بانک اطلاعات
شرکت‌ها و مؤسسات تجاری

بانک اطلاعات شهروندان

عملکردهای مشترک (افقی)

پرداخت الکترونیکی

پرونده‌های الکترونیکی

تدارک الکترونیکی

سایر خدمات

دادگستری

توسعه

تجارت و بازرگانی و صنعت

کشاورزی

آموزش

رفاه اجتماعی

عملکردها و سیاست‌های اجرایی اقتصاد و دارایی و مالیات

بنابراین دولت الکترونیکی عبارت است از کاربرد فناوری اطلاعات در راستای ارتقای کارایی، اثربخشی، شفافیت تبادلات و تعاملات اطلاعاتی بین دولت‌ها و هم‌چنین درون دولت شامل سطوح مختلف ادارات دولتی اعم از محلی، شهری یا در سطح کشور، تبادلات و تعاملات اطلاعاتی دولت و شهروندان و در آخر تبادلات و تعاملات اطلاعاتی دولت و بنگاه‌های تجاری است. دولت الکترونیکی به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مباحثی است که در چند سال اخیر مطرح شده و دولت‌ها و سازمان‌ها برای موفقیت و بقا نیاز به پیاده سازی آن دارند از طرف دیگر مفهوم شهروند الکترونیکی مطرح می‌گردد. شهروند الکترونیکی به افرادی اطلاق می‌شود که مهارت استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات شامل رایانه، اینترنت، تلفن همراه و سایر ابزارهای نوین در حوزه خدمات الکترونیکی را داشته باشد و بتواند از این ابزارها در جهت انجام امور زندگی روزمره خود مانند ثبت‌نام در موارد مختلف، خرید و فروش در بازارهای مجازی و فروشگاه‌های الکترونیکی، انجام امور بانکی، تماس با ادارات و ارگان‌ها، بازاریابی و تبلیغات، شرکت در حراجی و مناقصات الکترونیکی، شرکت در نظرسنجی، رأی‌گیری الکترونیکی و سایر امور زندگی استفاده نمایند. تجارت الکترونیکی نه‌تنها بر تک‌تک سازمان‌ها و محصولات آن‌ ها تأثیر می‌گذارد بلکه بر کل صنعت نیز تأثیرگذار است علاوه بر این یکی دیگر از مزایای مهم تجارت الکترونیکی اصلاح زنجیره تأمین و عرضه محصولات (کالا و خدمات) می‌باشد. [۳] علاوه بر مورد مذکور امروزه سازمان‌ها دریافته‌اند که هیچ‌چیز به‌اندازه دانش نمی‌تواند آن‌ ها را در دنیای رقابتی حفظ نماید و دانش به‌عنوان یک منبع اساسی برای کسب موفقیت سازمان به شمار می‌آید. [۴] لذا بیش از هر چیز کارکنان سازمان به‌عنوان صاحبان دانش و مهم‌ترین سرمایه سازمان مورد توجه قرار گرفته‌اند. مدیریت دانش به عنوان ابزاری که می‌تواند دانش موجود در زنجیره تأمین محصول (کالا یا خدمات) را گردآوری کرده و نظم و پویایی بخشد و سپس در کل زنجیره تأمین اشاعه دهد، اهمیت یافته است. این امر ما را بر آن داشت تا نقش چرخه مدیریت دانش را در راستای بهبود بهره‌وری (کارایی و اثربخشی) زنجیره تأمین تجارت الکترونیکی G2C مورد پژوهش قرار دهیم، اما با توجه به اینکه اکثر پژوهش‌ها در چند سال اخیر متمرکز بر بررسی نقوش مختلف مدیریت دانش بر زنجیره‌های تأمین غیر از تجارت الکترونیکی G2C بوده است و هم‌چنین به‌طور اخص پژوهش‌های سال‌های اخیر در حوزه تجارت الکترونیکی، بیشتر متمایل به تجارت الکترونیکی B2B و B2C می‌باشد لذا توجه شایسته به این حوزه از دانش نگردیده است. بنا به دلایل ذکرشده، سابقه و پیشینه پژوهش به‌طور اختصاصی در حوزه مدیریت دانش زنجیره تأمین تجارت الکترونیکی G2C در دسترس نمی‌باشد و این پژوهش، پیشینه حوزه‌های نام برده را به طور مجزا مورد نقد و بررسی قرار داده و از نتایج آن‌ ها در پژوهش جاری استفاده و در جهت برطرف نمودن کاستی‌های موجود، راه‌کارهایی نیز ارائه نموده است که در فصل دوم به طور کامل تشریح گردیده است.

بررسی تنوع ژنتیکی
از آنجایی که فرضیات مختلف توجیه کننده هتروزیس نظیر غالیبت و فوق غالبیت وجود یک رابطه مثبت بین تعداد مکان ژنی هتروزیگوس یک صفت و عملکرد و کارایی هیبرید را تایید می کند بنابراین یک راه تخمین مقادیر ترکیب پذیری خصوصی و هتروزیس،تخمین عملکرد هیبرید ها قبل از انجام تلاقی ها و ارزیابی های مزرعه ای از طریق تعیین فاصله ژنتیکی والدین با بهره گرفتن از صفات مورفولوژیک یا دادهای مارکر می باشد (لامکی، ۱۹۹۳). همچنین طراحی و اجرا ی یک برنامه اصلاح نباتات برای اصلاح یک صفت کمی تا حد زیادی به میزان تنوع ژنتیکی ژرم پلاسم بستگی دارد.مطالعه پلی مورفیسم در میان ژرم پلاسم فرصت گزینش والدین مناسب جهت تلاقی را فراهم می آورد.انتظار می رود این والدین در تلاقی با هم نتاج برتری نتاج برتری تولید کرده و میانگین صفت را در جمعیت بالا ببرند. همچنین بررسی تنوع ژنتیکی و تعیین فاصله ژنتیکی نسبی موجود بین یا جمعیت ها در برنامه های اصلاحی اهمیت ویژه ای دارد زیرا سازمان دهی ژرم پلاسم و گزینش بطور موثری انجام می شود. در آغاز یک برنامه اصلاحی آگاهی از روابط خویشاوندی و فیلوژنی در میان ژنوتیپ هاتکمیل کننده اطلاعات فنوتیپی در پیشبرد اصلاح جمعیت ها است.همچنین اطلاع از شباهت های ژنتیکی در میان ژنوتیپ ها موجب می شود انتخاب والدین در یک تلاقیبطور موثر تری انجام پذیرد و هتروژیس خوبی بروز پیدا کند بنابراین شناسایی سریع و قابل اطمینان ژنوتیپها برای انجام برنامه های اصلاحی و همچنین پروژه های تولید بذر در محصولات زراعی ضروری است (نولی،۱۹۹۹).

