۵-۵- نتیجه گیری نهایی

با توجه به نتایج به دست آمده در این پژوهش مشخص گردید در گیاهان آرابیدوپسیس پاسخ های دفاعی در همکنش با باکتری Pss بسیار سریع اتفاق افتاده و زود گذر می باشد. به طوریکه ابتدا واکنش های دفاعی پاسخ دهنده به مسیر سیگنالینگ هورمون سالیسیلیک اسید اتفاق افتاده و گیاه از طریق مسیر مقاومت سیستمیک اکتسابی به بیمارگر Pss پاسخ داده است، که نشان دهنده ارجحیت این مسیر نسبت به مسیرهای دفاعی وابسته به هورمون جاسمونیک اسید در واکنش های دفاعی علیه بیمارگر Pss می باشد. در روز دوم بعداز مایه زنی، بلافاصله دفاع وابسته به هورمون جاسمونیک اسید فعال می شود و به دلیل گفتگوی متقابل بین مسیرهای وابسته به سالیسیلیک اسید و جاسمونیک اسید، مسیر دفاعی وابسته به سالیسیلیک اسید سرکوب می شود که احتمالا به دو دلیل می باشد: ۱- مدل زیگزاگی گیاهان برای تشخیص بیمارگرها بدین صورت که ابتدا گیاهان الگوهای مولکولی وابسته به بیمارگر را شناسایی نموده و پاسخ های دفاعی فعال می شوند. سپس بیمارگر برای سرکوب مقاومت گیاه یکسری افکتورهای بیماریزایی را به درون سلول های گیاه تزریق می کند و در این زمان، این افکتورهای ترشح شده توسط بیمارگر نیز توسط گیاه تشخیص داده شده و مقاومت ایجاد می گردد. ۲- به دلیل درگیر بودن برخی ژن های پاسخ دهنده به هورمون جاسمونیک اسید در مسیرهای فتوسنتز و تولید انرژی در گیاه، خصوصا در مورد ژن LOX2 که نقش دوگانه ای هم در مسیرهای پاسخ دفاعی وابسته به هورمون JA و هم در فتوسنتز گیاهان دارد و نیز تاثیر مستقیمی که این ژن بر تولید JA از مسیر اکتادکانوئید در گیاه دارد، این ژن ها پس از تشخیص بیمارگر از مسیر دفاعی وابسته به هورمون سالیسیلیک اسید، برای جبران انرژی از دست رفته گیاه، سریعا افزایش بیان داشته اند. در روز سوم بعد از مایه زنی، پس از تشخیص بیمارگر و برگشت شرایط و فعالیت های گیاه به حالت عادی، به منظور صرفه جویی و همچنین جلوگیری از هزینه انرژی زیاد در گیاه، میزان بیان تمام ژن های مورد بررسی قرار گرفته به حالت اولیه خود بازگشته است. تغییرات بیان ژن PDF1.2 نسبت به بقیه ژن های مورد بررسی قرار گرفته در این پژوهش، چه در مرحله رویشی و چه مرحله زایشی گیاهان، کمتر می باشد که به دلیل ماهیت بیمارگر Pss می باشد. به طور کلی تغییرات بیان ژن ها در مرحله زایشی گیاهان نسبت به مرحله رویشی به دلیل بیشتر بودن جمعیت باکتری Pss و همچنین مقاومت بیشتر گیاهان در فاز زایشی، شدیدتر می باشد.

۵-۵-۱- دو فرضیه احتمالی برای بیان مسیر وابسته به JA بلافاصله بعد از مسیر وابسته به SA :

