افراد، دانش، تخصص ها و مشکلات متنوعی نقش دارند و مزیت استفاده از این چارچوب شناسایی مهمترین و چشمگیرترین این عناصر است که در صورت توجه به آنها و داشتن برنامه ریزی راهبردی از جانب سازمان ها، شاهد دستیابی بیشتر به موفقیت در پیاده سازی این نوع از سیستم ها خواهیم بود.
موانع مدیریت دانش
B1: عدم تعهد مدیریت ارشد B2: رتبه و جایگاه سازمانی
B3: فقدان انگیزه پرسنل B4: ظرفیت جذب پایین
B5: دانش اثبات نشده B6: از دست دادن منابع دانش
چرخه حیات سیستم سازمانی
A1: آغاز A2: انتخاب
A3: انطباق A4: پذیرش
A5: عادی سازی A6: به روز رسانی
فعالیت های مدیریت دانش
E1: انتقال دانش E2: اشتراک دانش
E3: انتقال، خلق و ذخیره دانش E4: اشتراک و ذخیره دانش
E5: استفاده از دانش E6: استفاده مجدد از دانش
انواع مهارت ها
C1: مهارت های مدیریتی C2: مهارت های تجاری
C3: مهارت ها اجتماعی C4: مهارت ها آموزشی
C5: مهارت های عمومی فناوری اطلاعات C6: مهارت های مدیریتی

• جلوگیری از کسب دانش تکراری (حتی به شکل استخدام)

• جلوگیری از هدر رفتن دانش و تجربه کارکنان و مشاوران حتی بعد از بازنشستگی و قطع ارتباط کاری با آنها

• ایجاد فضای خلاق و نوآور در سازمان

• حفظ و نگهداری کارکنان متخصص سازمان

• ایجاد تجربه های علمی ارزشمند از دانشهای ایجاد شده در پروژه ها

• ارتقا و پیشرفت در بکارگیری دانش و تخصص به جای پنهان سازی آن

• ارزشیابی عملکرد علمی کارکنان سازمان و جلوگیری از پیوستن آنها به شرکت های رقیب

• کاهش هزینه های سازمان در ارتباط با دانش (میر شفیعی، ۱۳۸۷: ۳).

۲-۲-۵-اهداف مدیریت دانش
ویگ (۱۹۹۳) معتقد است که مدیریت دانش می تواند سازمان ها را قادر سازد تا عملکرد معمول خود را به عملکردی هوشیارانه، توام با خلاقیت بهبود بخشد. هدف مدیریت دانش، کشف دیدگاه های جدید در یادگیری، خلق دانش و توسعه رقابت های درون مرزی و برون مرزی، با رویکردی کنکاش گرانه در دنیای معاصر است (Ford,1996).
چوچان وی (۱۹۹۹)، هدف اصلی و پیام مدیریت دانش را در بهره وری پایدار جوامع اعلام نمود. در اوایل سال ۲۰۰۰ شعار مدیریت دانش، خلق، اشاعه، استفاده از دانش و اطلاعات با کیفیت بالا به منظور دستیابی به اهداف و یادگیری فردی و سازمانی مطرح شده است.
از نظر داونپورت و پروساک (۱۹۹۸) مدیریت دانش اهداف ذیل را دنبال می کند:
۱.تدوین راهبردهایی مشخص برای تحقق مبادلات خلق الساعه دانش. مبادله دانش می تواند از طریق مشارکت در دانش، تدوین و برقراری روابط استاد – شاگردی تحقق پذیرد.

۲.تسریع انتقال دانش.
۳.تبدیل مدیریت دانش به جزئی از کار کارکنان از طریق انجام وظیفه تمام وقت تعدادی از کارکنان ستادی دانشور که می تواند به پدیده ای فراگیر تبدیل شود.
۴.ایجاد نوعی فرهنگ سازمانی فوق العاده تا دانش، آزادانه و راحت بر سازمان مسلط شود.
۵.مدیریت دانش در پی انجام کارهای جالب و جدید است.
۶.مدیریت دانش شکلهای خاصی از دانش را سازمان داده و فعالیت های خاص مربوط به دانش را بهبود می بخشد.
۷.مدیران دانش بر اعمال مدیریت پروژه، مدیریت تغییر و مدیریت فناوری تسلط دارند.
(Davenport&Prusak, 1998:34).
به اعتقاد ویگ و چرمن دو هدف عمده برای مدیریت دانش وجود دارد:
الف)هوشمندانه نمودن فعالیت های سازمان جهت کسب موفقیت های بیشتر.
۸.ب) درک و فهم ارزش بهترین دارایی های دانشی سازمان که همان نیروهای انسانی هستند.
(Wiig&Chairman,1997:8).
برای نیل به این اهداف، سازمان های مترقی، دارائی های دانشی را بطور اثر بخش ایجاد نموده، تغییر شکل داده، جایگزین نموده و از آن استفاده می نمایند. بطور کلی از دیدگاه مدیریتی، مدیریت دانش سیستماتیک چهار تاکید زیر را در بر می گیرد:

• نظارت از بالا به پائین و تهسیل فعالیت های مربتط با دانش.

• خلق، نگهداری زیر ساختهای دانشی.

• تجدید، سازماندهی و تغییر دارائی های دانشی.

• استفاده از دارائی دانشی برای درک و فهم ارزش آنها. (پیشین)