روش های آماری بررسی تنوع ژنتیکی
به منظور مطالعه تنوع ،عموماً از ضرایب تغییرات ژنتیکی (GCV)^[20] و ضریب تغییرات فنوتیپی (PVC)^[21]استفاده می شود.مطالعه تنوع ژنتیکی فرایندی است که تفاوت بین افراد،جمعیتها و یا گرو هها با بهره گرفتن از روش های آماری خاص بر اساس داده های حاصل از ارزیابی صفات مختلف بررسی می شود. تنوع ژنتیکی می تواند بر اساس صفات مورفولوژیک (کیفی و کمی )، شجره افراد و یا خصوصیات مولکولی افراد بیان شود.هر چند صفات مورفولوژیکی و شجره ای به عنوان معیارهایی در مطالعه تنوع ژنتیکی در جمعیت های گیاهی و جانوری مورد استفاده قرار گرفته اند ولی در سالهای اخیر با پیشرفت در زمینه ژنتیک مولکولی و بیوتکنولوژی ، مارکر های مولکولی به عنوان ابزاری کارا در بررسی تنوع ژنتیکی مطرح شده اند (یو ،۱۹۹۳).
عموماً روش های متداول برای شناسایی و بررسی های ژنتیکی مبتنی بر مشاهدات فنوتیپی بوده و از این جهت فاقد الگو های تنوع ژنتیکی در سطح ژنوم می باشند. علاوه بر این به دلیل ماهیت پلی ژنی بسیاری از این صفات و اثر عوامل محیطی نیاز به جمع آوری داده های فراوان در مکانهای مختلف بوده و در بعضی موارد میزان پلی مورفیسم برای برخی صفات مورفولوژیک بسیار محدود می باشد.از این لحاظ سایر روشها علاوه بر روش های مبتنی بر صفات مورفولوژیک مورد استفاده قرار می گیرند (نولی ،۱۹۹۹). روش های مختلفی برای بررسی تنوع ژنتیکی ابداع شده است که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود :
تجزیه کلاستر
تجزیه کلاستر یکی از متداول ترین روش های چند متغیره در بررسی تنوع ژنتیکی و گروه بندی افراد می باشد .این روش در مواردی استفاده می شود که الگوی گروه بندی قبلی برای افراد وجود نداشته باشد. الگوریتم های مختلفی برای تجزیه کلاستر پیشنهاد شده است.این الگوریتمها به دو گروه اصلی تقسیم می شوند (۱) روش های مبتنی بر فاصله یا شباهت بین افراد یا ژنوتیپ ها برای گروه بندی استفاده می شود.(۲) روش های مبتنی بر مدل که در آنها فرض بر این است که افراد درون هر کلاستر مشاهدات تصادفی از برخی مدلهای پارامتری بوده و استنباط های آماری مربوط به پارامتر های هر کلاستر با بهره گرفتن از روش های آماری استاندارد مانند حداکثر درست نمایی انجام می گیرد.در مطالعات ژنتیکی بیشتر روش های مبتنی بر فاصله بخصوص الگوریتم های طبقاتی استفاده می شوند (فرشاد فر،۱۳۷۷).
تجزیه به مولفه های اصلی
در کنار تجزیه کلاستر PCA^[22] از متداول ترین روش های آماری چند متغیره در مطالعات ژنتیکی برای گروه بندی و بررسی تنوع می باشد. هدف از این تجزیه یافتن ترکیباتی ازP متغیر جهت ایجاد شاخص های غیر مستقل بنام مولفه های اصلی است.در تجزیه به مولفه های اصلی با بهره گرفتن از داده های مارکر های مولکولی بایستی توجه داشت که نمایش گرافیکی و گروه بندی بر اساس دو یا سه PCA نمی تواند نشان دهنده تغییرات کل متغیر های اولیه باشد . در نتیجه توصیه می شود که گروه بندی بر اساس تعداد زیاد PCA که تغییرات بیشتری را توجیه می کنند انجام گیرد (فرشاد فر، ۱۳۷۷).
معیار های فاصله یا شباهت ژنتیکی
فاصله یا شباهت ژنتیکی بین ژنوتیپها یا جمعیت ها می تواند بسته به نوع صفات مورد مطالعه و داده های حاصله با بهره گرفتن از روش های مختلف برآورد شود. در مورد داده های حاصل از صفات کمی فاصله اقلیدسی یکی از متداول ترین معیار های برآورد فاصله ژنتیکی است. برای صفات کیفی یا داده های مارکر که بصورت صفر و یک بیان می گردند،ضرایب متعددی برای برآورد فاصله یا شباهت به کار برده می شوند. از این معیار ها می توان به ضریب شباهت ژاکارد^[۲۳] ،ضریب نی و لی^[۲۴] ،ضریب تطابق ساده^[۲۵] و ضریب تغییر یافته روگر اشاره کرد. برای ژنوتیپهای هموزیگوس یا مواد ژنتیکی خالص ضریب ژاکارد و نی نتایج مشابهی برای مارکر های غالب و هم بارز خواهند داشت.ولی در صورتیکه مواد ژنتیکی هتروزیگوس باشند با توجه به اینکه با مارکر های غالب امکان تمایز افراد هموزیگوس از هم وجود ندارد،بنابراین ضرایب نی و ژاکارد برآورد متفاوتی از شباهت ژنتیکی خواهند داشت(رحیمی نژاد، ۱۳۸۵).
روش های برآورد تنوع ژنتیکی با بهره گرفتن از نشانگرها
توسعه ژنتیکی گونه ها و ژنوتیپ ها از طریق روش های اصلاحی به توانایی تشخیص و تفکیک اثرات ژنتیکی از اثرات محیطی بستگی دارد. انتخاب به کمک نشانگر ها شرایط مناسبی را برای انتخاب سریع و کاهش جمعیت اولیه ایجاد می کند (استاب و همکاران،۱۹۹۶). نشانگر ها را می توان به سه گروه مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و مولکولی تقسیم بندی نمود.اگر بیان خصوصیات مورفولوژیکی در طیفی از شرایط محیطی قابل تکرار باشد، می توانند بعنوان نشانگر ژنتیکی مورد استفاده قرار گیرند. ولی از آنجا که نشانگرهای مورفولوژیکی تحت تاثیر محیط قرار می گیرند این امر می تواند بیان ژنها را تحت تاثیر قرار دهد. این نشانگرها غالباً متاثر از سن و مرحله رشدی گیاه هستند و تعدادشان نیز کم می باشد که این امر کارایی نشانگر های مورفولوژیکی را بعنوان نشانگر ژنتیکی کاهش می دهد.علاوه بر این گاهی برای مشاهده و ثبت آنها باید منتظر ظهورشان شد که در گیاهان چند ساله مشکل است (استاب و همکاران،۱۹۹۶).
بررسی تنوع ژنتیکی یک گونه گیاهی از طریق صفات مورفولوژیکی قابل محاسبه است.تنوع ژنتیکی تعدادی از ژرم پلاسم های گلرنگ از طریق صفات مورفولوژیک توسط آشری (۱۹۷۵)، سنگام و همکاران (۲۰۰۵)،جارادات و شهید(۲۰۰۶)، خان و همکاران (۲۰۰۵) و امینی و همکاران (۲۰۰۷) مورد بررسیقرار گرفته است . تحقیقات متعددی در زمینه رابطه بین اجزای عملکرد دانه انجام گرفته است.پاسگال و آلبورکرک (۱۹۹۶)در مطالعه ۲۳ ژنوتیپ گلرنگ نتایج زیر را منتشر کردند.الف) همبستگی مثبتی بین تعداد شاخه در بوته با ارتفاع کل گیاه و با تعداد دانه در غوزه پیدا شد. ب )همبستگی منفی بین وزن هزار دانه با تعداددانه در غوزه و زود رسی مشاهده شد.ج) عملکرد دانه با تعداد غوزه در بوته، تعداد شاخه در بوته و با ارتفاع گیاه همبستگی مثبت داشت.
برادران و زینال (۱۳۷۵)گزارش نمودند که عملکرد دانه بالاترین همبستگی را با تعداد دانه در غوزه دارد، در حالیکه صفات وزن صد دانه، ارتفاع گیاه،تعداد دانه در غوزه و میزان روغن همبستگی بالایی با عملکرد دانه ندارند. چاوهاری (۱۹۹۰) در مطالعه صفات مرتبط با عملکرد دانه نتیجه گیری نمود که با گزینش برای تعداد غوزه در بوته وتعداد دانه در بوته می توان به بیشترین پیشرفت اصلاحی نایل آمد. باقری و همکاران (۱۳۸۰) در یک پژوهش بر روی ۱۲۱ ژنوتیپ گلرنگ گزارش نمودند که عملکرد دانه با صفات تعداد غوزه در گیاه، ظهور اولین گل و تعداد دانه در غوزه همبستگی مثبت دارند.آنها همچنین گزارش نمودند که تعداد غوزه در گیاه بیشترین تاثیر را روی عملکرد دانه تک بوته دارد.
روجاس و همکاران (۱۹۹۳) در مطالعه بر روی ۱۸۸ ژنوتیپ حاصل از یک کلکسیون جهانی گلرنگ گزارش کردند که وزن صد دانه بین ۶/۶-۹/۱ گرم متغیر بود و میانگین آن ۲/۴ گرم بدست آمد. همچنین این ژنوتیپ ها تنوع زیادی در میزان پوسته دانه (۶۰-۲۲ درصد )را نشان دادند که جهت استفاده در برنامه های اصلاحی آینده مفید خواهد بود.دهارو در مطالعه یک کلکسیون جهانی گلرنگ بر روی ۱۹۹ رقم گزارش کردند که وزن صد دانه بین ۵۸/۶-۹۲/۱ با میانگین آن ۲۱/۴ گرم می باشد. ژنوتیپ های ایرانی و عراقی برای این صفت حداقل مقدار را نشان دادند در حالیکه ژنوتیپ های هندی حداکثر وزن صد دانه را داشتند. آلبا و همکاران (۱۹۸۷) تنوع موجود در بین جوامع گلرنگ با منشاء های مختلف جغرافیایی را بررسی کردند. در این مطالعه آنها تعداد ۶۰ ژنوتیپ از هشت منشاء جغرافیایی مختلف را بصورت تصادفی انتخاب و در قالب طرح بلوک کشت نمودند و ۱۴ صفت را اندازه گیری کردند. بیشترین تنوع فنوتیپی مربوط به صفاتی همچون تعداد شاخه های اولیه، ثانویه،و ثالثیه، تعداد غوزه های روی شاخه های فرعی و عملکرد دانه بود. صفاتی مانند ارتفاع گیاه، وزن صد دانه، درصد جوانه زنی بذرها، طول دانه و کیفیت دانه (روغن و پروتئین ) درصد پایینی از تنوع را نشان دادند.
جارادات و شهیدی (۲۰۰۶) هفت صفت مورفولوژیکی را در ارقام گلرنگ اندازه گیری کردند. آنها کمترین و بیشترین تنوع را به ترتیب برای طول دوره روزت و خار یا بدون خار بودن ارقام به مقدار ۱۴ درصد و ۵۰ درصد گزارش نمودند .
گریوانی و همکاران (۱۳۸۸) در یک تحقیق بر روی ۲۵ ژنوتیپ گلرنگ گزارش کردند که توارث پذیری عمومی صفات تعداد روز تا گلدهی،وزن صد دانه و ارتفاع گیاه بالاست و توارث پذیری عملکرد دانه نیز نسبتاً بالا می باشد در حالیکه بیوماس و تعداد روز تا رسیدگی وراثت پذیری عمومی کمی داشتند. امینی و همکاران (۲۰۰۷) با بررسی ۳۲ ژنوتیپ گلرنگوراثت پذیری عمومی وزن صد دانه و تعداد روز تا ۵۰ درصد گلدهی را بیشتر از سایر صفات گزارش کردند. آنها همچنین وراثت پذیری عمومی تعداد روز تا سبز شدن و تعداد طبق در گیاه را به ترتیب ۳۳/۶۹ و ۵۰/۶۹ درصد گزارش نمودند.
قدرتی (۱۳۷۶) نیز وراثت پذیری وزن صد دانه و طول شاخه های فرعی ژنوتیپ های گلرنگ را به ترتیب ۹۰ و ۷ درصد گزارش کرد. وی اعلام نمود که صفات مورفولوژیک قادر به شناسایی ژنوتیپ ها از یکدیگر نیستند ولی قادر به دسته بندی ارقام بر اساس منطقه جغرافیایی می باشند.الفدل و همکاران (۲۰۰۹) در بررسی ۲۰۰ ژنوتیپ گلرنگ از ۱۱ منطقه متفاوت دنیا نشان دادند که ضریب تغییرات برای ۱۲ صفت فنوتیپی اندازه گیری شده بین ۹/۲ تا ۹۱ درصد بود. صفات عملکرد دانه در یک متر مربع ، عملکرد تک بوته و تعداد دانه در بوته بیشترین تغییرات را داشتند. قابلیت توارث صفات بین ۱۰ درصد (ورس) و ۸۶ درصد (ارتفاع گیاه ) اندازه گیری شد. تعداد دانه در بوته و وزن هزار دانه همبستگی بالایی با عملکرد دانه داشتند و گزینش برای این صفات برای اصلاح عملکرد دانه و میزان روغن مفید است. نتیجه تجزیه به مولفه های اصلی نشان داد که ۷۸ درصد از تنوع فنوتیپی در ژرم پلاسم گلرنگ بر اساس چهار مولفه اصلی توضیح داده می شود. تجزیه کلاستر نشان داد که توزیع ژنوتیپ ها در داخل دسته ها با الگوی جغرافیایی مطابقت ندارد.
مهمترین عامل در استفاده از روغن های گیاهی ترکیب اسید های چرب آن است که هر چه میزان اسید چرب اشباع نشده بیشتر باشد کیفیت بالاتری دارد و برای سلامتی مفیدتر است (فرناندزمارتینر،۲۰۰۲). روغن گلرنگ عمدتاً شامل دو اسید چرب اشباع نشده اوائیک و لینولئیک است که بالغ بر ۹۰ در صد اسید چرب دانه را شامل می شود و بقیه آن مربوط به اسید چرب اشباع پالمتیک و استئاریک است (نولز،۱۹۸۹). داگلاس و همکاران (۲۰۰۴) اظهار داشتند که ۳۳ درصد از تغییرات درصد روغن ناشی از اثرات عوامل محیطی، تاریخ کاشت و مدیریت در طول دوره رشد گیاه است و ۶۷ درصد دیگر تغییرات، وابسته به فاکتورهای ژنتیکی است.فرناندز و همکاران (۱۹۹۳) با بررسی ترکیب اسید های چرب ۲۰۰ رقم گلرنگ گزارش کردند که دامنه تنوع اسیداولئیک ۶/۹۰-۷/۳ درصد و اسید لینولئیک ۸/۸۸-۹/۳ درصد است.
دهارو(۱۹۹۱) در یک بررسی گزارش نمود که مقدار روغن ارقام مورد بررسی گلرنگ بین ۸/۶۵-۲/۱۹ درصد متغیر بود که تعدادی از ارقام عراقی،هندی و پاکستانی حداکثر مقدار این صفت را از خودشان نشان دادند.میانگین اسید پالمتیک ۱/۷ (دامنه ۹-۶/۴) درصد و اسید استئاریک دارای میانگین ۲/۳ (دامنه ۶/۷-۳/۱) درصد بود. بالاترین مقدار اسید استئاریک در ژنوتیپ های افقانستان مشاهده شد. اسیداولئیک و اسید لینولئیک دامنه تنوع زیادی به ترتیب ۲/۸۴-۵/۹ درصد و ۸۰-۱/۹ درصد را نشان دادند. این تنوع و نحوه توزیع آنها در ژنوتیپ ها اشاره به ژنهای مشمول افزایش مقدار اسید اولئیک و یا سایر ژنهای کنترل کننده آن در کلکسیون مورد مطالعه دارد. بیشترین مقدار اسید اولئیک در ژنوتیپ های کنیا و اردن مشاهده شد و برای اسید لینولئیک در یک ژنوتیپ از کشور پرتقال اندازه گیری شد.خان وهمکاران (۲۰۰۳) با مطالعه ۱۹۳ ژنوتیپ از هشت منطقه دنیا (جنوب غربی آسیا، شرق اروپا، مرکز شرق اروپا، آفریقا ، مدیترانه، شرق آسیا و آمریکای شمالی ) تنوع زیادی در صفات مورفولوژیکی (تعداد روز تا گلدهی و ارتفاع گیاه، رنگ گل، اندازه غوزه ) و اسید های چرب مشاهده نمودند.تغییرات اسید اولئیک ۴/۲۹-۸/۷ درصد و اسید لینولئیک ۶/۸۳-۲/۶۲ درصد و اسید پالمتیک ۸/۱۲-۸/۱ درصد بود. مقدار اسید لینولئیک و تعداد روزها تا رسیدگی بین مناطق مختلف تفاوت زیادی معنی داری را نشان داد. نتایج تمام محققان نشان داد که تغییرات ژنتیکی بین ارقام گلرنگ وجود دارد که می تواند در برنامه های اصلاحی و انتخاب مستقیم برای کلکسیون های ژرم پلاسم این گیاه مورد استفاده قرار گیرد.
برخی از تفاوت های موجود در ردیف های DNAبین دو موجود، ممکن است به صورت پروتئین هایی با اندازه های مختلف ظاهر گردد،که از طریق شیمیایی قابل ثبت و مطالعه می باشند. در دهه ۱۹۵۰ آیزوزایم ها، بطور گسترده ای در بررسی تنوع ژنتیکی و طبقه بندی گیاهان بکار گرفته شدند. از معایب این نشانگرها ، محدود بودن روش های رنگ آمیزی پروتئین،و تعداد و پایین بودن تنوع ژنتیکی قابل ثبت در آنها است. همچنین آیزوزایم ها ،در گیاه در زمان خاصی بیان می گردند،بنابراین استخراج پروتئین باید در زمان خاصی و از بافت ویژه ای صورت گیرد که این امر خود نوعی محدودیت زمانی برای استفاده از سیستمهای آیزوزایمی است (عبدمیشانی و بوشهری، ۱۳۷۶ و نقوی و همکاران،۱۳۸۶).در مورد نشانگرهای DNAاصول و کاربرد آنها تفاوت قابل ملاحظه ای با نشانگرهای مورفولوژیک و پروتئینی ندارد، اما تحولی که در زمینه کشاورزی به خصوص در اصلاح نباتات ایجاد کرده است به دلایل زیر باشد.
۱-فراوانی فوق العاده این دسته از نشانگرها ۲- عدم تاثیر گذاری آنها از شرایط محیطی ۳- امکان به کارگیری آنها در مراحی اولیه رشد گیاه ۴- فراهم نمودن امکان مطالعه گیاهان در خارج از فصل و محل کشت ۵- دقت و قابلیت بالای تفسیر نتایج ۶- همبارز بودن اکثریت آنها ۷- سهولت تعقیب نشانگرها در نتاج و تعیین الگوی توارثی آنها ۸- امکان استفاده از آنها در مورد گونه های منقرض شده ۹- سهولت تشخیص گیاهان ناخالص از خالص ۱۰- سهولت امتیازدهی و تجزیه و تحلیل نتایج ۱۱- دسترسی به نرم افزارهای قوی برای تجزیه و تحلیل و تفسیر سریع نتایج. نشانگرهایDNA را می توان به دو دسته نشانگرهای مبتنی بر PCRو نشانگرهای مبتنی بر هیبریداسیون تقسیم بندی نمود. زمینه های کاربرد این نشانگرها شامل انگشت نگاری DNA به منظور شناسایی ارقام و واریته های گیاهی، مطالعات فیلوژنتیکی و تنوع ژنتیکی، تهیه نقشه های ژنومی به منظور انتخاب به کمک نشانگر ها می باشد (نقوی و همکاران ۱۳۸۶ و قره یاضی،۱۳۸۰).