۱- مقاومت در چندین مرحله تحت تأثیر حضور بیمارگر قرار می گیرد. در ابتدا گیاه الگوهای مولکولی وابسته به بیمارگر را شناسایی نموده و سبب القا مسیر وابسته به SA می شود. در ادامه باکتری Pss برای ایجاد بیماری در گیاه، یک سری افکتورهای بیماریزایی را به داخل سلول های گیاه می فرستد که سبب سرکوب مسیر دفاعی وابسته به SA می شود. با این وجود، این افکتورها نیز به وسیله گیرنده های درون سلولی میزبان تشخیص داده شده و پاسخ ایمنی را فعال می کنند. (Jones and Dangel, 2006; Gimenez-Ibanez and Rathjen, 2010). برخی از این افکتورها در ادامه شرح داده می شود.
به طور مثال باکتری Pseudomonas syringae با بیان افکتور AvrPtoB در گیاه میزبان، میزان هورمون ABA را افزایش می دهد. افزایش این هورمون باعث جلوگیری از رسوب کالوز و همچنین سرکوب رونوشت ژن های دفاعی القا شده توسط الگوهای مولکولی وابسته به بیمارگر PIGs)) (PAMPs Induced Genes) می شود (De Torres et al., ۲۰۰۶). علاوه براین ABA از تجمع SA و بیان ژن های درگیر در دفاع پایه ای (ذاتی) گیاه نیز جلوگیری می کند (De Torres-Zabala et al., ۲۰۰۷; Mohr and Cahill, 2007).
همچنین مشخص شده است که اکسین نیز پرآزاری را افزایش می دهد که احتمالا از طریق سرکوب ژن های دفاعی میزبان صورت می گیرد. نشان داده شده است که تیمار گیاهان با اکسین باعث سرکوب بیان ژن های دفاعی القا شده توسط SA می شود(Wang et al., ۲۰۰۷) . بنابراین اکسین نیز ممکن است حمله بیوتروف ها را بوسیله سرکوب دفاع های مرتبط با SA گسترش دهد. اکسین پرآزاری بیمارگر را افزایش می دهد به این دلیل که یک هورمون گسترش دهنده رشد می تواند برای بیمارگرهای بیوتروفی که روی سلول های زنده میزبان تغذیه می کنند مفید باشد. شاید بهترین مثال باکتری اگروباکتریوم(Agrobacterium tumefaciens) باشد، که از اکسین و هورمون های دیگر برای تحریک رشد و تقسیم سلول ها استفاده می کند. همچنین بیمارگرها ممکن است مستقیما روی بیوسنتز اکسین میزبان اثر بگذارند. بعنوان مثال، بیان زیاد افکتور پروتئینی AvrRpt2 باکتری Pseudomonas syringae در گیاهان منجر به فنوتیپ های مورفولوژیکی می شود که معمولا با تغییرات هموستازی اکسین همراه هستند (Chen et al., ۲۰۰۷). در واقع، بیان زیاد AvrRpt2، بیوسنتز اکسین را افزایش داده و بیان ژن های پاسخ دهنده به اکسین را فعال می کند. علاوه براین، کاربرد خارجی اکسین بر روی گیاهان حساسیت به Pseudomonas syringae را افزایش می دهد در حالی که گیاهان موتانت ناتوان در سیگنالینگ اکسین، از افزایش مقاومت جلوگیری می کنند (Navarro et al., ۲۰۰۶; Chen et al., ۲۰۰۷; Wang et al., ۲۰۰۷). این اطلاعات قویا نشان می دهد که، اکسین نیز در گسترش بیماریزایی موثر است.
در گیاهان دارای ژن های مقاومت (R-Genes) افکتورهای بیماریزایی ترشح شده توسط بیمارگر، توسط گیاه شناسایی شده و منجر به مقاومت گیاه در برابر بیمارگر Pseudomonas syringae می شود.
۲- به دلیل صرف انرژی در مراحل اولیه القای مسیر وابسته به SA برای ایجاد مقاومت گیاه در برابر بیمارگر Pss، در مراحل بعد از آن و پس از شناسایی Pss توسط گیاه، گیاه دچار کمبود انرژی شده که برای جبران آن دست به کار می شود و یک سری از ژن هایی را که سبب تولید انرژی در گیاه می شوند را بیان می کند مانند LOX2 و VSP2. در ادامه به بررسی برخی از تحقیقات انجام گرفته در این زمینه اشاره می شود.
در طول سال های گذشته نقش متابولیسم های اولیه طی همکنش های بیمارگر-گیاه برای حمایت پیش نیازهای انرژی سلولی برای پاسخ های دفاعی گیاه نشان داده شده است (Bolton, 2009; Kangasjarvi et al., ۲۰۱۲). طی فعال کردن پاسخ های دفاعی گیاه برای بیان صدها ژن از مسیرهای دفاعی متعدد، انرژی حیاتی است (Scheideler et al., ۲۰۰۲). علاوه بر این پاسخ های دفاعی یک هزینه سازگاری را به گیاه تحمیل می کنند. نشان داده شده است که گیاهان آرابیدوپسیس موتانت از لحاظ بیان پاسخ های دفاعی، از رشد بازمانده اند و باروری اشان تقلیل یافته است، در صورتی که گیاهان موتانتی که در مسیرهای سیگنالینگ دفاعی ناقص هستند بلندتر هستند (Heil and Baldwin, 2002). بنابراین نشان می دهد که به منظور ایجاد بالانس انرژی مناسب برای دفاع، انرژی لازم برای افزایش بیان ژن های مسیرهای مرتبط با دفاع توسط کاهش بیان ژن های دخیل در مسیرهای متابولیکی دیگر جبران شده است. این فرآیندها با این نظریه سازگار است که “ژن های درگیر در فتوسنتز و بیوسنتز کلروفیل بعداز چالش با بیمارگرهای پرآزار و ناپرآزار و همچنین الیسیتورهای تولیدی توسط بیمارگر کاهش می یابند” (Scholes and Rolfe, 1996; Ehness et al., ۱۹۹۷; Mouly et al., ۱۹۹۸; Berger et al., ۲۰۰۴; Swarbrick et al., ۲۰۰۶; Truman et al., ۲۰۰۶; Denoux et al., ۲۰۰۸; Bilgin et al., ۲۰۱۰). جالب توجه اینکه، هنگام مکان یابی کلروفیل در همکنش های گوناگون گیاه- بیمارگر نشان داده شده است که به صورت موضعی در محل آلودگی و بافت های مرتبط اطراف آن تغییراتی در فتوسنتز گیاه صورت می گیرد (Berger et al., ۲۰۰۴; Scharte et al., ۲۰۰۵; Bonfig et al., ۲۰۰۶) و کاهش در فتوسنتز بعد از مایه زنی با یک سویه ناپرآزار، سریع تر و بیشتر ارائه شده است (Scharte et al., ۲۰۰۵; Bonfig et al., ۲۰۰۶). اگرچه واکنش های نوری طی فتوسنتز عناصر اکسیژن فعال (ROS) کلروپلاستی تولید می کند که می تواند برای پاسخ های دفاعی استفاده شود، ولی کاهش میزان فتوسنتز غیر عادی است (Zeier et al., ۲۰۰۴; Zurbriggen et al., ۲۰۰۹) و شواهد آزمایشگاهی برای توجیه این اتفاق وجود ندارد. با این حال دو مکانیسم احتمالی پیشنهاد شده است: ۱- سرکوب بیماریزایی ارائه شده توسط افکتورهای بیمارگر .(Trumanetal., 2006) 2- بازخورد تنظیم غیر مستقیم توسط سیگنال های قندی (Herbers et al., ۱۹۹۶a; Scharte et al., ۲۰۰۵; Rolland et al., ۲۰۰۶). صرف نظر از مکانیسم، کاهش فتوسنتز احتمالا مصرف انرژی ناشی ازافزایش بیان مسیرهای دیگر را کاهش می دهد. برای مثال انرژی می تواند توسط افزایش فعالیت های متابولیسم تنفسی، برگشت (invertase)دیواره سلولی و انتقال کربوهیدرات(Scharte et al., ۲۰۰۵; Essmann et al., ۲۰۰۸) بدست آید، مانند یک تغییر متابولیکی از منبع به سینک ممکن است بیان ژن های مرتبط با دفاع و تولید متابولیت های ثانویه گیاه مانند فایتوالکسین ها را افزایش دهد (Bolton, 2009).