۲-۲-۶-رویکردهای مدیریت دانش
در مورد رویکردهای مدیریت دانش تقسیم بندیهای متفاوتی وجود دارد. که به عنوان نمونه به برخی از آنها اشاره می شود: آپوستولو (۲۰۰۳) رویکردهای مدیریت دانش را به شکل زیر دسته بندی می کند:
رویکرد فرایند-مدار: که مدیریت دانش را یک فرایند ارتباطی اجتماعی می داند. در این رویکرد، دانش قویاً با فردی که آنرا توسعه داده پیوند می خورد و غالباً از طریق رویارویی فرد با فرد تهسیم می گردد. هدف تکنولوژی اطلاعات در این رویکرد آن است که به افراد کمک کند تا در عوض ذخیره دانش آن را منتقل سازند. این رویکرد را گاهی رویکرد “شخصی سازی^[۳۶]” نیز می نامند.
رویکرد کالا-محور: که بر اسناد و مدارک دانش، خلق آنها، ذخیره آنها و استفاده مجدد از آنها در حافظه کامپیوتری سازمان تاکید دارد. گاهی از این رویکرد با عناوین دیگری نظیر رویکرد محتوا –محور^[۳۷] و یا رویکرد کدگذاری^[۳۸] نیز یاد می کنند.
رویکرد سوم: که از ترکیب دو رویکرد پیشین حاصل می شود را منزاس (۲۰۰۰) و آپوستولو و همکارانش(۲۰۰۳) راه حل شبکه آگاهی^[۳۹] نامیده اند. این رویکرد براساس تلقی دانش به عنوان یک دارایی شکل گرفته که ترکیب موزونی است از دو نگاه مختلف به دانش، یعنی دانش به عنوان یک کالا (محتوا ) و دانش به عنوان یک فرایند (زمینه).
تقسیم بندی دیگر از رویکردهای دانش مبتنی بر انسان محوری و تکنولوژی محوری است.
رویکرد انسان محور^[۴۰]: با تاکید بر جنبه های فرهنگی که در آن مدیریت دانش، متدلولوژی کسب، تسهیم و نگهداری دانش است. در این رویکرد، بر کارکنان دانشی^[۴۱] و بر مدیریت دانش یا اطلاعات تاکید دارد.
رویکرد مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات: براساس این رویکرد، مدیریت دانش مفهوم توسعه یافته سیستم های مدیریت اطلاعات است و در مقابل رویکرد قبل بر مدیریت اطلاعات و دانش و ارتباطات داخلی بین منابع اطلاعاتی تکیه می کند. بسته به پیش زمینه های فنی، نوع نگاه به دانش و ابزارهای کمکی آن نیز دو رویکرد در این زمینه وجود دارد:
رویکرد متمرکز بر فن آوری اطلاعات: که با پیش زمینه مهندسی و علم اطلاعات، به دانش به عنوان موضوعی می نگرد که باید شناخته شده، دسته بندی، نگهداری، بازیابی و تحلیل شود. این رویکرد با توسعه زمینه های هوش مصنوعی، منطق فازی و الگوهای شبیه سازی و فن آوری های گروه افزار، پایگاه های دانش، همکاری به کمک کامپیوتر و … به شدت درحال رشد و گسترش است.
رویکرد متمرکز بر رفتار انسانی: که با پیش زمینه روانشناسی، مدیریت آموزشی، توسعه نیروی انسانی و توسعه سازمانی، به دانش به عنوان یک مفهوم اولیه نگاه می کند که از مهارت های افراد، تخصص ها و فرآیندهای مرتبط به آن و از ابزارهایی چون یادگیری گروهی، جلسات گروهی و … کمک می گیرد.
هردر و همکارانش (۲۰۰۳) در بحثی پیرامون چگونگی تقسیم بندی مدیریت دانش معتقدند که در رابطه با مدیریت دانش دو پارادایم قابل تصور است:
پارادایم تحلیلی، با تاکید بر کدگذاری دانش در قالب سیستم های اطلاعاتی. (نظیر اینترانت) این پارادایم بر اهمیت دانش ضمنی و زیر ساختهای اطلاعاتی و تکنولوژیکی مناسب جهت تسهیم آن تاکید دارد.
پارادایم بازیگران، که بر افراد و فرایند کسب و کار تاکید دارد. این پارادایم اهمیت دانش ضمنی و زیر ساخت اجتماعی لازم برای تسهیم آن را مورد توجه قرار می دهد.
دی بروجین و دی نری (۲۰۰۰) معتقدند که رویکرد مناسب مدیریت دانش باید بین این دو پاردایم تعادل به وجود آورده و هر دو را مورد توجه قرار دهند. این تعادل از طریق توجه جدی به هر سه عنصر فرآیندهای دانش ذیربط در طراحی رویکرد مدیریت دانش امکان پذیر است. این عناصر عبارتند از : فرآیندها (بازیگر و تحلیلی)، افراد (بازیگران) و ابزار (تحلیلی).
۲-۲-۷-اجزا و عناصر مدیریت دانش
عناصر مدیریت دانش عبارتند از :

• فرد-کارگر دانشی، واحد اصلی ایجاد، ذخیره و استفاده از دانش در سازمان است.

• گروه- شبکه های کاری، رسمی و غیر رسمی، از نظر دانش، سرمایه مهمی اند که معمولاً غیر عینی هستند.گروه ها متشکل از کارکنانی هستند که دارای تجربیات مشترک می باشند و معمولاً مجموعه فزآینده ای از دانش را بوجود می آورند.

۱- فراوانی کتب درسی چاپ سنگی در کتابخانه آستان قدس رضوی به چه میزان است؟
۲- نحوه پراکندگی موضوعی کتب درسی چاپ سنگی در کتابخانه آستان قدس رضوی چگونه است؟
۳- نحوه توزیع دوره های تاریخی چاپ کتب درسی چاپ سنگی در کتابخانه آستان قدس رضوی چگونه است؟
۴- پراکندگی مطبعه هایی که کتب درسی چاپ سنگی را چاپ و منتشر کرده اند چگونه است ؟
۱-۶- روش تحقیق:
به شیوه مشاهده انجام می­ شود و روش فیش­برداری و کتابخانه­ای
مراجعه به کتابخانه آستان قدس و هماهنگی با مسئولین کتابخانه و حضور در تالار محققان و مشاهده و بررسی کتب درسی چاپ سنگی از دوره قاجار موجود در آن مکان مقدس.
۱-۷- تعاریف مفهومی و عملیاتی مولفه های اصلی:
۱-۷-۱- چاپ سنگی:
لیتوگرافی در لغت به معنای چاپ سنگی و حکاکی روی سنگ است و از قدیمی ترین انواع چاپ محسوب می شود که بیشتر برای چاپ کتب استفاده می گردید. چاپ سنگی نوعی چاپ مسطح بوده که درآن به جای حروف از سنگ مرمر استفاده می شده؛ بدین ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می کردند و با بهره گرفتن از روش های شیمیایی آن را برجسته می نمودند و سپس این تصویر به کرّات روی کاغذ کپی می شده است. این نوع چاپ با بهره گرفتن از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی بر اساس دفع متقابل آب و چربی اختراع گردیده است (مبارکه، ۱۳۷۸: ۷۷).