کاربرد نشانگرهای مولکولی و یا بعبارت دیگرDNA، بسیاری از مشکلات مرتبط با نشانگرهای مورفولوژیکی و آیزوزایمی را برطرف می کند. این دسته از نشانگرها از طریق تجزیه و تحلیل مستقیم DNA قابل رویت هستند (گودوین ،۱۹۹۷). اولین نشانگرDNA،که در گیاهان استفاده شد نشانگر RFLP بود(بوتستین و همکاران ،۱۹۸۰). این تحول از پیامد های کشف آنزیم های برش دهنده بود. نشانگرهای DNA در مدت یک دهه تکامل شگرف و تحسین برانگیزی داشته اند. انواع مختلف نشانگرهای DNAبا تفاوت های زیادی از نظر تکنیکی و روش تولید، نحوه امتیاز بندی و تفسیر نتایج به سرعت ابداع و معرفی گردیدند. بدون شک ابداع و معرفی واکنش زنجیره ای پلیمراز(^[۲۶]PCR ) بیشترین نقش را در توسعه و تکامل نشانگرهای DNA داشته است. سپس نشانگرهای مبتنی بر واکنش زنجیره ای پلیمراز همانندRAPD(ویلیامز،۱۹۸۶)؛ SSR (لیت و لوتی،۱۹۸۹)؛AFLP (وس،۱۹۹۵)؛ ISSR (زیتکی ویز و همکاران،۱۹۹۴) و غیره معرفی شدند.
نشانگر مولکولی ISSR^[27]
مطالعات قبلی نشان می دهدکه تنوع ژنتیکی پایینی برای ژنوتیپ ها و جنس های گلرنگ با بهره گرفتن از نشانگرهای RAPD(ویلاترسانا و همکاران، ۲۰۰۵ و معالی امیری و همکاران ،۲۰۰۱) SNP(چاپمن و همکاران ۲۰۰۷) و VNP (بولس و همکاران ،۲۰۱۰) اندازه گیری شده است. بنابراین استفاده از یک نشانگر جدید برای بررسی تنوع ژنوتیپها وجنس های گلرنگ ضروری است .ISSR یک سیستم نشانگرمناسب برای کاندید شدن است (الگرن،۲۰۰۴).
روش ISSR-PCR برای اولین بار توسط زیتکی ویز و همکاران در سال ۱۹۹۴ معرفی شد. این روش به سرعت در زمینه های مختلف مطالعه گیاهان مورد استفاده قرار گرفت. تکنیک (ISSR) یک روش وابسته به PCR است که شامل تکثیر بخشی از DNA می باشد که در یک فاصله قابل تکثیربین دو ناحیه تکرار ریزماهواره های مشابه قرار دارد که در جهت مخالف هم آرایش یافته اند.در این متد،SSR ها به عنوان آغازگر برای تکثیر نواحی بینSSR ها مورد استفاده قرار می گیرند. (تاوتزو رنز،۱۹۸۴). در این روش میکروساتلایت هایی با طول ۲۵-۱۶ نوکلئوتیدی بعنوان آغازگر استفاده می شوند.میکروساتلایت که بعنوان آغازگر استفاده می شوند می توانند دو، سه،چهار و پنج نوکلئوتیدی باشند.ISSR در مقایسه با آغازگر RAPD (۱۰نوکلئوتید) به دلیل استفاده از آغازگرهای بلند تر (۲۵-۱۶) از تکرار پذیری بالاتری برخوردار هستند. آغازگرهای بلند اجازه می دهند تا بتوان از دمای اتصال (۶۰-۴۵) بالاتری استفاده کرد. آغازگرهائی که در ISSRمورد استفاده قرار می گیرند می توانند در انتهای ′۳یا′ ۵ قلاب شوند.آغازگر غیر قلاب شده می تواند به هر جایی در ناحیه میکروستلایت روی DNAالگو متصل گرددو چون قلاب شده نیست ممکن است روی DNA الگو سر بخورد، در نتیجه باند های متعدد تولید نماید.آغازگر های قلاب شده در انتهای ′۳یا ′۵ فقط در ناحیه اختصاصی به DNA الگو متصل می شوند و باند های واضحی را تولید می نماید (گوپتا و همکاران ۱۹۹۴؛ میر و همکاران ،۱۹۹۳ و یو و همکاران ،۱۹۹۴).
مطالعاتی که بر روی تکرار پذیری آن انجام شده، نشان داده است که فقط ضعیف ترین باند ها هستند که قابل تولید مجدد نیستند حدود ۹۵-۹۲ درصد از بخش های نمره دهی شده وقتی که با بهره گرفتن از پلی آکریلامید شناسایی شدند می توانند در نمونه های DNA مشابه و در PCR های مجزا تکرار شوند (فانگ و رنر، ۱۹۹۷ و مورنو و همکاران ،۱۹۹۸).
نشانگرهای ISSR اکثراً به عنوان نشانگرهای غالب جدا می شوند که توارث مندلی ساده را دنبال می کنند (تسومارا،۱۹۹۶). این روش یک روش سریع، کارآمد، ساده، کم هزینه، قابلیت خود کار شدن و قابل تکرار است که اکثر فواید و مزایای ISSR و AFLP را برای عمومیت RAPD در بر دارد.این روش نیازی به استفاده از مواد رادیواکتیو خطرناک ندارد. آغازگرها نیز اختصاصی نبوده و می تواند براحتی طراحی و ساخته شوند (وانگ و همکاران ۱۹۹۸، یو و همکاران، ۱۹۹۴ و گوبتا و همکاران ۱۹۹۴). محصولات تکثیر شده نشانگرهای ISSR معمولاً بین ۲۰۰۰-۲۰۰ جفت باز طول دارند و توسط الکتروقورز با ژل پلی آکریلامید و آگارز قابل شناسایی می باشند.
از زمینه های کاربرد ISSRمی توان به انگشت نگاری ژنوم،نقشه یابی ژنوم، نشانمند کردن ژن و گزینش به کمک نشانگر، مطالعه تنوع ژنتیکی و فیلوژنتیکی اشاره نمود. در تخمین تنوع ژنتیکی در سطح درون گونه ای و میان گونه ای در تعداد زیادی از گونه های گیاهی مانند برنج، گندم، ارزن انگشتی، سیب زمینی و غیره از نشانگر ISSR استفاده شده است.فانگ و همکاران (۱۹۹۷) نشان دادند که آغازگرهای قلاب شده ISSR بسیار مفید و تکرارپذیرتر از آیزوزایم ها، RFLP و RAPD در تجزیه تنوع ژرم پلاسم نارنگی سه برگی هستند. از نشانگر های ISSR به عنوان وسیله ای در شناسایی ژنوتیپ ها و همچنین ساختار جمعیتی گونه های گیاهی ذرت (کانتی و همکاران ،۱۹۹۸) سیب زمینی (پروست و ویلکینسون،۱۹۹۹)، پرتقال سه برگی (فانگ و همکاران ،۱۹۹۷) و گندم نان (ناگااوکا و اوگی هارا،۱۹۹۷)استفاده شده است.
بلایر و همکاران (۱۹۹۹) در بررسی ۵۹ رقم برنج توسط مارکر ISSR و AFLP گزارش کردند که درصد پلی مورفیسم مشاهده شده توسط روش ISSRنسبت به AFLP بیشتر است. آغازگرهای دو نوکلئوتیدی نسبت به آغاز گرهای سه، چهار،پنج نوکلئوتیدی و سایر آغازگرهای تخصصی چند شکلی بیشتری نشان دادند.
فارسانی و همکاران (۱۳۸۶) تنوع ژنتیکی ۲۷ ژنوتیپ گیاه پنجه مرغی را توسط تعدادی صفات مورفولوژیک و نشانگر مولکولی ISSR مطالعه کردند.طبق گزارش آنها ژنوتیپ ها بر اساس ارتفاع گیاه به سه دسته مجزا تقسیم شدند. توسط چهار آغازگر ISSR در تشابه ۳۴ درصد در چهار گروه قرار گرفتند.
نان وهمکاران (۲۰۰۳) با مطالعه ۶۰ گیاه پامچال شامل چهار جمعیت طبیعی و یک جمعیت زراعی توسط نه آغازگر ISSR گزارش نمودند که تنوع موجود در بین گیاهان اهلی شده کمتر از جمعیت های طبیعی است. دلیل کاهش چشم گیر تنوع در جمعیت مزبور به خاطر فعالیت انسان در منطقه جمعیت اهلی شده می باشد.
روش های تجزیه و تحلیل داده های مولکولی برای مطالعه روابط تکاملی
در طول چند دهه اخیر تاکید زیادی بر تحلیل داده های سیستماتیک به شکل های مختلف شده است. نتیجه علاقه و بحث ممتد در این مورد منجر به ایجاد روش های فنتیک در مقابل کلادیستیک، برای ایجاد فرضیه های مختلف در مورد روابط میان گیاهان گردیده است.
روش های فنتیکی^[۲۸] به روش های تاکسونومی عددی نیز معروف هستند.در حقیقت روش های فنتیکی تشابه بین اعضاء را محاسبه و اعضا ی که تشابه بیشتری را دارند در یک گروه و اعضاء با تشابه کمتر در خوشه های جداگانه قرار می دهد (رحیمی نژاد،۱۳۸۵).
روش های کلادیستیک^[۲۹] که در سال ۱۹۶۷ معرفی شدند بر این فرض استوارند که اعضاء یک گروه، دارای تاریخچه تکاملی مشترک هستند. بنابراین اعضاء داخل یک گروه دارای ارتباطات خویشاوندی نزدیک تر نسبت به اعضاء غیر هم گروه هستند.این روش نیز به داده های زیادی نیاز داشته اما برعکس روش فنتیک امتیاز یکسان به خصوصیات مورد نظر برای طبقه بندی نمی دهد، به خاطر این که بعضی از خصوصیات روابط تکاملی را خیلی بهتر نسبت به خصوصیات دیگر نشان می دهند. امروزه اکثر زیست شناسان تکامل روش کلادیستیک را به فنتیک ترجیح می دهند. لذا درخت فیلوژنتیک در بعضی موارد درخت کلادیستیک نامیده می شود.مشکلات فراوان در مسیر بدست آوردن اطلاعات از خصوصیات مورفولوژیکی مهمترین عاملی است که زیست شناسان را ترغیب به استفاده از اطلاعات مولکولی در بررسی های فیلوژنتیکی می کند. در حقیقت اطلاعات مولکولی سه مزیت عمده نسبت به سایر اطلاعات دارند :
الف – با یک آزمایش می توان با سرعت اطلاعات فراوانی به دست آورد .
ب- خصوصیات مولکولی گمراه کننده نیستند . نوکلئوتید های C، G،A،T به آسانی قابل تشخیص هستند و با یکدیگر اشتباه گرفته نمی شوند .
ج – داده های مولکولی به آسانی قابل تبدیل به شکل های عددی هستند و از این رو می توان روی آنها تجزیه های آماری انجام داد (نقوی و همکاران ،۱۳۸۸).
برای ترسیم در خت فیلوژنتیک بر اساس داده های همردیفی، می توان از روش های مبتنی بر فاصله (فنتیکی) یا روش های مبتنی بر کاراکتر (کلادیستیک ) استفاده کرد. روش های مبتنی برفاصله فاصله های جفتی (دو به دو ) را با توجه به برخی اندازه گیری ها محاسبه می کنند و تنها با فاصله های تثبیت شده درخت را رسم می کنند. در حالیکه در روش های مبتنی بر کاراکتر درختی را ترسیم می کنند که توضیع الگوی داده های واقعی را برای هر کاراکتر بهینه کنند. فاصله های دوتایی در این روش تثبیت نشده و آنها را به وسیله توپولوژی درخت تعیین می کنند. از معروف ترین روش های مبتنی بر فاصله UPGMA^[30] ، اتصال همسایه^[۳۱] و حداقل تکامل^[۳۲] هستند همچنین مهمترین روش های مبتنی بر کاراکتر شامل حداکثر امساکی^[۳۳] و حداکثر درستنمایی^[۳۴] هستند(نقوی و همکاران، ۱۳۸۸).
روش اتصال همسایه در بین روش های مبتنی بر فاصله از پرکاربرد ترینروش های ساخت درخت فیلوژنتیکی است.معمول ترین روش برای بررسی نیاکانروش امساکی است. روش امساکی مورد قبول ترین رابطه رانه تنها بر اساس داده های مولکولی بلکه بر اساس هر نوع داده ای ارائه می دهد. به ساده ترین بیان روش امساکی فیلوگرام های فیلوژنی را بر اساس این پیش فرض بنیان می گذارد، که صفات مشاهده شده در نتیجه کمترین تغییرات تکاملی شکل گرفته اند. در این روش رجعت حالات صفات پذیرفته شده است و فیلوگرافی که کمترین مجموع تغییرات را نیاز دارد فیلوگرافی با حداکثر امساک خواهد بود . (رحیمی نژاد،۱۳۸۵).
روش حداکثر درست نمایی فیلوگرافی را انتخاب می کند که احتمال وقوع داده های مشاهده شده را به حداکثر برساند. این بدان معنی است که با در اختیار داشتن داده ها و مدلی در مورد تکامل شخص با در نظر گرفتن داده ها از یک فیلوگرام معین مقدار احتمال را محاسبه می نماید . (رحیمی نژاد،۱۳۸۵).
ارزیابی درخت فیلوژنتیکی
آزمونهای متفاوتی برای ارزیابی درخت ترسیم شده وجود دارد.یکی از معروف ترین روش ها در این خصوص روش بوت استرپ است که برای اطمینان نقاط شاخه های مختلف داخل یک درخت به کار می رود. این روش در سال ۱۹۷۹ به عنوان روش ارزیابی درخت ها در تجزیه های فیلوژنی به وسیله فلسنستین معرفی شد. بوت استرپ در حقیقت آزمون آماری درخت های فیلوژنتیکی با بهره گرفتن از روش نمونه برداری های متعدد از داده های اولیه است و برای آزمون درخت های ترسیم شده با روش های فاصله ای و حداکثر درست نمایی به کار گرفته می شود. نتایج حاصل از این آزمون به صورت عددی در کنار گره یک درخت نشان داده می شود که در واقع درصد دفعاتی است که هر شاخه مشخص در نمونه برداری های مختلف توسط این آزمون و درخت حاصل از تشکیل آن شرکت می کند. گروههایی که بوت استرپ آنها بیش از ۵۰ باشد به عنوان گروههایی مورد تایید این روش مد نظر قرار می گیرد (فلسنستین ،۱۹۸۸).
عموماً درخت فیلوژنتیکی و فیلوگرام های تکامل با بهره گرفتن از یک برون گروه یا گروه خویشاوند با گروه مورد مطالعه مقایسه می شوند وقتی یک برون گروه انتخاب شد اعضای گروه تحت بررسی را به عنوان اعضای درون گروه می پذیریم که در مقایسه با برون گروه بسیار به هم نزدیک تر هستند. به عبارت دیگر اعضای درون گروه بعد از تنوع در برون گروه از آن جدا شده اند.اغلب چندین برون گروه در ترسیم درخت استفاده می شود (سعیدی ،۱۳۸۲).
هتروزیس و عوامل موثر در بروز آن
هتروزیس یا رشد عالی هیبرید عبارت است از به وجود آمدن هتروزیگوسیتی همراه با رشد سریع،افزایش رشدو عملکرد،مقاومت به بیماریها،آفت ها و یا شرایط نامساعد محیطی. در گیاهان هیبرید ممکن است از تلاقی بین لاین های اینبرد،واریته یا واریته های همسانه ای (کلونیال)تولید شود.هیبرید بین دولاین در اصلاح نباتات اهمیت فراوان دارد.هیبرید مطلوب باید از بهترین واریته های دگر گشن برتر باشد.مقدار هتروزیس رااز مقایسه میانگین نتاج هیبرید با میانگین والدین یا با میانگین والد برتر اندازه گیری می کنند. پدیده هتروزیس در بیشتر گیاهان دگر گشن و خود گشن که مورد آزمایش قرار گرفته اند مشاهده شده است . کلمه هتروزیس یک کلمه یونانی است که از دو کلمHeter به معنی اختلاف و Osis به معنی حالت گرفته شده است.هتروزیس دقیقاً عکس پدیده پسروی یا انحطاط ناشی از خویش آمیزی است که غالباً در گیاهان دگر بارور مشاهده می شود (اهدایی،۱۳۸۲).
افرادی از قبیل مندل که با دورگ گیری گیاهان سر وکار داشتند نیز به پدیده هتروزیس توجه کرده بودندمندل دلایل و عوامل خیلی زیادی برای پدیده هتروزیس ارائه شده است که از مهمترین آنها می توان به تئوری فوق غالبیت ،غلبه واثرات متقابل ژنی هتروزیس اشاره کرد(فارسی و باقری،۱۳۸۸).
فوق غالبیت
اولین نظریه هتروزیس توسط شول و ایست پیشنهاد شد.به عقیده شول عمل هیبریداسیون که عبارتست از ترکیب عناصر غیر متشابه با ایجاد حالت هتروزیگوسیتی سبب تحریک فعالیت های فیزیولوژیکی موجود می شودو این فعالیت ها در اثر خویش آمیزی متوالی به نسبت افزایش هموزیگوسیتی در نتاج کاهش می یابد (فارسی و باقری،۱۳۸۸).به همین دلیل شول اصطلاح« هتروزیس» رو به کار برد. اگر چه تشخیص داده شده است که پدیده هتروزیس در اثر کنش ها و واکنش های فیزیولوژیکی موجود ایجاد می شود ،ولی این نظریه کاملاً بر اساس قوانین مندل تعریف نشده بود و فقط برتری هتروزیگوت را به هر دو هموزیگوت غالب و مغلوب بیان می کرد. این نظریه مفهوم کاملاً تازه ای بر پایه اثرهای متقابل آلل ها در یک لوکوس بود و با مفهوم ساده غلبه که شامل دو آلل است و مورد قبول همه واقع شده بود کاملا مغایرت داشت. در این فرضیه اگر هتروزیس در یک مکان ژنی را در نظر بگیریم موضوع کاملاًصدق می کندیعنی برای صفات کیفی صادق است.اشکال از اینجا ناشی می شود که آنچه که برای ژنهای صفات کیفی صدق می کند ممکن است برای ژنهای صفات کمی صدق نکندیعنی هتروزیس در صفاتی چون عملکرد تابع هتروزیس در یک مکان ژنی نیست و ژنهای غالب بعضی مکانها گاهی اوقات باعث کاهش محصول می شوند.