پیشنهادات

با توجه به نتایج به دست آمده از این پژوهش و سوالاتی که در زمینه فعالیت مکانیسم های دفاعی گیاهان در ذهن تداعی می شود، چند پیشنهاد کلی جهت بررسی های بیشتر در پژوهش های بعدی ارائه می شود:
بررسی میزان بیان تعداد بیشتری از ژن های دخیل در ایجاد مقاومت علیه باکتری Pss
بررسی میزان هورمون های آبسیزیک اسید و همچنین اکسین و یا میزان بیان ژن های دخیل در مسیرهای این هورمون ها در مقاومت علیه باکتری Pss
بررسی آنزیم های دفاعی مختلف در بافت های گیاهان آرابیدوپسیس پس از مایه زنی با باکتری Pss
بررسی بیان ژن های مرتبط با دفاع در گیاهان میزبان باکتری Pss
بررسی پاسخ های دفاعی گیاهان زراعی و استراتژیک مانند گندم و … پس از مایه زنی با باکتری Pss
استفاده از القاگرهای شیمیایی ایجاد کننده مقاومت در گیاهان و بررسی تاثیر آنها بر روی مقاومت گیاه علیه بیمارگر Pss
بررسی تیمارهای هورمونی و بیان ژن های دفاعی پس از آن
تولید گیاهان ترانسژنیک با هدف افزایش بیان ژن های دفاعی و مقاومت در برابر بیمارگرها

منابع

افیونیان، م. و صحراگرد، ن. ۱۳۷۵. بروز بلایت باکتریایی برگ گندم در شهرکرد. مجله بیماری های گیاهی، ۳۲:۵۲٫
بهار، م. مجتهدی، ح. و اخیانی، ا. ۱۳۶۱. شانکر باکتریایی درختان زردآلو در اصفهان. مجله بیماری های گیاهی، ۱۸: ۶۸-۵۸٫
مزارعی، م. و قاسمی، ع. ۱۳۷۲. شناسایی و بررسی تغییرات فصلی جمعیت باکتری های مولد هسته یخ درختان میوه هسته دار در شاهرود. مجله بیماری های گیاهی، ۲۹: ۱۴۶-۱۴۰٫
نیک نژاد کاظم پور، م. ۱۳۸۰. مطالعه بقای باکتری Pseudomonas syringae در گیاه و خاک. مجله دانش کشاورزی، ۱۱: ۹۱-۷۷٫

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که برنامه زبان آموزی به عنوان جزئی از کل برنامه آموزش پیش از دبستان باید بر بازی و فعالیت عملی کودک استوار باشد. بازی در واقع طبیعی‌‌ترین وسیله برای به زبان آوردن عقاید، احساسات و دریافت پیام‌های زبانی دیگران است. بازی به برقراری ارتباط اجتماعی که اساس آن بر کنش زبانی و ارتباطی قرار دارد، یاری می‌رساند. فرصت‌های یادگیری مبتنی بر بازی سرشار از تجربه‌های زبانی‌اند که در عمل به کودک کمک می‌کنند تا به عنوان شرکت‌کننده فعال در موقعیت‌های ارتباطی درگیر شوند و از طریق کنش زبانی مناسب بر توانش زبانی خود بیفزایند. بازی برنامه‌ای فرایندمحور فراهم می‌آورد و مهارت‌هایی همچون مهارت‌های گفتاری کودک را ارتقا می‌‌بخشد. همچنین بازی یادگیری را برای کودک لذت‌بخش می‌کند و انگیزه لازم را در وی برای زبان‌‌آموزی و کلا یادگیری آموزشگاهی فراهم می‌آورد. به طور کلی یک برنامه زبان‌آموزی ایده‌آل، برنامه‌ای است که در آن موضوعات آموزشی طوری ترتیب یافته باشند که کودک متوجه نشود کدام فعالیت بازی است و کدام زبان‌آموزی (زندی، ۱۳۸۶).

اصل محوریت رویکرد ارتباطی در گزینش محتوا و روش‌های زبان‌آموزی
مزیت برنامه زبان‌آموزی که طبق رویکرد ارتباطی سامان یافته است، در این است که این برنامه حقایق ارتباطی زبان را از همان آغاز مورد توجه قرار می‌دهد بدون آنکه عوامل دستوری و موقعیتی را نیز از نظر دور داشته باشد. این دیدگاه به طور بالقوه بر رویکرد دستوری ارجح است؛ چراکه باعث ایجاد نوعی توانش ارتباطی می‌شود و توجه آشکار آن به کاربرد زبان باعث حفظ انگیزه در کودکان خواهد شد. از طرفی این رویکرد نسبت به رویکرد موقعیتی نیز ارزش بیشتری دارد. چرا که انواع نقش‌های زبان را دربرمی‌گیرد. کودک پیش دبستانی پس از پایان آموزش باید قادر باشد از زبان به طور مناسب در برقراری ارتباط استفاده کند. از این رو علاوه بر قواعد دستوری باید قواعد کاربرد زبان را نیز بیاموزد. به عبارت دیگر، درزبان‌آموزی نه تنها توانش زبانی بلکه توانش ارتباطی هم دارای اهمیت است. در واقع با پیش گرفتن رویکرد ارتباطی، فرصت‌هایی ایجاد می‌کنیم تا کودک با بزرگترها (مثلا مربی) و کودکان دیگر مواجه شود و به تعامل معنی‌دار زبانی با آنها بپردازد و از این طریق توانش ارتباطی او در کنار توانش زبانی تقویت خواهد شد (زندی، ۱۳۸۶).