۱-۷-۲- کتابخانه آستان قدس رضوی:
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به عنوان یکی از بزرگ ترین کتابخانه های ایران دارای مجموعه غنی از کتب چاپ سنگی نفیس و منحصر به فرد می باشد. و از جمله کتابخانه‌های وقفی قدیم است که درکنار بقعۀ مطهر حضرت رضا علیه السّلام شکل گرفته و تا امروز پابرجا مانده و در حفظو نگهداری میراث گذشتگان سـهم‌ بـه‌ سزایی دارد. (محبوب فریمانی، ۱۳۹۱: ۸۶)
فصل دوم:
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
۲-۱- مقدمه
تفکر و اندیشه و تمایلات انسان او را بر آن داشت که به ثبت و ضبط وقایع و رویدادها بر روی اشیای مختلف از جمله استخوان، سنگ، چوب، … بپردازد تا قادر به نگهداری از آن‌ ها و پاسخگوی فطرت انسانی مبنی بر جاودان‌ماندن اندیشه ها باشد. بشر از مواد متفاوتی برای ضبط دانش استفاده کرده است.
در روند تکاملی ضبط اندیشه عواملی مانند دوام، فراوانی، دردسترس‌بودن، نرمی، سبکی، و کم‌حجم‌بودن مواد همواره مد نظر بوده است. نگارش در سیر تکاملی و تاریخی خود از حکاکی بر روی سنگ آغاز و بتدریج به ضبط بر روی طومار پاپیروس و سپس طومار چرمین و پوستی تغییر شکل داد و در انتها با اختراع کاغذ و پیدایش هنر خوشنویسی و نسخه‌نویسی، تا دوران چاپ به تکامل خود ادامه داد.
با پیشرفت صنعت و دانش، به کتاب های بیشتری احساس نیاز شد. اختراع ماشین چاپ پاسخی به این نیاز بود. ابتدا کتاب های چاپی سربی با حروف و وسایل ابتدایی منتشر گردید و سپس به دلیل هزینه بالای آن و پاره ای از مسائل، چاپ سنگی مرسوم گردید.
۲-۲- تاریخ چاپ
فن‌ چاپ‌، همچون‌ کاغذسازی‌، از ابداعات‌ چینیان‌ است‌. در بیشتر منابع تاریخی چینیان را مبدع چاپ دانسته اند،هر چند تعریف چاپ به معنای امروزی با آنچه که در خصوص چاپ چینی به ما رسیده بسیار متفاوت است. مسلمانان نیز سال ها پیش از یوهان گوتنبرگ (۱۳۹۷-۱۴۶۸) از طریق ارتباط با شرق از مصارف گوناگون این صنعت آگاهی یافتند و با بکارگیری الواح چوبی و چاپ بر روی پارچه و کاغذ در اواخر قرن سوم هجری قمری در مشرق اسلامی و اندلس به شیوۀ چینیان کتاب هایی چاپ می کردند. پیش از پنجاه سند کشف شده در نزدیکی فیوم مصر، متعلق به سال های ۲۷۸ تا۷۵۱ق.، با قالب های چوبی بر روی پوست، کاغذ و پارچه چاپ شده اند. این اسناد در حال حاضر در کتابخانه های قاهره، برلین، موزۀ بریتانیا و دانشگاه کمبریج موجود است و فهرستی دقیق از آن منتشر شده است. (شعبان‌ عبدالعزیز خلیفه‌، ص‌ ۱۵۷ـ۱۹۱ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۲۴)
اما چاپ‌ رایج‌ در شرق‌ دور، هم‌ به‌ لحاظ‌ شیوه‌ و هم‌ به‌لحاظ‌ هدف‌، تفاوتی‌ عمده‌ با چاپ‌ در دوره جدید داشت‌. چاپ‌ آسیایی‌، اغلب‌، باسمه‌ای‌ بود و با الواح‌ چوبی‌ یا فلزی‌ انجام‌ می‌شد، نه‌ با حروف‌ متحرک‌. هدف‌ از آن‌ نیز، بیشتر، تکثیر تصاویر یا متون‌ مقدّس‌ و جادویی‌ بود، نه‌ انتشار علم‌ به‌ معنای‌ عام‌ (دوما، ۱۳۷۸، ج‌ ۲:‌ ۸۸۵)
با این‌ وصف‌، حروف‌ متحرک‌ نیز اختراع‌ چینیان‌ است‌. گونه‌ای‌ ابتدایی‌ از این‌ حروف‌ چاپی‌ نخستین‌ بار در دوره چینگ‌لی‌ (۱۰۴۱ـ ۱۰۴۸ میلادی) به‌وسیله صنعتگری‌ به‌نام‌ پی‌شنگ‌ ساخته‌ شد، اما دشواری‌ تهیه‌ و استفاده‌ از بیش‌ از سی‌هزار نشانه چاپی‌ برای‌ زبان‌ بدون‌ الفبای‌ چینی‌، مانع‌ رواج‌ این‌ شیوه‌ شد (بورستین‌، ۱۳۸۵: ‌۴).
چاپ‌ در خاور دور پیش‌ از آنکه‌ به‌ خدمت‌ علم‌ درآید، در زندگی‌ روزانه مردم‌ به‌کار می‌رفت‌. چاپ‌ روی‌ منسوجات‌ و چاپ‌ کارتهای‌ بازی‌ سنّتهایی‌ دیرینه‌ دارد. همچنین‌ چاپ‌ اسکناسهای‌ چرمی‌ و کاغذی‌ سالها در میان‌ چینیان‌ و پس‌ از آن‌ مغولان‌ رایج‌ بود. در اواخر قرن‌ چهارم‌/ اوایل‌ قرن‌ یازدهم‌ تشکیلاتی‌ گسترده‌ در چین‌ برای‌ چاپ‌ پول‌ کاغذی‌ فعال‌ بود که‌ سالانه‌ چهار میلیون‌ قطعه‌ اسکناس‌ منتشر می‌ساخت‌ (بورستین‌، ۱۳۸۵: ۳۸ـ۴۰).
مسلمانان‌، سالها پیش‌ از اختراع‌ دستگاه‌ گوتنبرگ‌، از طریق‌ ارتباط‌ با شرق‌ از مصارف‌ گوناگون‌ این‌ صنعت‌ آگاهی‌ یافتند (سامرائی‌، ۱۹۹۵:‌ ۴۹ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۲۵).
مسلمانان‌ در اواخر سده سوم‌ در مشرق‌ اسلامی‌ و اندلس‌ به‌ شیوه چینیان‌ کتابهایی‌ چاپ‌ می‌کردند. بیش‌ از پنجاه‌ سند کشف‌ شده‌ در نزدیکی‌ فیوم‌ مصر، متعلق‌ به‌ سالهای‌ ۲۷۸ تا ۷۵۱، با قالبهای‌ چوبی‌ بر روی‌ پوست‌، کاغذ و پارچه‌ چاپ‌ شده‌اند (استیپچویچ‌، ۱۹۹۳: ۲۵۰ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۳۰).