جدول شماره ۴-۱۳عناصر اقلیمی میانگین درجه حرارت و رطوبت نسبی ایستگاه فیروز کوه ۸۷
جدول شماره (۴-۱۵)منطقه ی گرمایی آسایش شب و روز با توجه به ماه در فیروزکوه ۸۸
جدول شماره(۴-۱۶) وضعیت آب و هوایی در مقیاس سه گانه ی اوانز ۸۹
جدول شماره۴-۱۸ مساحت پراکنش اجزاء واحدهای اراضی در واحدهای هیدرولوژیکی (زیرحوزه‌ها) ـ هکتار ۹۴
جدول شماره ۴-۱۹ مشخصات مهم فیزیوگرافی زیرحوزه‌ها و کل آبخیز جلیزجند، شهرستان فیروزکوه ۹۵
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار ۲-۱- نموداری از زیرشاخه های برجسته صنعت زمین گردشگری ۲۲
نمودار ۲-۲- تقسیم بندی محیط های مناسب فعالیت ژئوتوریسم ماجراجویانه (نکونی صدری، ۱۳۸۸) ۲۲
نمودار شماره ۳-۱ وضعیت دمای ماهانه ایستگاه فیروز کوه ۶۲
نمودار شماره۳-۲ وضعیت رطوبت نسبی ماهانه ایستگاه فیروز کوه ۶۴
نمودار شماره۳-۳ میانگین بارندگی ماهانه ایستگاه فیروز کوه ۶۵
نمودار ۳-۴ درصد بارندگی فصلی ایستگاه فیروز کوه ۶۷
نمودار ۴-۱-در جامعه آماری این پژوهش ۵۵% از مصاحبه شونده ها خانم و ۴۵% آقا بودند ۹۹
نمودار ۴-۲-میانگین رده های سنی طبق نمودار زیر میباشد ۹۹
نمودار ۴-۳- در این جامعه آماری ۴۹% از مصاحبه شنونده گان دارای مدرک تحصیلی لیسانس میباشند ۱۰۰
نمودار ۴-۴-از این بین ۷۰% از پارک ملی دیدن نموده اند و ۳۰% خیر. ۱۰۰
نمودار ۴-۵-۶۳% معتقد هستند که ژئوپارک در ایران وجود دارد ۱۰۱
نمودار ۴-۶-میزان بازدید کنندگان از ژئوپارک تنها ۲۷% می باشد. ۱۰۱
نمودار ۴-۷- میزان آشنایی از منطقه تنگه واشی ۱۰۲
نمودار ۴-۸- ۸۷% معتقد هستند که منطقه تنگه واشی قابلیت معرفی به عنوان ژئوپارک را دارد ۱۰۲
نمودار ۴-۹- طبق نمودار زیر ۸۱% معتقدند تبلیغات کافی برای معرفی تنگه واشی به عنوان جاذبه ژئو توریستی صورت نگرفته است ۱۰۳