گزینش و سازماندهی محتوا و راهبردهای ارائه برنامه زبان‌آموزی
گزینش محتوا
محتوا دانش‌ها، گرایش‌ها و مهارت‌هایی است که براساس هدف‌های یادگیری برنامه زبان‌آموزی گزینش و سازماندهی می‌شود تا کودکان آن را یاد بگیرند. در واقع محتوا محور اصلی فعالیت‌های تدریس را تشکیل می‌دهد. هدف‌های اصلی، سطح آموزش و زمان از جمله عواملی هستند که در گزینش محتوای برنامه زبان‌آموزی موثرند.
سازماندهی
فرایند گزینش محتوا در برنامه زبان‌آموزی دارای چهار مرحله است:
۱) تعیین گونه‌های زبانی: گویش، سیاق، سبک
۲) تعیین عناصر زبانی: آواها (حروف الفبا)، واژگان، ساخت‌های دستوری و عناصر گفتمانی فراتر از جمله
۳) تعیین عناصر غیرکلامی
۴) تعیین عناصر فرازبانی (زندی، ۱۳۸۶)
پس از گزینش محتوا می‌بایست، محتوای تعیین شده را سازماندهی کرد. در سازماندهی محتوای برنامه زبان‌آموزی چهار اصل عمده به چشم می‌خورد (ملکی، ۱۳۷۹).

1. 1. استمرار ۲٫ وحدت ۳٫ وسعت ۴٫ توالی

راهبردها
یک مربی خوب، محیط آموزشی مطلوب را که سرشار از فرصت‌های یادگیری مناسب است برای کودکان فراهم می‌کند تا کودکان فعالانه و به طور مستقل مهارت‌های زبانی را بیاموزند. مربی در طول فعالیت‌های تدریس همواره باید با تشویق و همگام شدن با کودکان، یادگیری مهارت‌های زبانی را برای آنان تسهیل نماید. در واقع کودک پیش دبستانی قبل از ورود به مرکز آموزشی در خانه و محیط زندگی خود تجارب زبانی جالبی کسب می‌کند. وظیفه مربی تقویت این تجارب و استفاده از آنها در بسط و گسترش مهارت‌های زبانی و ارتباطی کودکان است.
اصول کلی فعالیت‌های مربی زبان‌آموزی

1. 1. برای هر کودک فرصت‌های یادگیری مناسبی فراهم آورد تا او بتواند تجارب خود را در حین کار، فعالیت و بازی از طریق زبان بیان کند.

1. 1. سعی کند همه کودکان را در فعالیت‌های تدریس مشارکت دهد و همه آنها را به حرف زدن تشویق کند.

1. 1. در هنگام انجام هرگونه فعالیت با کودکان صحبت کند. کودکان هرچه بیشتر با عناصر زبانی مواجه شوند بیشتر بر آنها تسلط می‌یابند.

1. 1. کودکان را تشویق کند تا با جمله‌های مناسب و صحیح صحبت کنند و مقصود خود را به طور کامل ادا نمایند.

1. 1. کودکان ساکت و آرام را نیز به صحبت کردن تشویق کند. با توجه، مهربانی و محبت آنها را یاری دهد تا بر کم حرفی خود غلبه کنند.

1. 1. همیشه گفتار و کلماتش صحیح باشند (زندی، ۱۳۸۶).

مهم‌ترین شیوه‌ها و فنون تدریس در امر زبان‌آموزی عبارتند از:

1. 1. شیوه رفتاری کامل^[۵۵]

1. 1. شیوه نمایشی

1. 1. شیوه صامت

1. 1. شیوه ایفای نقش^[۵۶]

1. 1. شیوه بحث گروهی (بحث و گفت‌وگو)

1. 1. شیوه حفظ و تکرار

1. شیوه پرسش و پاسخ

در مباحث فکری باید حق جویی، سرلوحه کار قرار گیرد. در گفت و گو نباید به نفس تضارب آرا اصالت داده شود، بی آنکه حق و باطل مهم تلقی گردد. مقصود از حق جویی آن است که، از مدعایی که متکی بر دلیلی متقن است، با وجود هر تهدید و تطمیعی، دست برنداریم؛ البته تا زمانی که این مدعا همچنان متکی بر آن دلیل باشد.قرآن کریم خود را حق محور توصیف می کند، «هَٰذَا کِتَابُنَا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ^[۳۳۷]». با عبارت های گوناگون مؤمنان را به حق محوری توصیه کرده، جبهه مقابل را به دلیل کتمان حق یا آمیختن حق به باطل و پایمال کردن حق نکوهش می کند، و این خود شاهد صادقی است بر این حقیقت که، آیات الهی؛ حق جویی و حق محوری را یکی از بایستگی های گفت و گو می داند. در سوره بقره می فرماید: «وَ لَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ^[۳۳۸]» .«حق را به باطل نیامیزید، و حقیقت را با اینکه می دانید کتمان نکنید.»