به‌رغم‌ این‌ شواهد، گاه‌ مسلمانان‌ مانعی‌ در برابر انتقال‌ فن‌ چاپ‌ از خاور دور به‌ اروپا دانسته‌ شده‌اند. اما ظاهراً اکراه‌ مسلمانان‌ از به‌کارگیری‌ فن‌ چاپ‌، که‌ در این‌ دوره‌ فقط‌ با الواح‌ چوبی‌ ممکن‌ بود، بیش‌ از آنکه‌ دلیلی‌ دینی‌ داشته‌ باشد، دلایل‌ فنی‌ و هنری‌ داشته‌ است‌. پیشرفت‌ مسلمانان‌ در هنر خوشنویسی‌ و کتاب‌آرایی‌ چندان‌ چشمگیر بود که‌ تا مدتها کتابهای‌ ساده چاپی‌ نمی‌توانست‌ در بازارهای‌ اسلامی‌ جایی‌ باز کند (سامرائی‌، ۱۹۹۵:‌ ۴۹ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۳۲).
بزرگترین تحول در عرصۀ تاریخ چاپ هنگامی رخ داد که یوهان گوتنبرگ (۱۳۹۸-۱۴۶۸م.) در خلال سال های ۱۴۳۶ تا ۱۴۴۴م. قالب حروف یا ماتریس را اختراعکرد و با بهره گرفتن از حروف فلزی متحرک شیوۀ نوین چاپ را پدید آورد. او ابتدا برای هریک از حروف، حرکت ها و نشانه های سجاوندی، یک سنبۀ نشانی از فلز سخت ساخت، بعد سنبه را در فلزی نرم تر کوبید تا قالبی برای برای ریختن قطعاتی مشابه همان حروف پدید آید. جنس این حروف، همبسته ای از سرب، آنتیموان و قلع بود. (معصومی‌ همدانی‌، ۱۳۵۹: ۱۳ـ۱۵).
اولین کتابی که گوتنبرگ با استفادۀ از این روش به چاپ رساند کتاب انجیلبود، که به انجیل گونتبرگ و یا انجیل چهل و دو سطری معروف گشت، و تیراژ از چهل و نه نسخه بود. گونتبرگ این کتاب را در فاصلۀ سال های ۱۴۵۴م. تا ۱۴۵۵م. به چاپ رسانده است.
نزدیک‌ به‌ چهل‌ سال‌ بعد مسلمانان‌ از این‌ اختراع‌ آگاهی‌ یافتند و احتمالاً به‌ آزمودن‌ و به‌کار بستن‌ آن‌ تمایل‌ داشتند، چرا که‌ سلطان‌ عثمانی‌ بایزید دوم‌ در ۸۹۰ هجری، از بیم‌ تحریف‌ کتابهای‌ دینی‌، رعایای‌ خود را از چاپ‌ کتاب‌ با حروف‌ عربی‌ برحذر داشت‌ و پسر او سلطان‌سلیم‌ در ۹۲۱ هجری لازم‌ دید فرمان‌ پدر را تجدید کند. البته‌ باب‌ عالی در این‌ فرمانها یهودیان‌ را مستثنا کرده‌ بود (شیخو، ۱۹۹۵:‌ ۱۷ـ ۱۸).
گوتنبرگ‌ در طراحی‌ حروف‌ و صفحه‌آرایی کتابهای چاپی خود از اسلوب‌ صومعه‌ها در تهیه نسخه‌های‌ خطی‌ نفیس‌ پیروی‌ کرد (مرکلی‌، ۱۳۶۷: ‌ ۵).
نخستین‌ کتابی‌ که‌ او چاپ‌ کرد انجیلی‌ بود با حروف‌ گوتیک‌، اما بعداً تنوع‌ قلمهای‌ حروف‌ کارگاهِ وی‌ تقریباً به‌ سیصد نوع‌ رسید. اومانیستهای‌ ایتالیایی‌ آن‌ روزگار معتقد بودند که‌ حروف‌ خط‌ گوتیگ‌ از دور تار و محو به‌نظر می‌رسد و از نزدیک‌ چشم‌ را خسته‌ می‌کند؛ ازاین‌رو کوشیدند تا با الهام‌ از کتیبه‌های‌ رم‌ باستان‌، حروفی‌ ساده‌تر و زیباتر پدید آورند (دروئه‌، ۱۳۶۷: ۱۱ـ۱۲).
اندک‌ زمانی‌ بعد از اختراع‌ گوتنبرگ‌، نخستین‌ حروف‌ متحرک‌ سربی‌ برای‌ زبانهای‌ شرقی‌ نیز ساخته‌ شد. در ۸۶۰/۱۴۵۵ تورات‌ به‌ زبان‌ عبری‌ به‌ طبع‌ رسید و در ۹۲۰/۱۵۱۴ کتاب‌ صَلاه السَّواعی‌ به‌عربی‌ چاپ‌ شد (شیخو، ۱۹۹۵:‌ ۹).
تهیه حروف‌ متحرک‌ کاری‌ بسیار پرهزینه‌ بود، اما فعالیتهای‌ تبشیری‌ و تبلیغی‌ آبای‌ کلیسا انگیزه‌ای‌ قوی‌ برای‌ صرف‌ این‌ هزینه‌ بود. همه چاپخانه‌های‌ اروپایی‌ که‌ دارای‌ حروف‌ عربی‌ بودند عهد جدید یا بخشهایی‌ از آن‌ را به‌ عربی‌ ترجمه‌ و چاپ‌ کردند. برای‌ نمونه‌، چاپخانه مدیچی‌ در ۱۰۰۰/۱۵۹۱ چهار هزار نسخه‌ از ترجمه عربی‌ عهد جدید به‌طبع‌ رساند که‌ این‌ شمارگان‌ در آن‌ زمان‌ چشمگیر بود (سامرائی‌، ۱۹۹۵:‌ ۵۶ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۴۰).
چند سال‌ پیشتر، در ۹۹۲/۱۵۸۴ نخستین‌ کتاب‌ علمی‌ به‌ زبان‌ عربی‌ طبع‌ شده‌ بود. این‌ کتاب‌ البستان‌ فی‌ عجائب‌ الارض‌ و البلدان‌، اثر سَلامِش‌بن‌ کندغدی‌/ کُنْدُکْجی‌ صالحی‌، بود (شیخو، ۱۹۹۵:‌ ‌۱۰).
حروف‌ به‌ کار رفته‌ در این‌ چاپها در مقایسه‌ با نسخه‌های‌ خطی‌ نفیس‌ مسلمانان‌ چندان‌ جذابیتی‌ نداشت‌. برای‌ نمونه‌، کتاب‌ قانون‌ ابن‌سینا، چاپ‌ ۱۰۰۲/۱۵۹۳ مطبعه مدیچی‌، یک‌ دهم‌ نسخه خطی‌ این‌ اثر قیمت‌ داشت‌ ولی‌ طلاب‌ مسلمان‌ حاضر به‌ خریداری‌ آن‌ نبودند (قدوره‌، ۱۹۹۵: ۱۱۷ نقل شده درغلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۵۲).
۲-۲-۱- قدم اول آغاز و شیوع چاپ سنگی
شیوه چاپ‌ سنگی‌ یا لیتوگرافی‌ روش‌ کم‌هزینه‌ای‌ بود که‌ نخستین‌ بار در ۱۲۱۱ هـ ق/۱۷۹۶م زنه‌فلدر، نمایشنامه‌نویس‌ مونیخی‌، تصادفاً به‌ آن‌ دست‌ یافت.‌ یوهان آلوئیس زنه فلدر (۱۷۷۱-۱۸۳۴م.) بازیگر نمایشنامه نویس اتریشی، متولد شهر پراگ می باشد، که در شهر مونیخ به تحصیل پرداخت و در همین شهر ساکن شد، با مرگ پدرش به سال۱۷۹۱م./۱۲۰۵ هـ ق. سرپرستی مادر و هشت خواهر و برادرش بر عهدۀ وی افتاد. زنه فلدر تنها از راه نمایشنامه نویسی بود که می تواست برای خود در آمدی کسب کند، اما انتشار نمایشنامه هایش با استفاده ازدستگاه چاپ سربی که توسط گوتنبرگ آلمانی به سال ۱۴۳۶م. /۸۴۰ق. ساخته شده و شیوع پیدا نموده بود، هزینۀ زیادی دربرداشت، به همین جهت زنه فلدر کاملاً تصادفی به فکر آزمایش روش شیمیایی اسید و روغن بر روی سنگ افتاد و روش چاپ سنگی رابه سال ۱۷۹۶م./۱۲۱۰ هـ ق اختراع نمود. زنه فلدر بعد از کشف این روش از چاپ از خداوند درخواست نمود که این روش را در جهان گسترش داده و امکان استفادۀ ناشایست و سوء استفاده از آن را از بین ببرد. (دمیرچی، ۱۳۸۲: ۱۱۰)