نمودار ۴-۱۰- در رابطه با توسعه بی رویه گردشگری در منطقه تنگه واشی، ۸۰% نگران آسیب آن به محیط زیست ۱۰۳
نمودار ۴-۱۱- طبق آمار ۹۶% معتقد هستند اقدامات انجام شده برای حفظ محیط زیست منطقه کافی نبوده است ۱۰۴
نمودار ۴-۱۲- توسعه بیرویه گردشگری چه میزان در انباشت زباله ها در منطقه تنگه واشی تاثیر دارد؟ ۱۰۴
نمودار ۴-۱۳- اکثر مصاحبه شوندگان بر این عقیده هستند که امکانات کافی برای جمع آوری زباله ها در مسیر تنگه واشی وجود ندارد ۱۰۵
نمودار ۴-۱۴- در رابطه با رودخانه تنگه واشی ۸۱% معتقد هستند که ممکن است توسعه گردشگری در این منطقه باعث الوده شدن هرچه بیشتر این رودخانه شود ۱۰۵
نمودار ۴-۱۵- جهت جلوگیری از تخریب کتیبه ها موجود در منطقه تنگه واشی توسط عوامل طبیعی و انسانی، ۹۱% بر این عقیده هستند که اقدامات لازم از طرف مسئولین صورت نگرفته است ۱۰۶
نمودار۴-۱۶-انگیزه رفتن به طبیعت واستفاده از پارک‏های ملی و پارک‏های جنگلی به شرح ذیل میباشد ۱۰۷
نمودار ۴-۱۷- اغلب گردشگران انفرادی به طبیعت نمیروند ۱۰۸
نمودار ۴-۱۸- فصل بهار مناسب ترین فصل برای گردش در طبیعت می باشد ۱۰۸
نمودار ۴-۱۹- بکر بودن طبیعت و همچنین تسهیلات متناسب با طبیعت از اهمیت بالایی نزد گردشگران برخوردار است ۱۰۹
نمودار ۴-۲۰- میزان اهمیت حفاظت از پدیده های گوناگون در ژئوپارک به شرح ذیل میباشد ۱۱۰
نمودار ۴-۲۱- میزان بیشتری از مصاحبه شوندگان مدیریت خصوصی را برای ژئوپارک مناسب میدانند. ۱۱۱
نمودار ۴-۲۲- میزان ظرفیت های موجود در ژئوپارک ها ۱۱۱
نمودار ۴-۲۳- میزان منفعت تأسیس ژئوپارک‏ها برای مردم محلی ۱۱۲
نمودار ۴-۲۴- بهترین شکل اقامتی برای گردشگران به شرح ذیل میباشد ۱۱۳
نمودار ۴-۲۵- میزان تمایل برای اقامت در اقامتگاه ها در طی سال ۱۱۴
نمودار ۴-۲۶- ۷۲% موافق اخذ ورودی از گردشگران برای استفاده ازژئوپارک می باشند ۱۱۴
نمودار ۴-۲۷- میزان تمایل پرداخت ورودی برای مناطق گردشگری ۱۱۵
نمودار ۴-۲۸- میزان تاثیر اخذ ورودی از گردشگران برای استفاده عموم از اینگونه پارک‏ها به شرح ذیل می‎باشد ۱۱۵
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل ۴-۱ ۷۳
شکل ۴-۲ ۷۵
شکل ۴-۳- جدول بیوکلیماتیک اولگی فیروزکوه ۷۷
شکل ۴-۴- بر آورد شاخص آسایش شبانه و روزانه ۸۰
شکل ۴-۵ ۹۰
شکل ۴-۶ ۹۱
شکل ۴-۷- کتیبه ای که در زمان فتحعلی شاه قاجار در دل کوه نقش شده ۱۰۶

دامن زدن به بحران­های سیاسی و اقتصادی
کشورهایی همچون امارات متحده و کویت که فاقد حکمرانی خوب می­باشند، همیشه مستعد بروز بحران های مالی هستند. امروزه این مساله کاملا پذیرفته شده است که بحران­ های مالی در کشورهای آسیایی معلول حکمرانی ضعیف آنان است. نهادهای پاسخگویی بویژه در بخش­های مالی اهمیت دارند. این نهادها از سرقت دارایی ها و وام ها که می ­تواند به صورت جدی موجب خسارت اقتصادی شود جلوگیری می­ کنند. بحران های مالی و اقتصادی، بی­ثباتی سیاسی را پرورش می­ دهند (میدری و خیرخواهان، ۱۳۸۳: ۳۵۹) و زمینه را برای بوجود آمدن بحران های سیاسی فراهم می­آورند.