و در سوره انفال می فرماید: «یُجَادِلُونَکَ فِی الْحَقِّ بَعْدَ مَا تَبَیَّنَ»^[۳۳۹] « آنها پس از روشن شدن حق،‌ باز با تو مجادله می کردند.» و خداوند مجادله به باطل را از خصوصیات کفار می شمارد و می فرماید: «وَ یُجَادِلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالْبَاطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ»^[۳۴۰] «کافران همواره مجادله به باطل می کنند تا حق را به وسیله آن از میان بردارند».
در واقع مناظره کننده نباید در اینکه حق به دست او یا به دست شخص دیگری ظاهر می شود، فرق و امتیاز قائل شود. بنابراین اگر طرف مقابل او در مناظره، وی را به اشتباهش آگاه ساخت و حق برایش آشکار شد، باید آن را بپذیرد.
از امام علی ۷ نقل شده که فرمود: «بالحق یستظهر المحتجّ» ^[۳۴۱] « استدلال کننده از حقیقت، یاری می جوید.و همچنین فرمود: « من احتج بالحق فَلَج»^[۳۴۲] کسی که از حقیقت یاری جوید پیروز می شود. نتیجه آن که از اصول گفت و گو باید رسیدن به واقعیتی محض و غیرقابل انکار باشد، نه به کرسی نشاندن گفتار و نظریه شخصی و اظهار و اثبات حق نظریات خویشتن؛ چرا که قطعاً رهاورد چنین بینشی تنها، جدال و ستیزه است. آنچه مناظره های خداوند در قرآن و مناظره های انبیای الهی را از دیگر شیوه های بحث و گفت و گو جدا می سازد،‌ محوریت حق است. در مناظره، همه تلاش باید براین مطلب متمرکز شود که حقیقت، بیان و آشکار شود. مناظره غالب و مغلوب ندارد، بلکه دو طرف مناظره باید در پی حق باشند و حق آنان را به هر سو راه نمود از آن تبعیت کنند. مناظره هدف نیست و نباید به آن چون ورزش فکری نگریست و آن را هدف پنداشت. مناظره تنها یکی از راه های رسیدن به حقیقت است، بنابراین شخص مناظره گر باید « در طلب حق چون جوینده گمشده ای باشد.»^[۳۴۳] که برایش مهم نیست گمشده به دست خود او پیدا شود یا به دست دیگری. چنین کسی باید رقیب خود را در مناظره« معین داند،‌ نه خصم و چون تعریف خطا کند و حق ظاهر گرداند، وی را شکر گوید»^[۳۴۴].
۶- تنوع پذیری در مناظره:
قرآن در گفت وگو با ادیان مختلف و یا مخالفان اسلام، بسته به شرایط و موضع گیری طرف مقابل روش های گوناگونی به کار می گیرد. در این میان، گاه با روشی جامع میان سرزنش و نصیحت می کوشد تا عواطف و تعقل طرف مقابل را به حرکت وادارد. در گفت و گوی خداوند متعال با بنی اسرائیل، از شیوه پیش گفته استفاده شده، که هم ملامت می کند و هم ارشاد، هم گذشته را به یاد می آورد و هم از آینده بیم می دهد. گاه نیز با طرح پرسش هایی مبنایی، با اقرار در پاسخ،‌ آنها را به حق نزدیک و رهنمون می کند؛ مانند این آیات:
«وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّىٰ یُؤْفَکُونَ»^[۳۴۵]،« و هرگاه از آنان بپرسی: چه کسی آسمانها و زمین را آفریده،‌ و خورشید و ماه را مسخر کرده است؟» می گویند: «الله» سپس با این حال چگونه آنان را از (عبادت خدا) منحرف می سازند؟!
«وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ»^[۳۴۶]و اگر از آنان بپرسی: « چه کسی از آسمان آبی فرستاد و بوسیله آن زمین را پس از مردنش زنده کرد؟ می گویند: « الله» بگو: حمد وستایش مخصوص خداست اما بیشتر آنها نمی دانند.^[۳۴۷]
قرآن گاه به دلیل نوع شبهه و رویکرد مخالف، در تبیین مطالب خویش از روش عقلانی استفاده می‌کند؛ زیرا طرف مقابل مسئله را انکار می‌کند؛ مثلاً در این آیات که مسئله معاد با تحلیل عقلانی اثبات می‌گردد:
«قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّهٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ،الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ،أَوَ لَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَىٰ أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ،بَلَىٰ وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ،إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ^[۳۴۸]». بگو همان کسی آن را زنده می کند که نخستین بار آن را آفرید،‌ و او به هر مخلوقی داناست. همان کسی که برای شما از درخت سبز،‌ آتش آفرید و شما بوسیله آن آتش می‌افروزید. آیا کسی که آسمانها و زمین را آفرید،‌ نمی تواند همانند آنان را بیافریند؟ آری (می تواند) و او آفریدگار داناست. فرمان او چنین است که هرگاه چیزی را اراده کند، تنها به او می گوید: «موجود باش» آن نیز بی درنگ موجود می شود.
گاه نیز در خصوص معاد، به دلیل آنکه طرف مقابل می خواهد، موضوع را با مشاهدات حسی و تحلیل های ذهنی از طریق تبیین حسی، بازگو می کند:«یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَهٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَهٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَهٍ مُخَلَّقَهٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَهٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ، وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ، وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّىٰ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلَىٰ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلَا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئًا»^[۳۴۹].« ای مردم! اگر در رستاخیز شک دارید، (به این نکته توجه کنید که) ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده،‌ سپس از مضغه که بعضی دارای شکل و خلقت است و بعضی بدون شکل، تا برای شما روشن سازیم (که بر هرچیز قادریم) و جنین هایی را که بخواهیم تا مدت معین در رحم (مادران) قرار می دهیم، بعد شما را به صورت طفل بیرون می آوریم، سپس هدف این است که به حد رشد و بلوغ خویش برسید. در این میان بعضی از شما می میرند،‌ و بعضی آن قدر عمر می کنند که به برترین مرحله زندگی و (پیری) می رسند، آنچنان که بعد از علم و آگاهی،‌ چیزی نمی دانند. «و تری الارض هامِدَهً فاذا انزلنا علیَها الماءَ اهتزت و رَبتَ و انبَتَت مِن کلَّ زوجٍ بهیج»^[۳۵۰]. زمین را (در فصل زمستان) خشک و مرده می بینی،‌ اما هنگامی که آب باران برآن فرو می فرستیم،‌ به حرکت در می آید و می روید،‌ و از هر نوع گیاهان زیبا می رویاند . این بخاطر آن است که خداوند حق است و اوست که مردگان را زنده می کند،‌ و بر هرچیز تواناست.
ذلکَ بانَّ اللهَ هو الحقُّ و انَّه یُحییِ الموتی و انَّه علی کلُّ شیٍ قَدیر، و اَنَّ الساعَهَ اتِیّهٌ لا ریب فیها و انَّ اللّهَ یبعَثُ مَن فی القُبورِ.^[۳۵۱] این بخاطر آن است که خداوند حق است و اوست که مردگان را زنده می کند،‌ و بر هرچیز تواناست. و اینکه رستاخیز آمدنی است،‌ و شکی در آن نیست،‌ و خداوند تمام کسانی را که در قبرها هستند زنده میکند.
این تنوع در شیوه های گفت و گو حکایتگر آن است که باید با توجه به شرایط فکری،‌ عاطفی و اجتماعی طرف مقابل در قالب های مختلف و روش های گوناگون مطالب را تبیین نمود.