وی در ۱۲۳۳ هـ ق /۱۸۱۷م آن‌ را به‌ کمال‌ رساند. در این‌ روش‌، بخشهای‌ چاپی‌ و غیرچاپی‌، هر دو، به‌ صورت‌ هم‌سطح‌ بر روی‌ سنگ‌ لیتو یا سنگ‌ چاپ‌ قرار دارد و مرز میان‌ آن‌ مرزی‌ شیمیایی‌ است‌. بخشهای‌ چاپی‌ لوحه‌، آب‌ را دفع‌ و مرکّب‌ را جذب‌ می‌کند و بخشهای‌ غیرچاپی‌، به‌عکس‌، آب‌ را جذب‌ و مرکّب‌ را دفع‌ می‌کند. در دستگاه‌ چاپ‌ زنه‌فلدر، صفحه کاغذ با سنگ‌ آغشته‌ به‌ مرکّب‌ تماس‌ پیدا می‌کرد و از پشت‌ فشرده‌ می‌شد. در ۱۲۶۸ هـ ق /۱۸۵۱م، گئورگ‌ زیگل‌ نخستین‌ دستگاه‌ چاپ‌ سنگی‌ چندرنگ‌ را به‌کار انداخت‌. گام‌ بعد در تکمیل‌ چاپ‌ سنگی‌، ابداع‌ لوحه‌های‌ فلزی‌ به‌جای‌ سنگهای‌ گران‌وزن‌ به‌ وسیله آیرا ریوبل‌ امریکایی‌ و همکارش‌ در ۱۳۲۲ هـ ق/ ۱۹۰۴م بود. این‌ لوحه‌های‌ فلزی‌، که‌ حامل‌ نقش‌ و تصویر بود، به‌ مرکّب‌ آغشته‌ می‌شد. سپس‌ رطوبت‌ موجود، مرکّب‌ اضافی‌ را دفع‌ می‌کرد و تصویر برجای‌ مانده‌ به‌ نوردی‌ پوشیده‌ از لاستیک‌ منتقل‌ می‌شد و سرانجام‌ این‌ نقش‌ به‌ صفحه کاغذ انتقال‌ می‌یافت‌. این‌ شیوه غیرمستقیم‌ چاپ‌، افست‌ نامیده‌ شد (دوما، ۱۳۷۸، ج‌ ۳: ۹۷۱ـ۹۷۲).
وی برای اولین بار نام این روش را چاپ سنگی یا چاپ شیمیایی نام نهاد.اما بعدها به جهت استفاده ازواژۀ لیتوگرافی درفرانسه برای این روش،این نام به عنوان معادلی شایع درجهان پذیرفته شد. چندین سال طول کشید تا با ممارست و تلاش فراوان زنه فلدر بتواند اشکالات این شیوه از چاپ را بر طرف نماید وبالاخره وی توانست درسال ۱۸۰۰م. این اختراع را دردفترثبت اختراع لندن به ثبت برساند (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۶۵).
بعد از انگلیس، این روش از چاپ برای اولین بار به سال ۱۸۰۷م. در فرانسه شیوع پیدا کرد و چندین سال بعد از شیوع این روش چاپ دراروپا، برای نخستین بار به سال ۱۲۳۱ق. /۱۸۱۶م. در روسیه ماشین چاپ سنگی آغاز به کار نمود. البته در روسیه به جهت استفادۀ فراوان از شیوۀ چاپ حروفی این روش از چاپ چندان مورد استقبال قرار نگرفت و بیشتر برای چاپ نقشه و تصویر از روش چاپ سنگی استفاده می نمودند. با این حال به نظر می رسد اولین کتابی که به زبان عربی در روسیه به چاپ رسیده کتاب المجموعۀ الأبیۀ می باشد، که توسط الکسی بولدیرف (۱۷۸۰-۱۸۴۲م.) در مسکو به سال ۴۰-۱۲۳۹ق. /۱۸۲۴م. در ۸۰صفحه به چاپ رسیده و در مجموعه برخی از سوره قرآنی به زبان عربی نگاشته شده است.
چاپ‌ سنگی‌ کمتر از سی‌ سال‌ پس‌ از ابداع‌، به‌ سرزمینهای‌ اسلامی‌ راه‌ یافت‌ و به‌ زودی‌ بر چاپ‌ حروفی‌ برتری‌ پیدا کرد، چرا که‌ با این‌ روش‌ می‌شد سنّت‌ دیرینه خوشنویسی‌ و حتی‌ کتاب‌آرایی‌ اسلامی‌ را تداوم‌ بخشید. کتابهای‌ چاپ‌ سنگی‌ دوره‌های‌ اولیه پیدایش‌ این‌ صنعت‌ به‌ تقلید از نسخه‌های‌ خطی‌، خوشنویسی‌ شده‌ و آراسته‌ است‌ (هاشمی‌ دهکردی‌، ۱۳۶۳: ۹۴ـ۱۰۵).
اولین کتاب فارسی که در هند به شیوۀ سنگی به چاپ رسیده، کتاب محامد حیدریه تألیف محمد صادق بن محمد لعل متخلص به اختر (۱۲۰۱-۱۲۷۵ق. ) می باشد که به خط نستعلیق در ۲۸۸ صفحه و با ابعاد ۱۵×۵/۲۲س.م. در شعبان سال ۱۲۳۸ق. /۱۸۲۳م. در چاپخانۀ مرتضوی لکهنو به چاپ رسیده است. این کتاب به غازی الدین حیدر پیشکش شده و در آن مطالبی در وصف وی و اطلاعات ارزشمندی پیرامون جغرافیای لکهنو به نگارش درآمده است (پروین‌، ۱۳۷۷: ۶۴).
همچنین به نظر می رسد که قدیمی ترین کتاب چاپ سنگی هند به زبان عربی کتاب فتاوی الحمّادیۀ تألیف رکن الدین بن حسام ناگوری (قرن۹ق. ) در فقه حنفی می باشد، که به سال ۱۲۴۱ق./۱۸۲۵م. در کلکته توسط شرکت آسیایی لیتوگرافی به چاپ رسیده است. نخستین کتاب چاپ سنگی در ترکیه نخبات التعلیم اثر محمد خسروپاشا بود که در ۱۲۴۷ق./۱۸۳۱م. با ۷۹ تصویر به چاپ رسید. در کشور عراق نیز برای اولین بار چاپخانۀ سنگی در شهر کاظمین کار خود را آغاز نموده است. رسول بن یعقوب افندی کرکوکلی(؟-۱۲۴۳ق.) به سال ۱۲۳۷ق. /۱۸۲۱م. اولین کتاب چاپ سنگی عراق را به نام دوحۀ الوزراء فی تاریخ وقایع الزّوراء در این چاپخانه به چاپ رسانده است. در کشور سوریه نیز برای اول بار به سال ۱۲۵۷ق./۱۸۴۱م. چاپخانه ای در حلب تأسیس و کتاب دیوان ابن فارض را به چاپ رسانید. در کشور مغرب نیز چاپ سنگی در سال ۱۲۸۰ق./۱۸۶۴م. وارد این کشور گردید، و کتاب الشمائل المحمدیۀ تألیف محمد بن عیسی ترمذی (۲۰۹-۲۷۹ق.) به سال ۱۲۸۲ق./ ۱۸۶۵م. در ۱۴۴ صفحه در شهر مکناس به چاپ رسیده است. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۷۲)