به خطر افتادن امنیت ملی، منطقه ای و بین المللی
دولت های فاقد حکمرانی مردم سالار، تهدیدهای امنیتی هستند. دولتی که فاقد وسایل خلق و تنفیذ قوانین و مقررات مطلوب و تامین خدمات ضروری به ویژه امنیت برای شهروندان خود است، در برابر بسیاری از مسائل آسیب­پذیر است. نخست آنکه در حل صلح­آمیز و سریع اختلافات و مناقشات بین افراد و دولت، بین افراد یا گروه­ ها یا بین دستگاه های دولتی با یکدیگر ( به ویژه بین ادارات و سازمان های کشوری و نظامی دولت)، فاقد تجهیزات مناسب هستند. اختلافات حل نشده مزبور می ­تواند به تشدید خشونت و حتی جنگ داخلی منجر شود. کشورهایی که حکمرانی ضعیف دارند برای جلوگیری از شیوع بیشتر امراض، مقابله با جنایات سازمان یافته، مقابله با چرخه ورود، توزیع و مصرف مواد مخدر، مهار جعل و کلاهبرداری، مقابله با پول­شویی، تروریسم و سو استفاده از حقوق بشر، آمادگی لازم را ندارند. این امور همگی آثار بی­ثباتی و ناتوانی در امنیت را در ابعاد ملی، منطقه ای و بین المللی به جا می­گذارند. (میدری و خیرخواهان، ۱۳۸۳: ۳۵۹-۳۶۰)
به عنوان مثال امارات متحده عربی، در امور داخلی اتحادیه با مسائل و مشکلات گوناگونی دست به گریبان است، از جمله این مشکلات، اختلافات مرزی میان خود شیخ نشین های هفتگانه و میان هریک از آن­ها با دیگر دولت­های منطقه خلیج فارس می­باشد. مشکل دیگر اختلافات بر سر عدم توازن در مشارکت هریک از امارات در تعیین و تنظیم بودجه فدراسیون می­باشد. طبق آنچه که از ابتدای تشکیل اتحادیه پیش بینی شده بود، هریک از امارات می بایستی به سهم خود بخشی از بودجه اتحادیه را تامین کند. اما در عمل، هیچ­یک مشارکت موثری نداشته و ابوظبی به تنهایی بیش از نود درصد بودجه را تامین می­کرده است.
مساله دیگر این است که هیچ یک از امارات چندان توجه و علاقه ای به مقررات و اصول تشکیل دولت فدرال نشان نمی­دهند و سیاست خاص خود را دنبال می­ کنند. رقابت میان امارات مختلف در زمینه اجرای برنامه های عمرانی مشابه که بیشتر جنبه کسب اعتبار و خودنمایی دارد، مشکل دیگر امارات متحده عربی است. هرچند در اکتبر ۱۹۷۷دولت فدرال اتحادیه تلاش کرد برای جلوگیری از روش­های فردی و غیر اقتصادی در رقابت و تکرار پروژه ها که اتلاف سرمایه را به همراه داشته است، کمیته ای برای تنظیم و هماهنگ سازی برنامه های توسعه اقتصادی و صنعتی در سراسر فدراسیون تشکیل دهد. در مجموع می­توان گفت عدم یکپارچگی واقعی میان اعضای اتحادیه، یکی از بزرگترین مشکلات امارات متحده عربی می­باشد.(مجتهدزاده،۱۳۸۲: ۱۸۰-۱۸۲)
بطور کلی می­توان گفت فساد، بیکاری، فقر، نا­امنی و عدم مشروعیت سیاسی و اقتصادی از پیامدهای نبود حکمرانی خوب در جوامع می­ باشد.
گفتار دوم: بررسی پیامد­های احتمالی سیاسی عدم حکمرانی خوب در آینده
همانطور که در فصل پیش ذکر شد، اقتدارگرایی، سرکوب گری، ساختار حکومتی پدرشاهی و انسداد سیاسی، استیلای حزب حاکم و فضای بسته سیاسی، ضعف نهادهای مدنی ، کلاینتالیسم و فساد گسترده موانعی در برابر حکمرانی خوب محسوب می­شوند. میتوان گفت میان بروز این عوامل و نبود حکمرانی خوب یک رابطه دوسویه وجود دارد، به طوری که از یک سو این عوامل خود بوجود آورنده حکمرانی بد هستند و از سوی دگر، نبود حکمرانی خوب و برقراری حکمرانی بد منجر به بروز این عوامل می­گردد و یک رابطه دوطرفه میان آن ها برقرار است و هریک نتیجه دیگری است.
بنابر این در نبود یک حکمرانی خوب، اقتدارگرایی و سرکوب گری رشد می­یابد و نهادهای مدنی دچار ضعف می­گردند، احزاب نادیده گرفته می­شوند و جامعه دچار فساد می­گردد. مجموع این عوامل منجر به پیدایش بحران مشروعیت در یک جامعه می­گردد که خود عامل اصلی جنبش­های اجتماعی در منطقه خاورمیانه بشمار می­رود. در ذیل مهم ترین عواملی را که در نبود یک حکمرانی خوب منجر به پیدایش و گسترش این جنبش ها می­ شود بررسی می­گردند:
الف) اقتدارگرایی فزاینده، سرکوب گری و بحران مشروعیت سیاسی
منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا یکی از کانون های بسیار مهم اقتدارگرایی و سرکوبگری است. از نیمه دوم دهه ۱۹۷۰ به ویژه از دهه ۱۹۸۰ به بعد در کشورهایی همچون تونس، الجزایر، مصر و در برخی کشورهای خاورمیانه عربی همچون امارات، حکومت های اقتدارگرای سرکوبگر پوپولیستی جای خود را به حکومت های اقتدارگرای فردی و مخالف با پوپولیسم دادند، این حکومت ها در آغاز یک نظام تکثرگرای حزبی همراه با برخی آزادی های سیاسی و اجتماعی را، رسمیت بخشیدند، اما پس از مدتی محدود، نقاب از چهره حکام اقتدارگرا برداشته شد و آشکارا به سمت اقتدارگرایی و سرکوب فزاینده حرکت کردند و از همان زمان به بعد، بحران مشروعیت، شکل گرفته و رشد یافت. به دلایل ذیل، اقتدارگرایی چنین رژیم هایی در شمال آفریفا و برخی از کشورهای خاورمیانه عربی توجیه ناپذیر بود و به سلب مشروعیت عمومی از حکومت و تشدید آن در چند دهه اخیر انجامید.
۱- فردی و موروثی شدن حکومت
در حکومت های پان عربیستی و سوسیالیستی پیشین، اقتدارگرایی ناشی از فردیت شخص حاکم نبود بلکه برخاسته و مرتبط با ایدئولوژی ملی گرایی و سوسیالیسم دولتی حاکم بر جامعه بود. با روی کار آمدن حکومت های اقتدارگرای جدید، استیلای ایدئولوژی های یاد شده جای خود را به استیلای فرد حاکم و موروثی شدن قدرت سیاسی در خاندان حاکم داد؛ در هم تنیدگی فرد و خانواده حاکم با حکومت چنان شدید بود که امکان تفکیک بین آن دو نبود. چنین ویژگی منجر به محوریت شخص حاکم در تصمیم گیری ها، تمرکز شدید قدرت در نزد وی، غیر رسمی شدن سیاست و انحصار تصمیم گیری در نزد رئیس حکومت و حزب حاکم، تشریفاتی شدن پارلمان در تصمیم گیری ها، غلبه فرد محوری بر نهاد محوری، فساد و سرکوب نهادهای مدنی در این رژیم ها در منطقه گردید که از این ویژگی ها، در ادبیات سیاسی تحت عنوان «سلطانیسم یا نوپاتریمونیالیسم» یاد می شود.(سردارنیا، )
در چند دهه اخیر، اقتدارگرایی فردی و موروثی و سرکوبگری فزاینده مخالفان و منتقدان به مرور زمان شدت یافت و به شکاف فزاینده حکومت و جامعه در منطقه انجامید، در این کشورها جوامع و ملت ها روز به روز از حکومت، بیگانه تر شده و مشروعیت حکومت ها در نزد آنها تضعیف شده و از بین رفت. شخصی و فرد گرا شدن حکومت باعث شد که مردم و نیروهای اجتماعی تمام ناکارآمدی ها، فساد، ضعف حکمرانی و بحران های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را به شخص و حزب حاکم معطوف سازند.(پیشین،۱۳۹۲: ۲۷۳). جنبش های اخیر در منطقه، بازتاب کننده شکاف جدی بین ملت و جامعه با حکومت شخصی و حزب حاکم سرکوبگر و محصول بحران مشروعیت سیاسی اوج یافته ناشی از این شکاف بودند.
۲- استیلای حزب حاکم و محدودیت شدید بر آزادی ها و نهادهای مدنی و احزاب
یکی از ویژگی های نظام های اقتدارگرا در منطقه (نظام های جمهوری و غیر سلطنتی) استیلای حزب حاکم بر سپهر سیاسی و اجتماعی و یک دموکراسی با تکثر گرایی حزبی صوری و هدایت شده بود. در این منطقه، حزب حاکم تحت امر شخص حاکم و تأیید کننده دستورات و پیشنهادات وی بوده است. در این نظام ها، پیوند بین حزب حاکم و شخص حاکم چنان شدید بود که امکان تفکیک و تمایز حزب از شخص حاکم نبود. حزب حاکم به مثابه اصلی ترین کانالی بود که شخص حاکم و خانواده وی از آن طریق، جامعه و نیروهای اجتماعی را کنترل می کردند.
در جمهوری های اقتدارگرا، تکثرگرایی حزبی صوری و هدایت شده به مثابه پوششی برای پوشاندن چهره واقعی این نظام ها و مشروعیت بخشیدن به آنها عمل می کرد. در این کشورها، انتخابات صوری چند حزبی به تناوب انجام می شد ولی دخالت، تهدیدها، نفوذ و کنترل شدید حزب و شخص حاکم بر انتخابات باعث شد که احزاب منتقد و مخالف هیچ گاه به قدرت نرسند، در پارلمان از کرسی های قابل توجه برخوردار نشوند و فاقد وزن سیاسی در پارلمان باشند.
۳- کلاینتالیسم و فساد گسترده
«کلاینتالیسم» در لغت به معنی پیرو پروری است و نوعی رابطه دو سویه بین حامی (شخص حاکم یا حزب حاکم) و پیروها ( گروه ها و شخصیت های مهم اجتماعی) تعریف می شود که حامی در ازاء کسب حمایت سیاسی- اجتماعی پیروها، امتیازات و رانت های مهم اقتصادی به آنها اعطاء می کند.
یکی از ویژگی های بسیار بارز حکومت های اقتدارگرا در منطقه چه در طیف سلطنتی و چه جمهوری های صوری، کلاینتالیسم و فساد روز افزون است؛ این ویژگی به طور قطع و به شکل مستقیم با فردی و شخصی شدن حکومت و موروثی شدن آن در این منطقه مرتبط است. اصولاً حکومت های اقتدارگرای فردی و موروثی، ناپاسخگو و مسئولیت ناپذیر بوده اند و فساد نیز یکی از تجلیات عینی این حکومتها بوده است. از آنجا که این حکومت ها فاقد پایگاه طبقاتی و حمایتی گسترده بوده اند، لذا ایجاد و گسترش شبکه های فاسد حمایتی با افراد و گروه های متنفذ و کسب حمایت سیاسی- اجتماعی آنها برای حفظ و استمرار قدرت سیاسی خاندان حاکم، ضرورت داشته است.
سازمان شفافیت بین المللی، مهمترین سازمانی است که هرساله فهرستی از پاکترین تا فاسدترین دولت های جهان را منتشر می سازد، در گزارش های این سازمان، رتبه بندی کشورها بر اساس نمره آنها بین ۱ تا ۱۰ انجام می شود که عدد ۱۰ بیانگر سلامت کامل و عدم فساد و عدد ۱ نمایانگر فاسد ترین کشورها در سوء استفاده از قدرت و پست عمومی برای اهداف فردی و گروهی یا طبقاتی است. طبق گزارش های این سازمان، قریب به اتفاق کشورهای عربی منطقه در حوزه کشورهای برخوردار از فساد اقتصادی و اداری بالایی قرار دارند که عبارتند از: لیبی نمره ۲ ، یمن نمره ۱/۲ ، مصر نمره ۹/۲ ، عربستان ۷/۴ ، سوریه ۶/۲ ، اردن ۵/۴، تونس ۸/۳ و بحرین ۲/۵ ، امارات ۹/۶ ، کویت ۳/۴ از مجموع ۱۰٫ (Transparency international, 2012)
حکومت های سلطنتی در شیخ نشین های خلیج فارس از دلارهای نفتی برای ثروتمند سازی شاه و خاندان حاکم و نیز رؤسای قبایل و طوایف و شخصیت های متنفذ در ازاء کسب حمایت سیاسی آنها استفاده کرده و می کنند. در بین حکومت های سلطنتی، بحرین از جمله کشورهایی است که از یک سو به دلیل درآمدهای نسبتا پایین نفتی نتوانسته است اقدامات رفاهی قابل توجهی مانند عربستان و کویت برای توده ها انجام دهد و از سوی دیگر، شیعیان که اکثریت جمعیت کشور را تشکیل می دهند از تبعیض های مذهبی و فساد خاندان سنی مذهب حاکم به شدت رنج می برند و سیاست های رفاهی و استخدامی عمدتا به نفع سنی مذهب ها اتخاذ و اجرا می شوند، این موضوع، یکی از بستر سازهای مهم برای خیزش و بسیج گسترده مردم به ویژه شیعیان در دو سال اخیر بوده است. در یمن نیز فساد گسترده حکومت علی عبدالله صالح در جامعه ای با جمعیت رو به رشد ۲۵ میلیونی با درآمدهای پایین نفتی و سطح پایین سیاست های رفاهی زمینه ساز مهمی برای جنبش اعتراضی مردم بود.
جمهوری های اقتدارگرا از نیمه دوم دهه ۱۹۷۰ به ویژه از دهه ۱۹۸۰ به این سو، سیاست های تعدیل و آزاد سازی اقتصادی را به گونه ای کنترل شده و هدایت گرانه اجرا کردند و از سازوکارهای قانونی و بازار آزاد واقعی فاصله گرفتند، چنین بستر مداخله جویانه، کاملاً فساد زا بود و به ایجاد و گسترش سازوکارها و شبکه های فاسد حمایتی بین حکومت و حزب حاکم و افراد، شخصیت ها و گروه های مهم اجتماعی و سیاسی انجامید. در این فضا و بستر، نوعی روحیه و منش رانت جویی سیاسی غالب شد و از این رهگذر، حکومت ها چند صباحی به حکمرانی آمرانه پرداختند و به سرکوب سیاسی مخالفان روی آوردند. (سردارنیا،)
با توجه به این که دو کشور امارات متحده عربی و کویت نیز با ساختار حکومتی پدرشاهی و اقتدارگرایانه، از پیامدها و آثار نبود حکمرانی خوب رنج می­ برند، زمینه برای بروز جنبش های اجتماعی در این دو کشور مساعد است و احتمال بروز جنبش های اجتماعی در آینده در این کشورها پیش بینی می­گردد.
فردی و موروثی شدن حکومت
استیلای حزب حاکم و محدودیت شدید بر آزادی­ها و نهادهای مدنی و احزاب
کلاینتالیسم و فساد گسترده
بحران مشروعیت سیاسی
عدم تحقق حکمرانی
خوب
گفتار سوم: ارائه راهکار برای بهبود حکمرانی خوب
همان طور که در فصل دوم ذکر شد، به طور کلی برای حکمرانی خوب شش شاخص در نظر گرفته شده است، که ضعف هریک از آن­ها می ­تواند مانعی در برابر حکمرانی خوب بشمار آید. لذا در ذیل برای بهبود هریک از این شاخص ها راهکارهایی به طور جداگانه ارائه می­ شود:
راهکارهای بهبود شاخص حق اظهارنظر و پاسخگویی
سازمان­های جامعه مدنی نقش مهم پل ارتباطی میان شهروندان و دولت را بر عهده دارند، لذا جهت افزایش میزان پاسخگویی دولت باید جامعه را به تاسیس سازمان­های مدنی تشویق کرد که سیاست های زیر برای رسیدن به این مهم پیشنهاد می­گردد:
رفع موانع حقوقی بازدارنده تاسیس سازمان­های جامعه مدنی و همچنین ساده سازی، آسان سازی و ارزان سازی مراحل اداری تشکیل آن­ها.
پیشنهاد بخشودگی مالیاتی این نوع تشکل­ها (آرایی،۱۳۸۸).
راهکارهای دیگری نیز برای افزایش میزان پاسخگویی دولت پیشنهاد می­ شود که عبارتند از:
تمرکززدایی وظایف دولت از طریق ایجاد نزدیکی بین مردم و دولت
دریافت نظر مردم در رابطه با قوانین؛ به این صورت که پیشنویس کلیه قوانین و مقررات قبل از این که به تصویب برسند طی اعلامیه هایی که مبین اهداف آن سیاست­ها است از طریق رسانه ها به اطلاع عموم مردم رسانده شوند. (میدری، ۱۳۸۵)
ایجاد شفافیت و جریان آزاد اطلاعات در نظام اداری کشور (اعرابی، ۱۳۸۰)
به رسمیت شناختن حق نظارت عمومی از سوی دولت (کمیجانی و سلاطین، ۱۳۸۷)
تکریم کرامت انسانی و تبدیل نظام اداری از حاکم و طلبکار به خدمتگذار (اعرابی، ۱۳۸۰)
راهکارهای ارتقای شاخص اثربخشی دولت
ساده سازی روش­ها، رویه ها و فرایندهای انجام کار به منظور رضایت ارباب رجوع و کاهش هزینه های دولت.
در نظر گرفتن یک سیستم جامع برای پذیرش و بررسی پیشنهادهای مردم.
اعطای اختیارات کافی به مقامات میانی و همچنین پرسنل به منظور تسریع جواب گویی به ارباب رجوع.
تقویت ظرفیت اداری و اجرایی موسسات دولتی
نظام اداری سالم در پرتو کاهش میزان فساد ملی در تمام سطوح (رزمی و صدیقی، ۱۳۹۱، ص۱۷)
راهکارهای ارتقای شاخص ثبات سیاسی
ایجاد یگانگی فکری و عقیدتی میان نخبگان سیاسی.