اصول مناظره‌های رسول اکرم۶
رسول اکرم۶ هماهنگی همه‌جانبه‌ای با قرآن کریم دارد، در واقع هر آنچه را که از طرف خداوند متعال، دریافت می‌کند، موبه‌مو انجام می‌دهد. بنابراین؛ رسول اکرم۶ در ارتباط با خداوند متعال، اوّلاً علوم ومعارف را به طور کامل از راه وحی دریافت می‌کند، ثانیاً گرفته‌ها را خوب نگه‌می‌دارد، وثالثاً ضبط کرده‌ها را بدون کم و زیاد بیان می‌کند.
در تحلیل مراحل فوق می‌گوییم در مرحله اوّل، تمام علوم ومعارف الهی توسط جبرئیل امین به قلب رسول اکرم۶نازل شده‌است، «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ، عَلَىٰ قَلْبِکَ»^[۳۵۲]. یعنی روح‌الامین آنها را در حرم امن قلب حضرت نهاده‌است. در مرحله دوّم، تمام معارف و علوم الهی را بدون کم و زیاد و فراموشی نگه‌می‌دارد، «سَنُقْرِئُکَ فَلَا تَنْسَى»^[۳۵۳]. حضرت وقتی معارف را به خوبی فهمیدند، فهمیده‌ها را به خوبی نگه‌می‌دارد، و در مرحله آخر، در مقام تبلیغ و تعلیم و ارشاد، تمام آموزه‌ها را بدون کم و زیاد انتقال می‌دهد.«وَمَا یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَى»^[۳۵۴] که این ۳ مرحله به خوبی در سوره جن بیان شده است که فرمود: دانای غیب اوست و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی‌سازد، مگر رسولانی که آنان را برگزیده و مراقبینی از پیش‌رو و پشت سر برای آنان قرار می‌دهد، تا بداند پیامبرانش رسالتهای پروردگارشان را ابلاغ کرده‌اند، و او آنچه نزد آنهاست احاطه دارد و همه چیز را احصا کرده‌است. «عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلَىٰ غَیْبِهِ أَحَدًا، إِلَّا مَنِ ارْتَضَىٰ مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا، لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَأَحْصَىٰ کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا».^[۳۵۵] بنابراین؛ تمام دریافت‌ها و انتقالهای رسول اکرم۶ دقیقاً منطبق با وحی و هماهنگ با قرآن کریم است.
از این جهت، اصول مناظره‌های رسول اکرم۶ دقیقاً همسان با اصول مناظره‌هایی است که از دیدگاه قرآن کریم^[۳۵۶] بیان شده، که در این بخش مصادیقی از این اصول در مناظره‌های رسول اکرم۶ ذکر میشود:
۱-آگاهی و علم:
«رسول اکرم۶ با افاضات الهی به علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین رسید، زیرا خداوند در نحوه عالم شدن رسول گرامی۶ فرمود: «وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ»^[۳۵۷]، خداوند علومی به تو آموخت، که تو از خود توان فراگیری آن را نداشتی، علم تو علمی نیست که از خود داشته باشی، بنابراین؛ پیغمبر که معصوم، عالم و منزه از شک است، بر اثر افاضات و تعلیمات الهی است، چون خدای سبحان معلم پیغمبر است و با این بیانات شک را از او برمی‌دارد»^[۳۵۸].
گفت‌وگوها و مناظره‌های رسول اکرم۶ بر اصول علمی بنا شده است، چرا که خداوند متعال گفت‌وگوی بدون علم را مزمت می‌کند:«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطَانٍ مَرِیدٍ»^[۳۵۹]. و نیز فرمود:«وَ لَا تَقْفُ مَالَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ»^[۳۶۰] و چیزی را که بدان علم نداری، دنبال مکن».
نمونه‌هایی از مناظره‌های عالمانه پیامبر۶ را در ذیل ذکر می‌نمائیم:
رسول اکرم۶ در مناظره با یهودیان که عزیر را پسر خدا می‌دانند می‌فرماید:«اگر منظور شما از پسر خدا بودن اینست که خداوند متعال همچون پدران دیگر با همسر خود نزدیکی نموده و پسری مانند عزیر متولد شده، در این صورت نسبت به خداوند کافر شده‌اید، و او را به یکی از موجودات تشبیه کرده‌اید و صفات مخلوقات را به او نسبت داده‌اید و به عقیده شما باید موجودی آفریده شده باشد واین آفریننده و ایجادکننده‌ای داشته باشد»^[۳۶۱].