۲-۲-۲- ورود چاپ به مشرق زمین
همانگونه که گذشت مبدأ چاپ کتاب اروپا بوده است. و برای اولین بار کتاب های چاپی به زبان عربی و فارسی نیز در اروپا منتشر گردید. سال ها طول کشید تا در کشورهای شرقی عربی و فارسی زبان به اهمیت مقولۀ چاپ پی برده و در صدد انتقال این صنعت به دیار خود برآیند. با این حال نحوۀ ورود این صنعت و سبک چاپ، به کشورهای عربی بسیار متفاوت از نحوۀ ورود و سبک چاپ در کشورهای فارسی زبان می باشد. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۲۴)
۲-۲-۲-۱- چاپ کتاب به زبان عربی
بعد از فتح اندلس توسط طارق بن زیاد (؟-۱۰۰؟ق.) مسیحیان اروپا تمایل زیادی به شناخت مسلمانان نمودند و از ابتدای قرن نهم میلادی سعی وتلاش بیشتری جهت یادگیری آداب و علوم مسلمانان به خرج دادند. از اواخر همین قرن بود که ترجمۀ آثار ارزشمند اسلامی رابه زبان لاتین آغاز نمودند.^[۱] بسیاری از راهبه های مسیحی علی رغم مخالفت کلیسا عمر خود را صرف یادگیری زبان عربی و ترجمۀ آثار اسلامی به زبان لاتین نمودند.^[۲]
اهتمام اروپایی ها در شناخت علوم مسلمانان تا آنجا پیش رفت که در برخی از دانشگاه های اروپایی به جهت مطالعۀ آثار بزرگانی چون ابن سینا، ابن رشد، خواجه نصیرالدین طوسی و… اقدام به آموزش زبان عربی نمودند ودر برخی از شهرهای ایتالیا تجّار در معاملاتشان با مسلمانان به زبان عربی صحبت می نمودند. در هر صورت تمایل اروپاییان به مراودات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با مسلمانان هم به جهت استفاده از علوم آنها و هم به جهت تبلیغ دین مسیحیت نتایج فرهنگی مختلفی به دنبال داشت که از آن جمله می توان به چاپ کتاب به زبان عربی اشاره نمود. البته باید عنوان نمود که چاپ کتاب به زبان عربی به جهت مخاطب کم و همچنین متصل بودن حروف در کلمات عربی که حفر حروف را برای چاپ مشکل می نمود. امری سخت و دشوار در عرصه صنعت چاپ آن دوران به شمار می رفت. و از ابتدایی ترین روش های چاپ بوسیلۀ حروف، استفاده از قالب های چوبی حروف بود، که البته به جهت عمر کم و کارایی ناکافی، استفاده از این نوع قالب ها چندان خوشایند چاپخانه داران نبود. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۲۶)
اولین حرکت برای نشر کتاب به زبان عربی را می توان در کتابی با نام «سفر به آن سوی آبها و زیارت مقبرۀ عیسی مسیح در شهر اورشلیم» مشاهده نمود.
در این کتاب که به سال ۸۹۱ق./۱۴۸۶م. در شهر ماینز آلمان توسط ارهارد رویچ نقاش معروف به چاپ رسیده است، معادل عربی حروف لاتین با بهره گرفتن از قالب های چوبی حک گردیده است.
این حرکت را می توان سرآغازی برای ورود زبان عربی به صنعت چاپ دانست؛ هر چند تا سال ها بعد فعالیت جدی در خصوص چاپ کتاب به زبان عربی را نمی توان یافت.( قدوره‌، ۱۹۹۵: ۵۱ نقل شده در غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۷۳)
در هر صورت اروپاییان خود را ناچار به چاپ کتاب به زبان عربی می دیدند؛ چراکه عمدۀ هدف آنها در خصوص استفاده از این صنعت، اشتراک کتاب های دین مسیحیت بوده است. با نگاهی به فهرست آثار منتشره در دورۀ زمانی ۱۵۱۴م. تا۱۵۳۸م. به راحتی می توان دید که بیشترین کتاب های چاپ شده به زبان عربی، کتب دین مسیحیت می باشد. هر چند در این میان عطش استفاده از منابع عربی در موضوعاتی چون طب، نجوم، ریاضیات و … برای استفاده از آثار بزرگانی چون رازی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی و… از دیگر دلایل شیوع چاپ کتاب به زبان عربی در کشورهای اروپایی به شماره می رود (آذرنگ، ۱۳۸۱الف: ۶۱).
اولین کتاب عربی منتشره در اروپا به تاریخ ۱۲ سپتامبر سال ۲۰-۹۱۹ق./۱۵۱۴م. در فانو که شهر کوچکی درجنوب ایتالیا می باشد، با نام صلاء السواعی منتشر گردید. متن این کتاب کاملاً به زبان عربی می باشد و به دو رنگ قرمز و سیاه به چاپ رسیده است و حروف آن از کیفیت بالایی برخوردار نمی باشد و اعراب گذاری آن نیز آنچنان دقیق نیست. کتاب دارای ۱۹۹ صفحه می باشد از این کتاب نسخه هایی در کتابخانۀ ملی پاریس، کتابخانۀ ملی اسکاتلند، کتابخانۀ ملی بریتانیا، کتابخانۀ دانشگاه پرینستون و کتابخانۀ دارالکتب مصر موجود است.^[۳]