سیاست خارجی رژیم گذشته در رابطه با کشورهای منطقه و بلکه عموم ممالک عربی و اسلامی عمدتا مبتنی بر ناسیونالیسم ایرانی بود . در نتیجه برای اسلام و اخوت و وحدت اسلامی جای چندانی وجود نداشت . یکی از بنیادی ترین اصول سیاست خارجی آنان تکیه بر ناسیو نالیسم ایرانی در روابط خارجی بود . هدف شاه بویژه در دهه ی آخر سلطنتش ، این بود که قدرت بزرگ منطقه و بلکه آسیا باشد . در عین حال از دید تمام خلیج نشین ها با آنکه شاه ایران به لحاظ سیاستهای بعضا ضد عربی و جاه طلبانه اش شخصیت مطلوب آنها نبود ، اما به هر حال سیاست ضد عربیش تحت الشعاع سیاست ضد کمونیستی و ضد رادیکالی اش قرار داشت . خلیج نشینان و تمام اعراب در کشورهای کوچک مثل کویت معتقد بودند که شاه تنها قدرت بزرگی ست که می تواند در برابر تحریکات روسها و اندیشه ی کمونیست و افراطیون رادیکال و مخصوصاً رژیم خشن و سفاک عراق بایستد و این امتیاز کوچکی نبود .(مسجد جامعی، ۱۱۴:۱۳۶۹و۱۱۳) بنابراین خاندان های حاکم بر کشورهای عربی مثل آل صباح به تایید ایران و حمایتهای ایران قدرتمند نیاز داشتند . درست است که مطبوعات این کشورها همواره ایران را به خاطر سیاست گرایش به غرب مورد انتقاد قرار می دادند اما خود آنها برای بقا و حفظ تمامیت ارضی شان به ایران نیاز داشتند چرا که ایران همانطور که قبلاً گفته شد در برابر توسعه طلبی کشوری چون عراق از کویت حمایت می نمود .