در مناظره با نصاری که معتقدند خداوند ازلی با فرزندش مسیح متحد گشته است، می‌فرماید:« از این سخن چه منظوری دارید؟ آیا مرادتان این است که خدای ازلی با اتحاد با موجود حادث، به مرتبه حادث تنزل کرده‌است؟ یا اینکه مرادتان این است که مسیح ۷ که موجودی حادث است، به واسطه اتحاد با خداوند ازلی، مانند او به مرتبه ازلی ارتقاء یافته است؟ یا اینکه مرادتان این است که خداوند مسیح را به مقام تکریم ویژه خود، بزرگ داشته است، به گونه‌ای که جز او را به این مقام گرامی ندانسته است؟
اگر می‌گویید قدیم محدث گردیده، قول باطلی را قائل شده‌اید، زیرا قدیم محال است که تبدیل به حادث شود، اگر می‌گویید محدث قدیم شده‌است، قائل به محال شده‌اید، زیرا محال است محدث قدیم شود.
و اگر می‌گویید که مسیح با خدا متحد شده از این جهت که او را به خود اختصاص داده و به سایر بندگانش برگزیده، در این صورت خود اقرار کرده‌اید، که مسیح یکی از مخلوقات و بندگان برگزیده خداوند بوده و حادث می‌باشد، و همچنین آن معنایی که به خاطر آن با او متحد گشته نیز حادث می‌باشد، و این به خلاف آن چیزی است که در ابتدا می‌گفتید^[۳۶۲]. یکی از نصاری گفت: ای محمد۶! مگرشما ابراهیم را«خلیل اللّه» نمی‌دانید؟ فرمود: همین طور است، پرسید: پس چرا ما را از این که بگوییم: عیسی ابن اللّه است منع می‌کنید؟ رسول خدا۶ فرمود: این دو گفتار هیچ شباهتی با هم ندارند. زیرا اینکه ابراهیم خلیل خداست، خلیل از ماده «خُلّه» به معنی احتیاج و نیاز است، و ابراهیم خلیل ۷ کسی است که به پروردگار خویش نیازمند و محتاج بود، و از دیگران بی‌نیاز بود، و از آنان دوری گزیده بود، سبب نام‌گذاری آن حضرت این بود که هنگامی که او را در منجنیق گذاشته و خواستند به سوی آتش پرتاب کنند، خداوند جبرئیل ۷ را مأمور نمود و به او فرمود: بنده مرا دریاب و او را یاری کن، وقتی نزد حضرت آمد، که بر روی منجنیق در هوا بود و عرض کرد: به هر چه می‌خواهی مرا فرمان ده تا اطاعت کنم، که خداوند مرا به یاری تو مأمور نموده است، ولی ابراهیم ۷ در پاسخ فرمود: خداوند مرا بس است و او بهترین کفایت کننده است، به غیر خدا نیازی ندارم و از غیر او چیزی طلب نمی‌کنم، به همین دلیل خداوند او را خلیل خود خواند. و اگر لغت خلیل را از ماده «خِلّه» بگیریم،یعنی در حقیقت معانی جستجو کرد و بر اسراری آگاه شد، که دیگران به آن آگاهی نیافتند، از این رو خلیل یعنی دانا به اسرار و امور آن. در این صورت نیز مستوجب تشبیه خداوند به خلق نمی‌شود. آیا نمی‌بینید اگر ابراهیم ۷ به سوی خدا منقطع نشده بود، و بر اسرار و حقایق علوم دست نمی‌یافت خلیل خدا نمی‌شد؟! ولی مسأله پدر و فرزندی یک امر حقیقی است که هر چند پدر، فرزند را دشنام دهد و او را از خود دور سازد، از فرزندی خارج نمی‌شود، زیرا معنای ولادت، قائم به اوست^[۳۶۳].
رسول خدا ۶ در جواب دهریه که متعقدند همه موجودات، قدیم و ازلی بوده و آغاز و انجامی ندارند، و معتقدند که ما تنها چیزی را که ببینیم می‌پذیریم و بر آن حکم می‌کنیم، و چون برای موجودات، ابتدایی ندیده‌ایم، حکم می‌کنیم که ازلی و قدیم بوده‌اند، و چون برای آنها انقضا و فنایی ندیده‌ایم، حکم می‌کنیم که همیشگی و ابدی خواهند بود، فرمودند: آیا شما قدیمی بودن موجودات و ابدی بودن آنها را با چشم خود دیده‌اید؟ اگر بگویید: آری، لازم است با همین بدن و عقل، ابدی و ازلی باشید، تا موجودات را به صفت قدیم و ازلی بودن ببینید، و این برخلاف واقعیت و چیزی است که در حال حاضر از شما مشاهده می‌شود. دهریه گفتند: آری، ما قدیم بودن و ابدی بودن موجودات را ندیده‌ایم. پیامبر۶ فرمود: پس چرا به قدیم بودن و ابدی بودن موجودات حکم می‌کنید، با اینکه حدوث و انقضای اشیاء را ندیده‌اید؟ چگونه می‌توانید به قدیم بودن حکم کنید حال آن که با چشم و عقل خود قدیم بودن و ابدی بودن را ندیده و درک نکرده‌اید؟ چگونه یک طرف را برگزیده و طرف دیگر را نفی می‌کنید؟