مدیریت منابع همچنین بایستی توانایی این را داشته باشد تا به نحوی انعطاف­پذیر موجودیت­های منابع را برای سرعت بخشیدن به اجرا با هم ترکیب نموده یا تجزیه نماید.

سرویسهای دانه ریز:
یک موجودیت بایستی نقش تفکیک کننده تخصیص منابع را داشته باشد.
یک موجودیت بایستی نقش ترکیب کننده در تخصیص منابع را داشته باشد
یک موجودیت بایستی نقش رزرو کننده منابع را داشته باشد.
نقش سرویس:
تحلیلگر، ثبت کننده
هدف سرویس:
تغییر اولویت سفارش­ها، مدیریت تغییر، مدیریت استثنا، رسیدن به برنامه­ ریزی جزئی­شده
وظایف سرویس:
فراهم آوردن اطلاعات در مورد وضعیت مواد اولیه( آماده، رزرو شده، عدم دسترسی)
وجود اطلاعات برای محل فیزیکی منابع
وجود اطلاعات از محل فیزیکی منابع
جمع آوری داده ­ها از نیاز آتی منابع
نگهداری اطلاعات برای سطح کیفی منابع مناسب برای تولید
نگهداری اطلاعات از وضعیت مصرف منابع طی تولید فعلی
پیغام­ها:
ارسال و دریافت اطلاعات از وضعیت منابع در حال سفارش به تحلیلگر
اطلاع­رسانی از وضعیت منابع به زمانبند
اطلاع­رسانی به توزیع­کننده مبنی بر وجود منابع برای سرویس­دهی
دریافت تعریف منابع از تعریف کننده
اطلاع­رسانی از وضعیت منابع به پی­گیر
واسط: لایه ۱و۲
شکل ۳٫۱۳ مقداردهی اولیه به منابع
شکل ۳٫۱۴ تغییرات در منابع
شکل ۳٫۱۵ شبه کد تغییر در منابع
شمای سرویس: زمانبند
شرح سرویس:
در زمانبندی جزئی شده، هدف استفاده بهینه از منابع محلی برای رسیدن بهینگی است. این سرویس بایستی قابلیت تغییر اولویت سفارش­ها با در نظر گرفتن عواقب تغییر اولویت داشته باشد. ترکیب و یا تکه تکه کردن سفارش­ها حذف این سرویس و همچنین تغییر نرخ تولید از سایر قابلیت ­های آن می­باشد. این سرویس بایستی آگاهی دقیق از ریزترین جزئیات برنامه­ ریزی تولید داشته باشد.
سرویسهای دانه ریز:
وجود موجودیتی که بتواند با دریافت اطلاعات ورودی از وضعیت منابع، زمان تحویل و … زمانبندی جزئی شده بهینه انجام دهد.
موجودیتی که بتواند نرخ تولید را تغییر دهد
موجودیتی که بتواند تغییر اولویت دهد
موجودیتی که بتواند سفارش­ها را در زمانبندی ترکیب کند.
موجودیتی که بتواند سفارش­ها را تجزیه و توزیع کند.
نقش سرویس:
زمانبند، تفکیک­/ تجزیه کننده، تحلیلگر
هدف سرویس:
مدیریت سفارش، دریافت گزارش، مدیریت تغییر، مدیریت پی­گیری، رسیدن به برنامه­ ریزی جزئی-شده
وظایف سرویس:
تعیین دقیق اینکه چه منبعی دقیقاً برای چه تولیدی استفاده شده است.
مقایسه تولید واقعی و زمانبندی صورت گرفته
به روز رسانی زمانبندی
شبیه­سازی اگر- آنگاه
هماهنگ کردن سفارش­ها
پیغام­ها:
دریافت/ ارسال اطلاعات از مدیر منابع برای هماهنگ کردن
دریافت تعریف تولید محصول از تعریف کننده
ارسال زمانبندی جزئی شده به توزیع کننده
دریافت از جزئیات توزیع­کننده
دریافت و ارسال اطلاعات جزئی به پی­گیری کننده