یکی از نقاط قابل تامل در کتاب خاطرات فریدون زندفر در دوران سفارتش در کویت در سالهای که روابط دو کشور به خاطر اعاده ی حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه تیره گشته بود ، اینکه به ایشان متذکر شدند در گفتگو و مذاکرات با مقامات رسمی و یا در هنگام تبلیغ پیام های تهران ، لحن ملایم و مدارا پیش گرفته شود و از تند خویی و زیاده خواهی که همواره مخل روابط بود پرهیز شود که به ظاهر موثر افتاد .( زندفر ،۱۳۷۹: ۱۳۰) این روشی است که هم اکنون هم به آن نیازمندیم . لحن ملایم و مدارای سیاسیون هر دو کشور می تواند به همکاری بیشتر بی انجامد .
بعد از خروج انگلستان از خلیج فارس در ۱۹۶۸م ایران و عربستان از سوی امریکا به عنوان ستون مالی و نظامی خلیج فارس برگزیده شدند و کشورهای کوچکی چون کویت می توانستند از این ثبات استفاده کرده و مانع توسعه طلبی کشوری چون عراق گردند . چرا که دو کشور ایران و عربستان خود را حافظ منافع کویت عنوان می نمودند . ایران همواره در طول این سالها حسن نیت خود را به کویت اثبات کرده بود . ایران از درخواست کویت برای عضویت در سازمان ملل متحد پشتیبانی کرد وعلاوه بر آن از طرح مسئله کویت در اتحادیه ی عرب و اعزام نیروهایی ، به جای نیروهای بریتانیا، به کویت استقبال کرد . حجم صادرات ایران و کویت نشان از ارتباط خوب این دو کشور از سال ۱۹۶۱م به بعد دارد . صادرات ایران به کویت از ۷ میلیون دلار در۳- م۱۹۶۱ به ۴/۲۴میلیون دلار از ۶۶-۱۹۶۵م افزایش یافته بود . ( ولدانی ، ۱۳۶۹: ۴۹)
این تقریبا خلاصه ای بود از روابط دو کشور در خلال سال های ۱۹۶۱م تا ۱۹۷۹م ، سالهای که ایران ژاندارم منطقه بود و ارتباط با ایران برای کویت و حاکمان آن سودمند .
نقش قدرتهای منطقه ای در روابط دو کشور
عراق : اصولا کشور عراق کویت را به عنوان یک کشور به رسمیت نمی شناسد و همواره از آن به عنوان استانی از خود نام می برد . کویت به خاطر اینکه در گذشته تحت حاکمیت عثمانی بوده همواره مورد ادعای عراق که خود را میراث دار عثمانی می پندارد بوده است . کویت با ثروت بیکران نفت و به علت داشتن ساحل دریایی با خلیج فارس نمی تواند از طمع توسعه طلبی عراق به دور باشد چرا که همواره عراق با مشکل ساحل در خلیج فارس روبه روست و رفع این مشکل با الحاق کویت، حتی با جنگ و تهدید نظامی، می تواند مشکلات عدیده ی اقتصادی کویت را حل نماید . زمانی که در سال ۱۹۶۱م کویت استقلال خود را اعلام نمود این عبدالکریم قاسم بود که این استقلال را به رسمیت نشناخت و آماده ی حمله برای تصرف این کشور گردید .
اما واکنش کشورمان نسبت به ادعاها ی عبدالکریم قاسم در این زمان محکوم نمودن عراق و حمایت از تمامیت ارضی کویت است . همچنین این ادعاهای عراق،علاوه برشاه وسیاستمداران کشورمورداعتراض گروه های ناسیونالیست ایران مانند حزب پان ایرانیست قرارگرفت.شناسایی فوری کویت بعنوان یک کشور مستقل،روابط ایران وعراق رامتشنج کرد بویژه که دوکشور در این زمان درمورد اروند رود نیز با یکدیگر اختلاف پیداکرده بودند . (ولدانی،۱۳۶۹: ۱۴۹)
اختلاف ایران وعراق درمورد اروندرود یدطولایی دارد برطبق قرارداد۱۹۳۷بین ایران وعراق، ایران تنها درمحدوده۵ کیلومتر مقابل آبادان حق کشتیرانی دارد و مابقی اروند رود از آن عراق گردیده بود . ایران این عهدنامه را بر خلاف مصالح ملی می پنداشت و هرگز بر آن دل نسپرد . درسال۱۹۵۹رهبر نظامی عراق عبدالکریم قاسم به اصطلاح برای ایران خط و نشان کشید که اگرچنین وچنان کنید همان۵کیلومتر ازشط العرب راکه از راه «تفقد» به ایران«هبه» شده رامستردخواهد کرد . (زندفر،۱۳۷۹ : ۱۶۶و۱۶۷) با توجه به اینکه دراین زمان ایران می توانست به منافع خود بیاندیشد اما استقلال کویت راعلی رغم میل عراق به رسمیت شناخت وروابط راتیره تر نمودواین اختلافات را تا۱۹۷۵که ایران وعراق بر سر اروند به توافق رسیدند ادامه دادند.
وقتی درژوئن۱۹۶۱ درنتیجه محاصره اقتصادی کویت توسط عراق،ازجمله خودداری ازفروش موادغذایی به کویت،کمبود شدید موادغذایی در کویت بروز نمود،ایران با ارسال موادغذایی به کویت این کمبودها را جبران کرد.ایران حتی فضای کشور خود را در رختیار انگلستان در جریان بحران۱۹۶۱درکویت قرار داد.دولت کویت همواره از ایران به خاطرکمک وپشتیبانی در۱۹۶۱تشکر کرده واظهار می داشتند که هرگز آنرا فراموش نخواهندکرد!!!!(ولدانی،۱۳۶۹: ۴۹)
عراق درطول سالهای بعداز استقلال کویت بارها به این کشور تجاوز نمود اما با اقدامات به موقع ایران و عربستان این تجاوزات محکوم وموجب عقب نشینی عراق می گردید.عراق همواره در روابط ایران وکویت نقش بسزایی ایفا کرده و ارتباطات دوکشور تحت تاثیر سیاستهای کشور عراق قرارگرفته است.ایران به عراق بعنوان تهدیدی بالقوه برای کویت می نگریست وقصدداشت تا کویتی ها را به پایداری در مقابل مطامع وفشارهای عراق وا دارد.(زندفر،۱۳۷۹: ۱۱۰)این پافشاریهای ایران موجب گله مندی ودلخوری مقامات کویتی می شدو آنرا نوعی دخالت در شئونات کشورشان می پنداشتند.به هرحال ایران می دانست که با دست یابی عراق بر کویت توازن قوا در منطقه به هم می خورد که تبعات زیانبار گسترده ای برای ایران در بر می داشت.
زمانی که ایران وکویت برای تحدید فلات قاره در۱۹۶۳م در ژنو ملاقات کردندتا۱۹۶۷م با وجود رفت وآمدهای نمایده های دو کشور عملاً نتیجه ای حاصل نشد.مشکل جدی که مانع توافق یران وکویت گردید،عدم پیشرفت در حل اختلافات ایران وعراق درمورد اروند رود وادعاهای عراق نسبت به کشور کویت بود.(ولدانی،۱۳۸۰: ۱۵۸)هرگاه میان دوکشورتوافقی صورت می گرفت عراق شدیداً آنرا محکوم ونقض میکرد.
این عمل البته توسط کویتی ها نیز اعمال می شد.کویتی ها نیز هرگاه توافقی میان ایران وعراق صورت می گرفت احساس خطر می کردند چرا که ایران کشوری بزرگ وقدرتمند درمنطقه بود هرچندکه نسبت به کویت اهداف توسعه طلبانه نداشت اما همواره مقامات کویتی از این همسایه بزرگ وحشت داشتند و عراق نیز در همسایگی این کشور شمشیر خود را نسبت به کویت از رو بسته وموردی برای عدم امنیت کویتی ها بود. امضای قرارداد۱۹۷۵م الجزایرمیان ایران وعراق این نگرانی را برای کویت به وجود آوردکه شاید عراق با فراغت از ایران ومسئله کردها در شمال،از این پس به فکر امتیاز گرفتن ازکویت وطرح ادعاهای ارضی خود بیفتد از این رو کویت برای حفظ توازن میان همسایگان همکاری هایش با ایران را افزایش داد.(ایرنا،۱۳۸۸) با این اوصاف عراق در آن سالها در روابط ایران و کویت بازیگری فعال بوده و روابط دو کشور تحت تاثیر سیاستهای کشور عراق قرار داشت .
عربستان : همانطور که عراق نسبت به کویت مطامع ارضی دارد ، عربستان نیز نسبت به جزایر « قارو » و « المرادم » کویت در طول تاریخ نظر سوء داشته است . سوابق تاریخی نشان می دهد در حالی که عربستان ، طی دهه های گذشته با ضمیمه شدن کویت به عراق مخالفت کرد ، اما خود همواره در تلاش است تا این کشور را اشغال کند . به همین علت کویت همواره از همسایه ی بزرگ خود نگران بوده است . ( ولدانی ، ۱۳۶۹: ۱۸۸)
کویتی ها از همسایه ی دیوار به دیوار خود سعودی حرف شنوی بیشتری دارند تا از ایران . دیدگاه امنیتی کویت و سعودی یکسان بود ؛ همکاری از طریق کشورهای عرب منطقه و حفظ وابستگی به غرب سعودی ها در اوایل دهه ی ۱۹۷۰م از چنان بنیه ی نظامی برخوردار نبودند که در مقابل فشار عراق عامل بازدارنده ای باشد . ( زندفر ، ۱۳۷۹ : ۱۱۱) شاید این دلیلی باشد که خاندان حاکم کویت در این زمان به ایران متمایل و درصدد گسترش همکاریهایش با ایران بوده است . قدرت های مهم خلیج فارس از لحاظ نظامی ایران و عراق بودند و کویت سعی می نمود تا رضایت هر دو طرف را به دست آورد . حتی حاکمان کویت روابط خود را با روسیه نیز برقرار کرده تا توازنی بین شرق و غرب نیز برقرار شود .
عربستان سعی می کرد در سیاست خارجی خود با کویت نقش برادر بزرگتر را ایفا نماید ، هرچند کویت نسبت به عربستان نیز سوء ظن داشت اما با ایجاد توازن قدرت در میان سه کشور عراق و عربستان و ایران توانست در آن سالها از تجاوز عراق و یا عربستان جلوگیری کند . سعود یها نسبت به پاره ای از مظاهر داخلی کویت گله مند بودند، به مجلس کویت و دولت بحث های که در آن صورت می گرفت و به نحوی که صورت می گرفت بدبین بود ؛ و در مورد مطبو عات معتقد بودند دولت بایستی نظارت بشتری اعمال نماید و افزایش نشریات جدید جلوگیری شود . سعودیها از این بیم داشتند که مبادا این جلوه های آزادی مدنی روزی گریبان گیرش گردند . (همان منبع ، ۱۱۱) عربستان به اتفاقاتی که در کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس اتفاق می افتد حساس است . سعودیها خاک این کشورها را بخشی از شبه الجزیره عربستان می داند که زمانی از این کشور جدا شده اند بنابراین نمی تواند شاهد گسترش فضای باز سیاسی در این کشورها شود و روزی دامن کشور خود را نیز بگیرد . خاندانهای صباح ، خلیفه ، ال ثانی و خاندان های ساکن در امارات عربی از بیابانها ی عربستان به این سمت آمده اند و اصل و نسب آنها از عربهای عربستان اند وقطعاً حرف شنوی بیشتری از این کشور دارند .
با این وجود روابط کویت و عربستان همواره خوب توصیف شده و کویت از عربستان برا ی حفظ تمامیت ارضی خود سود می برده است . سیستم پادشاهی عربستان و سسیستم پادشاهی ایران همواره عاملی برای برقراری ثبات و امنیت در کویت بوده است . در این سالها که از استقلال کویت تا انقلاب اسلامی ایران را در بر می گرفت دو کشور بزرگ منطقه با حمایت امریکا از توسعه طلبی های عراق نسبت به عراق بارها جلوگیری می کردند . روابط به دور از تنش ایران و عربستان به تمام کشورهای منطقه نیز سرایت می گردید .
نقش قدرت ها ی فرا منطقه ای در مناسبات دو کشور
انگلیس : خلیج فارس تنها به عنوان یک معبر برای انگلستان تلقی می شد آنچه اهمیت داشت هند بود و استعمار آن . انگلستان تنها سعی کرد که نفوذ دیگر کشورهای اروپایی مثل روسیه و فرانسه و آلمان را در این منطقه کاهش دهد و مانع حضور این کشورها در خلیج فارس گردد . که اوج مخالفتش در جریان خط راه آهن برلین -بغداد که در نهایت به کویت ختم می شد ، بود . زمانی که انگلستان به این مناطق ( سواحل خلیج ) پا گذاشت خلیجیان بنا به سنت دیرینه قبیله ای با یکدیگر در کشمکش و نزاع دائم بودند . لذا وقتی انگلیسیها به عنوان قدرت مطلقه پای به صحنه گذاشتند ، مقدمش را گرامی داشتند و سیادت و حکمیتش را گردن نهادند و آنها هم معتقدند بدون حضور انگلیسیها قادر به حفظ خود و امنیت خود نیستند . ( مسجد جامعی ،۱۳۶۹: ۹۱)
کویت همواره از انگلیس به عنوان ناجی خود و کسی که او را در برابر بحرانهای منطقه حمایت خواهد کرد می نگرد و کلاً سیاست امنیتی در منطقه را با حضور نیروهای کشورهای اروپایی مثل انگلیس و بعد از خروج انگلیس با حضور امریکا اعمال می کند.
در سالهای پس از استقلال کویت ۴۰٫/. از سهام کمپانی نفت کویت که استخراج آن متعلق به انگلیس ، امریکا و ژاپن بود ، کویتی ها را مطمئن نمود که در صورت بروز خطر خارجی از سوی کشورهای منطقه ، مورد حمایت شرکاء خود قرر خواهد گرفت . به هرحال وجود حکومت سلطنتی در ایران و عربستان که هر دو از لحاظ سیاسی و نظامی وایسته به غرب بودند ، حکام کویت را به آرامش بیشتری نوید می داد چرا که کویت هشدار انگلیس و آمریکا به دو دولت قوی منطقه کافی بود تا از هر گونه اقدامی از سوی عراق در خاک کویت جلوگیری به عمل آید و از طرف دیگر بواسطه رقابت شاه ایران با حکام عربستان ، فرصتی مناسب برای کویت ایجاد شده بود تا هرگونه خطر را از ناحیه این دو کشور نیز منتفی بداند . ( اسلامی،۱۳۶۹ :۱۴۸)
ایران و عربستان وابسته به غرب همواره حامی کویت در منطقه بودند . حتی با خروج انگلستان ایران به علت خواسته انگلیس و بعدها امریکا همواره از منافع کویت در برابر بحرانها و ناامنی های منطقه ای حمایت می کرد . کویت انگلستان در خلیج فارس در سالهای قبل از خروجش همانطور که بر طبق اسناد هم اشاره کردیم سعی در عربی کردن منطقه و کم کردن نفوذ ایران در سواحل جنوبی خلیج فارس بوده و همین عاملی شده که توافقات دو کشور در خصوص تحدید فلات قاره به درازا بکشدو با خروج انگلستان در ۱۹۶۸م تحرک جدیدی به مذاکرات دو کشور داده شد .
کویت از نظر سیاست خارجی خود و حفظ تمامیت ارضی کشورش به انگلستان وابسته بود . تا زمانی که شاه در ایران حضور داشت و مورد حمایت غرب ، چندان تقابلی بین ایران و کویت و حتی دیگر کشورهای منطقه احساس نمی شد . ایران ژاندارم منطقه بود و کشورهای چون کویت به این ژاندارم و قدرت مانورش در منطقه احتیاج داشتند .
امریکا : بعد از خروج انگلستان از منطقه ای امریکا بود که نقش اصلی را بر عهده گرفت و سیاست دو ستونی نیکسون را به منصه ی ظهور رساند . دو ستونی که ایران و عربستان را در منطقه برتری می داد اما حضور امریکا در این کشور از چه زمانی شروع شد ؟ تا پایان جنگ جهانی اول امریکا کمترین ارتباطی با شبه الجزیره عربستان نداشت و مردم امریکا هم از این سرزمین که از حجاز تا کویت امتداد داشت اطلاعات مفیدی پیدا نکرده بودند . فقط عده ای از مبلغان آمریکایی در نواحی بحرین و مسقط و کویت و شیخ نشین های خلیج به تبلیغ اشتغال داشتند و یگانه نماینده ی رسمی امریکا در تمام شبه جزیره عربستان از کنسول گری امریکا بود که در عدن ناحیه تحت الحمایه انگلیس مقرر داشت . (دونو ، ۱۹۶۳: ۱۱۸)
مبلغان امریکای به کویت در سال ۱۸۹۰م راه یافتند و زمینه ی حضورشان را در کویت مستحکم کردند . مبلغان در سال ۱۹۱۴م در کویت بیمارستان مردانه و زنانه راه انداختند . این مبلغان از لحاظ مذهبی کارشان در حد صفر بود ه اما چون کار پزشکی نیز انجام می دادند توانستند زمینه حضورشان را در امتیازات نفت جهت شرکتهای امریکایی مساعد سازند . ( همان منبع ، ۱۱۹-۱۲۰) امریکا از همان زمان به دنبال نفوذ خود در منطقه بود که این حضور با خروج انگلستاان به اوج خود رسید و از این تاریخ امریکا جانشین انگلستان و تمام منافع آن گردید .
سیاست امریکا که همان سیاست دو ستونی نیکسون بود زمینه عدم تنش میان ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس و کویت را فراهم می نمود . بنابراین امریکا نیز به مانند انگلستان خواهان ثبات و امنیت در زیر چتر خود به وسیله ایران و عربستان در منطقه بود و همین عامل باعث روابط نزدیک و بدون تنش ایران و کویت و تمام اعراب این منطقه می گردید . حمایت غرب از شاه این نوع روابط را برای ایران و کویت به ارمغان آورده بود .
فریدون زندفر در کتاب خاطراتش می نویسد که بین سفرای امریکا و و فرانسه جهت فروش سلاح به کویت ثروتمند رقابتی شدید بوده است . ( زندفر ، ۱۳۷۹: ۱۱۶) امریکا از یک طرف از شاه حمایت می کرده و از طرف دیگر با ایجاد رعب و وحشت در میان مقامات کویتی بازاری پررونق برای اسلحه سازیهای خود دست و پا می کرده است . هر آنچه که در این سالها اتفاق افتاده نشان از حمایت امریکا و غرب از کویت و وادار کردن ایران و عربستان به حمایت از کویت در برابر مطامع عراق و شوروی بوده است ترس امریکا از اینکه شوروی حامی عراق بوده است باعث نزدیکی هر چه بیشتر به کویت بوده است .
با توجه به سطح مناسبات ایران و کویت از ۱۹۶۱م تا ۱۹۷۹م که تقریباً بدون تنش خاصی دنبال میشده، البته روابط در سطح وسیع اجتماعی وبین مردم در جریان بوده تا در سطح سیاسی ، می توان گفت که کشورهای مثل عراق و عربستان در منطقه و کشورهای مثل آمریکا و انگلیس به عنوان کشورهای فرا منطقه ای ، در نوع روابط دو کشور تاثیر گذار بوده و در این میان عراق نقشی برجسته بر عهده داشته است . نقشی که عراق در روابط دو کشور ایفا می نمود و گاهی روابط دو کشور ایران و کویت را متشنج می کرد ، با اعمال نظر کشورهای فرا منطقه ای مثل انگلیس و آمریکا در منطقه خنثی می شد . به عبارت دیگر ایران ابزاری بود تا کویتیها با تمسک به آن بتوانند تمامیت ارضی خود را در منطقه ،که توسط عراق و حتی عربستان تهدید می شد ، حفظ نمایند . به هرحال ایران ژاندارم منطقه محسوب می شد و صلاحدید کشورهای فرامنطقه ای بر دوری از تنش در روابط ایران و کویت وحمایت سیاسی ایران از کویت رقم می خورد .
فصل پنجم : زمینه های همگرایی و واگرایی روابط بین ایران و کویت
عوامل متعددی می تواند میان ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس در جهت کاهش تنش و سوءظن مورد استفاده قرار گیرد . شاید برجسته ترین عامل همان دین اسلام باشد ، دین مهمترین عامل همگرایی در بین کشورهای یک منطقه است . وجود یک دین مشترک فارغ از همه ی فرقه هاو اختلافها می تواند به همه ی ملتهای حاشیه ی خلیج فارس نشان دهد که در واقع در این پهنه ی وسیع یک ملت زندگی میکند . ظرفیتهای اقتصادی ،تجاری ، گردشگری و نظامی نیز می تواند عامل اعتماد سازی در منطقه استراتژیکی خلیج فارس قلمداد شود .روابط ایران و کویت ، فراتر از سطح رسمی ریشه در مشترکات تاریخی ، فرهنگی ، اسلامی و تعاملات میان دو ملت در دوره های گذشته دارد . روابط ایران باکویت از زمان استقلال این کشور در ۱۹۶۰هموار ه فراز و نشیبهای فروانی را پشت سر گذاشته ،بدترین و تیره ترین روابط دو کشور با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران ،به وجود آمد . روابط تیره ادامه داشت تا اینکه عراق برای جبران شکست در جبهه ی ایران ، هدف بعدی خود را کویت تعین نمود و این کشور را در عرض ۸ساعت ضمیمه ی کشور خود کرد و آن را استان نوزدهم عراق خواند . جمهوری اسلامی ایران به جای تلافی اقدمات کویت، در حمایت از صدام در جنگ با ایران، حمله صدام را محکوم نمود و خواستار عقب نشینی نیروهای عراقی از خاک کویت گردید .بعد از این روابط ایران و کویت وارد فاز جدیدی شد و ا یران در جهت همگرایی با کویت و حتی دیگر کشورهای منطقه گام برداشت ، چرا که محکوم کردن عراق باعث نزدیکی سیاستهای ایران و اعراب پس از ۱۹۹۰م گردید .
ظرفیتهای همگرایی سیاسی
سیاست خارجی کویت نسبتا” دارای ثبات بوده ،این سیاست بر چهار اصل عمده : بی طرفی ، حفظ تمامیت ارضی ، عدم تعهد و پان عربیسم شکل گرفته است . هرچند در موارد متعددی برای جلب حمایتهای سیاسی قدرتهای بزرگ این چهار اصل را فراموش کرده و این حاکی از نوعی ضعف و هراس از برهم زدن اوضاع منطقه و بی ثباتی و تزلزل موقعیت خاندان حاکم و نیز ناتوانی و نارسایی بنیه ی این کشور در مقابله با بحرانها و خطرات است . ( اسلامی ، ۱۳۶۶: ۱۴۲)
جمهوری اسلامی ایران نیز براساس مشترکات دینی و منافع منطقه ای و جهان اسلام ، همکاری و همگرایی با کشورهای خلیج فارس را در صدر اولویتهای سیاست خارجی خویش قرار داده است ، ودر جهت تحقق این موضوع از هر راهکارمنطقی که تامین کننده ی منافع تمامی کشورهای این منطقه باشد استقبال می کند .
ساختار نظامهای سیاسی بر همکاری یا عدم همکاری ، همگرایی یا واگرایی کشورها تاثیر می گذراد . تحول رژیم های سیاسی کشورها منطقه می تواند موجب تنش در منطقه شود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی روابط ایران با کشورهای حوزه خلیج فارس دچار دگرگونی فروانی شد . ایران دیگر ژندارم منطقه قلمداد نمی شد و کشورهای همسایه ایران مانند کویت روابط خود را با ایران مورد بازنگری قرار دادند . کویت در منطقه خلیج فارس از جمله اولین کشورهایی بود که نظام جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت ، شیخ صباح وزیر خارجه این کشور به ایران سفر کرد و با رهبر انقلاب اسلامی ملاقات نمود .از طرف دیگر ، جمهوری اسلامی ایران بنا به دلایلی که ذکر می گردد ، خواهان روابط بهتری با کویت نسبت به سایر کشورهای منطقه خلیج فارس بود :۱- وجود شیعیان کویتی که حدود ۳۰درصد جمعیت این کشور را تشکیل می دهند وهمچنین بخشی از اتباع دیگر کویت که اهل تسنن و شافعی مذهب هستند و نزدیکی خاصی به مذهب شیعه دارند.۲- وجود آزادیهای نسبی و مجلس ملی ، این کشور را از سایر کشورهای منطقه متمایز کرده بود .۳- وجود قشر تحصیلکرده و روشنفکر و سکونت تعداد قابل توجهی فلسطینی در این کشور .(علی بابایی ،۱۳۷۵: )
دولت کویت تلاش کرده تا سیاستی را دنبال کند که از نظر خارجی رضایت بسیاری از گروهای رادیکال فلسطینی را به دست آورد . این کشور سیاستهای اسرائیل را محکوم نموده و به سازمان آزادی بخش فلسطین کمکهای مالی اعطی نموده است .( ولدانی ،۱۳۶۹ : ۱۴۲و۱۴۳) این سیاست حمایت از سازمان آزادی بخش و اساسا"حمایت از آرمان فلسطین می تواند یکی از ظرفیتهای سیاسی همکاری و همگرایی دو کشور ایران و کویت گردد . بخش اعظمی از جمعیت غیر بومی کویت را فلسطینیان تشکیل می دهند که در کشور کویت گروه تاثیر گزاری بر سیاست خارجی این کشور هستند . کویت هیچ گاه نمی تواند بدون در نظر گرفتن این جمعیت برنامه هایش را در کشور و منطقه اعمال کند . سیاست خارجی ایران نیز که همواره در جهت حمایت از فلسطین و رهایی این کشور از تسلط رژیم صهیونیستی است ، پس داشتن سیاستی مشترک در کمک به فلسطین موجب نزدیکی دو کشور در مناسبات منطقه ای و بین المللی می گردد .
مسئله ی دیگر که می تواند عامل همگرای باشد شیعیان کشور کویت هستد ، شیعیان حدود ۳۰ درصد از جمعیت دو میلیونی کویت را تشکیل می دهند نیمی از این جمعیت را مهاجران تشکیل می دادند که از عربستان (حساوی ها ) بحرین و ایران به کویت مهاجرت کرده اند . از ویژیگهای مهم شیعیان کویتی ، تاثیر پذیری قوی آنان از فضاهای شیعی کشورهای همسایه کویت است . جریان شیعی کویت را به راحتی می توان امتداد جریانهای شیعی ایران و عراق دانست . ( وب سایت شورای انقلاب فرهنگی) . وجود شیعیان که درصد قابل توجهی را در این کشور تشکیل می دهند می تواند عامل نزدیکی دو کشور در ایجاد روابط فرهنگی، مذهبی و ایجاد تبادلات فکری گردد. . همچنین دو کشور می توانند از جمعیت ایرانیهای کویتی که معروف به «عجم کویتی » هستند و هم اکنون بخش قابل توجهی از جمعیت کویت را تشکیل می دهند استفاده کنند این موضوع به طور طبیعی پیوندها و مشترکات فرهنگی و اجتماعی بین دو کشور را ایجاد می کند .
هر چند که ایرانیها در تمام کشورهای حوزه خلیج فارس در رونق کسب وکار تجاری آن منطقه نقشی بارز بر عهده دارند ،اما بواسطه ی اینکه جمعیت آنها در کویت از اهمیت ویژه ای در بافت جمعیت کویت برخوردار است . و بسیاری از بازرگانان درجه اول آنجا ایرانی الاصل هستند، خود عامل مهمی در زمینه سازی همگرایی بیشتر در روابط دو کشور میباشد .
سیاست خارجی ایران در این دوره که شروع آن با دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی بود ، مبتنی بر تنش زدایی و تاکید بر روابط مسالمت آمیز با کشورهای منطقه بود ،شکل گرفت . در واقع خط مشی عملی و رفتاری ایران در صحنه ی سیاست خارجی در دهه ی دوم انقلاب را می توان با توجه به منافع ملی و ترتیبات منطقه ای و پرهیز از تحریک دیگران در قالب سیاست عادی سازی روابط مورد بررسی قرار داد .( ازغندی ، ۱۳۸۱ : ۱۵)ایشان تاکید داشتند وجود اعتماد متقابل بین همسایگان و شرایط آرام در منطقه ، خود به خود بسیاری از مشکلات را برای ما حل می کند . ایران بر این اعتقاد داشت که با گسترش فعالیت و خروج از انزوای سیاسی می تواند نقش موثری را در شکل دادن به نظم نوین جهانی در پایان جنگ سرد ایفا نماید . بنابراین در درون منطقه، ایران درصدد برقراری ارتباطات نزدیکتر و موثرتر با کشورهای عربی برآمد . بدون شک کسب دوستیها در جهان عرب و در تمامی سطوح به عنوان ویژگی سیاست خارجی در دوران هاشمی بود . (احتشامی ، ۱۳۷۸ :۱۰۱-۱۰۲-۱۳۴)
در این دوره که از شعارهای انقلابی مانند صدور انقلاب تاحدی کاسته شده بود ،توانست زمینه ی مساعدی برای روابط بهتر با کشورهای حوزه خلیج فارس ، که بسیار از این شعار وحشت داشتند ، فراهم گردد.
متعاقب پایان عملیات توفان صحرا و بازگشت دولت قانونی کویت به کشور خود ، دولت آقای رفسنجانی برای کاهش تنش هایی که یک دهه بر مناسبات ایران با دولتهای عضو شورای همکاری خلیج فارس حاکم شده بود ،دست به ابتکاری دیپلماتیک و کاملا بدیع زد : اول آنکه ؛ایران در طول بحران ، وزیر خارجه کویت را برای عذر خواهی و ابراز تشکر از حمایت ایران از مردم جنگ زده کویت در تهران پذیرفت و بلافاصله پس از آزاد سازی کویت ، ولایتی ، وزیر امور خارجه وقت ایران را راهی دیدار مهمی از کویت کرد که در نوع خود ، نخستین دیدار از زمان پیروزی انقلاب اسلامی ۱۹۷۹م بود .( ولذانی ،۱۳۸۰: ۷۷و۷۸)
محکوم کردن عراق به اشغال کویت از سوی سیاستمداران ایران باعث توجه و استقبال همه ی کشورهای منطقه شد چراکه آنها نگران تلافی ایران بودند چراکه همین کشور کویت بود که به خاطر کمک به عراق پای استعمار گری چون آمریکا را به منطقه باز کرد و با مشغول کردن ایران در دو جبهه ، هم در غرب و هم در خلیج فارس ، خوش خدمتی خود را به صدام نشان داده بود. این اقدام ایران باعث شد که مقامات کویتی همواره از این موضوع به عنوان نقطه ی عطفی در روابط دو کشور یاد و از این اقدام جمهوری اسلامی تجلیل می کنند . علاوه بر این در جریان اشغال کویت ایران میزبان شهروندان کویتی شد که از حمله رژیم عراق به جمهوری اسلامی پناه آورده بودند . همچنین ایران در پاسخ به درخواست مقامات کویتی ، کمبود شدید مواد غذایی ، میوه وسایر مایحتاج اولیه ی کویت را تامین کرد و لنج های ایرانی با گذر از میادین مین و تقبل خطرات ناشی از آن ، مواد غذایی و سایر مایحتاج عمومی را به کویت حمل و به صورت سنتی و با قیمت نازل در ساحل دریاعرضه کردند . این کار اثرات مثبت عمیقی در روحیه ی مردم کویت به جا گذاشت . ( دهقانی طرزجانی ، ۱۳۷۹: ۷۹)
حتی در جریان آزاد سازی کویت و آتش سوزی چاه های نفت این کشور نیز ، متخصصان ایرانی برای خاموش کردن آتش سوزیها به یاری کویت شتافتند . پس از آزاد سازی کویت از اشغال ارتش بعث عراق و تجدید نظر مقامات کویتی در محاسبات و برداشتهای قبلی خود نسبت به ایران ، زمینه ی مساعدی برای بهبودی روایط میان دو کشور فراهم شد و در همین راستا دیدارهای متقابل بین مسولان دو کشور افزایش یافت.(ایرنا، ۱۳۸۸)
در اولین هفته پس از آزاد سازی کویت ، سفیر ایران به همراه اعضای سفارت در اسفند ۱۳۶۸ در شهر طائف عربستان سعودی ، با امیر کویت ملاقات و ضمن تبریک به مناسبت رفع اشغال کویت ، آمادگی ایران را برای شرکت در باسازی و مهار آتش سوزی چاه های نفت بازگشت زندگی دوباره به کویت اعلام کرد. این پیشنهاد با استقبال امیر و مقامات کویتی روبه رو شد . با انعقاد قراداد بین ایران وکویت ، متخصصان و کارشناسان صنعت نفت ایران وارد کویت شده ، موفق شدند طی عملیاتی در ۷۰ روز ، بیست چاه مشتعل را در سخت ترین منطقه (برقان ) مهار کنند .( میر رضوی ،۱۳۸۳: ۳۷۶) این عملکرد ایران عاملی در تقویت روابط دو کشور شدو دیدارهای متعددی بین مسئولان دو کشور انجام گرفت و طی آن