مِثْلُ الْمُعَیْدِیِّ فَاسْمَعْ بی وَ لا تَرَنی

«تو اوّلین حرکت کننده نیستی که ماه او را فریب داده است و اوّلین دیدار کننده از من نیستی که سبزه روییده بر زباله (کنایه از ظاهری زیبا و باطنی زشت) او را شگفت‌زده کرده است. پس برای خودت شخص دیگری را برگزین چرا که من فردی همانند معیدی هستم، پس سخنان و کلام مرا بشنو ولی به دنبال دیدن من نباش.»

پس آن مرد از او خجالت کشید و روانه شد.
به هر صورت او هنوز زنده بود که در جهان اسلام آوازه‌اش پیچید و گفته شده است که به هفتصد نفر از شاگردان خود اجازه داده بود که مقاماتش را در میان مردم روایت کنند که این عدد بسیار بزرگی است که بر میزان توجّه هم‌عصران او به اثرش دلالت دارد و نشانگر جایگاه ادبی والای او در دوره خودش است.
حریری علاوه بر مقامات، دیوان اشعار و مجموعه‌ای از رسائل از خود به یادگار گذاشته است همچنین کتاب‌هایی در علم نحو و لغت دارد که از مشهورترین آنها کتاب«دُرّه الْغَوّاص فی أَوهامِ الْخَواصّ» می‌باشد که به چاپ رسیده است. در این کتاب او با اشتباهات ادبا در به کار بردن کلمات و اسلوب‌ها مخالفت می‌کند و در مقامات او مواردی را خواهیم دید که دلالت آشکاری دارد بر اینکه او به ریشه‌های لغوی و موضوعات آن کاملاً شناخت داشته است.
او از طرفی پیوسته این کارها و آثارش را انتشار می‌داد و از طرفی دیگر در سِمَت «صاحب الخبر» مشغول بود. تا اینکه در سال ۵۱۶ هـ از دنیا رفت و نمی‌دانیم که به حجّ مشرّف شد یا نه؟ البتّه گمان قوی تر ما این است که این واجب الهی‌اش را به انجام رسانده است. چرا که در مقامات او، گرایشی دینی و اخلاقی وجود دارد که نشان می‌دهد که او پایبند به مسائل دینی و از نظر اخلاق و رفتار، شخصی موجّه بوده است.
وی همواره دارای وسعت رزق و در رفاه بود. راویان چنین گفته‌اند که او املاک و اموال زیادی در مشان داشت، به همین دلیل زیاد به آنجا می‌رفت و در آنجا اقامت می‌نمود. به همان صورت که در درون خود احساس خوشبختی می‌کرد، به خاطرِ داشتن سه پسر به نام‌های عبیدالله، ابوالقاسم عبدالله و ابوالعبّاس محمّد، احساس خوشبختی می‌نمود. پسرانش به ترتیب، اوّلی قاضی بصره و دوّمی در دیوان بغداد به عنوان کارمند مشغول به کار بود و سوّمی هم شغل پدر را به ارث برد و به سال ۵۵۶هـ «عماد اصفهانی» از بصره دیداری نمود و دید که پسرانش کماکان به آن کار مشغول هستند و دانش پژوهان بعد از وفات حریری به پسران سه گانه‌اش که نام بردیم روی می‌آوردند و مقامات پدرشان را از آنها می‌گرفتند و مشکلات لغویش را شرح و تفسیر می‌کردند. در این امر از میان آنها محمّد به شهرت رسید. وی آغازگر سلسله بلندی از شرح‌نویسانِ آن کتاب شد که به تفسیر و حلّ مشکلات آن کتاب پرداختند مانند«شریشی» و دیگران.
۲-تألیف مقامات توسّط حریری
راویان درباره محلّی که حریری، مقاماتش را در آنجا تألیف کرده است اختلاف نظر دارند. گروهی بر این عقیده‌اند که آن را در بغداد تألیف کرده است و گروهی دیگر معتقدند که او آن را در بصره به رشته تحریر درآورده است و سپس به بغداد برده و در آنجا بر اهل ادب عرضه داشته است و آن چهل مقامه بوده است. پس ادبا و اهل علم آن را زیبا و نیکو شمردند و به نوبت آن را در اختیار گرفته]و بررسی کردند[. برخی نیز که نسبت به او حسادت می‌ورزیدند به او اتّهام وارد کردند که این کتاب اثرِ خود او نیست و به او گفتند: اگر در این ادّعا راستگو هستی باید مقامات جدیدی بسازی تا دلیل‌ها و درستیِ سخنت اثبات شود.
ممکن است قضیّه به این صورت باشد که حریری به مدت چهل روز تلاش کرد ولی خداوند، چیزی به ذهن او جاری نساخت. در نتیجه افسرده و غمگین به بصره بازگشت در حالی که مردم درباره او صحبت می‌کردند و از او بدگویی می‌کردند. وی مدّتی در بصره پنهان شد، سپس برگشت و ده مقامه دیگر به رشته تحریر درآورد. در این موقع بود که در برابرش تسلیم شده و به فضل و کمال او اعتراف کردند.
البتّه نظر ما این است که همه اینها، داستان‌هایی است که به واقعیّت نزدیک نیست، به خاطر یک دلیل ساده و آن دلیل این است که نظام تألیف مقامات به دست حریری-همانطور که به زودی خواهیم دید-نشانگر این است که آن را به یکباره و در یک مرحله نوشته است و در ذهن او چنین فکری نبوده است که چهل مقامه تألیف کند و سپس برگردد و ده مقامه دیگر بر آن بیفزاید. بلکه تلاش او از همان اوّل این بوده است که آن را به صورت پنجاه مقامه تنظیم کند تا با پنجاه مقامه بدیع‌الزّمان مقابله کند.
تصوّر ما چنین است که وی مقاماتش را همانگونه که گفتیم زمانی تألیف نمود که توجّه«مستظهر» بر سر او سایه افکنده بود. او برای مقامات، قهرمانی به نام أبوزید سروجی و روایت کننده‌ای به نام حارث بن همّام انتخاب کرده است. راویان بر سر این مسأله که حارث یک شخصیّت خیالی است اتّفاق‌نظر دارند. ولی درباره أبوزید گفته‌اند که او یک شخصیّت حقیقی است و این مطالب را به حریری نسبت داده‌اند که چنین گفته‌است:
«أبوزید سروجی پیرمردی گدا و زبان‌آور و تهیدستی شیوا سخن بود که در بصره به نزد ما آورده شد. روزی در مسجد بنی حرام ایستاد و سلام کرد. سپس از مردم درخواستِ کمک نمود. برخی از مسئولین حکومتی هم حاضر بودند و مسجد از دانشمندان و اهل علم پر شده بود. همه از شیوایی سخنان او و زیبایی ساختار کلام او شگفت‌زده شدند. وی داستان به اسارت گرفته شدن فرزندش توسّط رومیان را بیان کرد. همانطوری که ما در مقامه حرامیّه که در بین پنجاه مقامه، مقامه چهل و هشتم است آن را ذکر کرده‌ایم. در شامگاه همان روز، گروهی از دانشمندان و فضلای بصره در نزد من جمع شده بودند. من آنچه را از آن شخص گدا دیده بودم و آنچه را که از زیبایی جملات او در رسیدن به مقصودش و ظرافت اشاره‌های او در آسان کردن هدفش شنیده بودم برای آنها تعریف کردم. هریک از آنها هم از زبان همنشینان]و دوستان[ خود حکایت کرد که از این گدا در مسجد خودشان، مثل آنچه من دیده‌ام را دیده‌اند و از او در معنایی دیگر، فصلی زیباتر از آنچه من شنیده‌ام، آنها هم شنیده‌اند. و اینکه او در هر مسجدی لباس و ظاهر خود را تغییر می‌داده است و در مهارت‌های حیله‌گری، قدرت خود را نشان می‌داده است. پس، از حرکت او در این عرصه و تصرّف او در تغییر رنگ دادن و خوب انجام دادن آن کار، تعجّب کردند. پس مقامه «حرامیّه» بوجود آمد. سپس بقیه مقامات هم، مطابق آن ساخته شد و آن اوّلین چیزی بود که من ساختم».
این روایت یا خبر، صورت‌های گوناگون دیگری هم می‌تواند داشته باشد که همه آنها تلاش می‌کنند که ثابت کنند که أبوزید یک شخصیّت حقیقی است. برخی از راویان هم‌چنین تصوّر کرده‌اند که او«مطهّربن سَلار» نام داشته است و او یک نحوی بلیغ بوده است. ما بی‌درنگ می‌بینیم که کتاب‌های مخصوصی برای زندگی‌نامه دانشمندان علم نحو وجود دارد که زندگی مطهّر را بیان کرده است. و می‌گوید که او دوست و همدم أبوالقاسم حریری است که مقامات را به زبان او بوجود آورده است و او اهل ادب و دارای مهارت در علم لغت و نحو بود. وی نزد حریری درس خوانده و تربیت یافته است و قصیده «مُلحَه الإعراب» را از او روایت کرده است. وی در بغداد در حدود سال ۵۴۰هـ درگذشته است.
بنابراین ما در برابر مسأله‌ای از مسائل دور یا چرخه قرار داریم. زیرا حریری مقامات را از أبوزید روایت کرده‌است و أبوزید هم بعضی از کتاب‌هایش را از او روایت نموده است. پس وی از یک جهت استادِ حریری است و از طرفی دیگر، حریری استاد او است! و مطهّر یک شخصیّت حقیقی است و از شاگردان حریری می‌باشد همانگونه که کتاب‌های نحوی می‌گویند. ولی اینکه او أبوزید سروجی است همان شک و خیالی است که در آن گرفتار شده‌اند.
این همه اشتباه و خطای آنها نیست چرا که وقتی تصوّر کرده‌اند که أبوزید یک شخصیّت حقیقی است هم به خطا رفته‌اند و تلاش زیادی کرده‌اند و آن مسأله را به حریری ملحق کرده‌اند، در حالی که او از آنچه آنها می‌گویند، مبرّاست. زیرا أبوزید برای او همچنان أبوالفتح برای بدیع‌الزّمان است، در نتیجه وی از تصوّرات و خیال‌پردازی‌های اوست که قطعاً آن را ساخته و پرداخته است تا مقامات خود را پیرامون او بگرداند و بیان کند.
خبر قبلی را هم که از حریری نقل کرده‌اند، چیزی نیست جز خیال بافی که از مقامه حرامیّه برداشت کرده‌اند. در این مقامه می‌بینیم که حریری، أبوزید را چنین معرّفی می‌کند که او پیرمردی است که با زبان آوری خود از مردم درخواست کمک می‌کند و وارد بصره شده است و در مسجد بنی حرام ایستاده و از حال و روز خود، گله و شکایت نموده است و قصیده‌ای زیبا و رسا در میان حاضران ایراد نموده است که در آن می‌گوید:

أنَا مِنْ ساکِنی سَرُو

جَ ذَوِی الدّینِِِِِِِ وَ الْهُدی

کُنْتُ ذا ثَرْوَهٍ بِها

وَ مُطاعاً مُسَوَّدا

مَرْبَعی مَاْلَفُ الضُّیُو

فِ وَ مالی لَهُمْ سُدی

وَ‌ یَرانِی الْمُؤَمِّلُو

نَ مَلاذاً وَ مَقْصِدا

فَقَضَی اللهُ أَنْ یُغَیـِّ

رَ ما کانَ عَوَّدا

بَوَّأَ الرُّومَ أَرْضَنا