حضرت سپس به گردش شب و روز اشاره کرده و فرمودند: به عقیده شما آیا شب و روزی که پیش از شما بوده‌اند، ابتدا و پایانی دارند؟ یا ازلی و غیرمتناهی‌اند؟ در صورت نخست حدوث ثابت می‌شود، و در صورت دوم پایانی ثابت می‌شود، که آغازی نامتناهی دارد. گفتند: درست است. فرمود: شما که به قدیم بودن عالم و عدم حدوث آن معتقدید، آیا حقیقت آن چه را به آن اعتراف دارید و آن چه را انکار می‌کنید می‌دانید؟ گفتند: آری. رسول خدا ۶ فرمود: مگر نمی‌بینید تمام موجودات در وجود و بقا به یکدیگر نیازمندند؟ مگر نمی‌بینید لازم است در برپایی یک ساختمان، تمام اجزاء آن به یکدیگر نیازمند می‌باشند؟ سایر موجودات عالم نیز این گونه‌اند. ودر ادامه فرمود: پس چنانچه، برخی از موجودات به بعض دیگر نیازمندند، به خاطرنیرو و قدرت چیزی، که خود نیز قدیم است، حادث چگونه خواهد بود، و موجوداتی که می‌گویید قدیمند اگر حادث بودند چه می‌شد؟^[۳۶۴]
رسول خدا۶ در برابر منطق ثنویه، که معتقدند نور و ظلمت مدبر عالم می‌باشند، و عالم را دو نوع خیر وشر می‌دانند و از این رو حکم می‌کنند، که خالق خیر غیر از خالق شر است، و هر یک فاعلی جداگانه دارد، فرمودند: آیا این همه رنگ‌های متنوع- سیاه، سفید، سرخ، زرد، سبز و کبود- را نمی‌بینید که هر کدام از آنها مخالف دیگری است، و دو نوع از آنها در یک مورد جمع نمی‌شوند، چنان که گرما و سرما مخالف یکدیگرند؟ گفتند: آری. فرمود: پس چرا به تعداد هر رنگ، به خالق قدیمی معتقد نشدید، تا فاعل هر یک از این اضداد باشد؟ در این حال دهریه ساکت شدند. سپس فرمود: چگونه ممکن است نور و ظلمت در تدبیر عالم با هم مختلط شوند، در حالی که طبع نور به صعود تمایل دارد و طبع ظلمت به نزول؟ آیا به نظر شما ممکن است دو نفر که یکی به شرق عالم و دیگری به غرب عالم می‌رود، یکدیگر را در یک مکان ملاقات کنند؟ گفتند: نه هرگز امکان ندارد.
فرمود: پس لازم است که نور و ظلمت نتوانند با هم جمع شوند، چرا که یکی از آن دو، به خلاف جهت دیگری می‌رود. بنابراین؛ چگونه ممکن است این عالم از اجتماع دو ضد حادث شده و به وجود آمده باشد، بلکه چگونه ممکن است که این دو ضدّ مدّبر همه مخلوقات باشند^[۳۶۵]؟
گروهی از بت‌پرستان گفتند: خداوند در پیکرهای مردانی حلول کرده که به شکل این بتان بودند، لذا ما این بت‌ها را بر اساس صورت آنها صورتگری کردیم، و به منظور بزرگداشت آنها بتان را تعظیم می‌کنیم. رسول اکرم۶ فرمود: این سخن شما که خداوند در پیکرهای جمعی که به شکل این بتان بودند حلول کرده، باطل است، چرا که با این کلام، خداوند را به صفات مخلوقات توصیف کردید. آیا خداوند در چیزی محدود حلول می‌کند، که بر او احاطه دارد؟ چه تفاوتی میان خداوند و سایر صفاتی که در اجسام حلول می‌کند همچون رنگ، طعم و بو، نرمی و زبری،سنگینی و سبکی، نمایان خواهد شد؟ چگونه می‌شود که جسم محیط، حادث باشد و آنچه در محیط او واقع شده قدیم باشد^[۳۶۶]؟ چگونه می‌شود حلول کننده، محتاج به مکان حلول باشد؟ در حالی که خداوند عزوجل ازلی است و پیش از محلّ بوده است. و چون خداوند را به خاطر حلولش، به صفات موجودات در معرض زوال توصیف می‌کنید، لازمه‌اش آن است که او را به زوال توصیف کرده باشید و آن چه به زوال و حدوث توصیف شود، ناچار به فنا و نابودی توصیف می‌گردد. زیرا همه صفات حالّ و محلّ باعث تغییر در ذات می‌شوند و این در حالی است که ذات خداوند تغییر نمی‌کند، و جایز نیست با حلول در شیء تغییر کند. و اگر شما نیز اعتقاد دارید که حلول موجب تغییر ذات خداوند نمی‌شود، باید حرکت و سکون، سیاه وسفید و رنگارنگ شدن را نیز موجب تغییر ندانید و عارض شدن هر یک از صفات را که بر موصوف حمل می‌شوند بر ذات الهی جایز بدانید، و خداوند را با صفات موجودات توصیف کنید، در نتیجه این عقیده باطل، خداوند حادث باشد. خداوند از متصف شدن به صفات محدود موجودات برتر و متعالی است. سپس فرمود: اکنون که اعتقاد شما به حلول خدا در چیزی باطل گردید، آنچه پایه و اساس گفتار فاسدتان بود نیز ویران گردید^[۳۶۷].
همچنین رسول اکرم۶ در جواب عبداللّه مخزومی که به حضرت گفت: «برای گواهی درستی گفتار خود (که مدعی نبوت هستی)، خدا و فرشتگان را رو به روی ما بیاور و ما آنها را ببینیم»، فرمودند: بدان که این امری محال و ناممکن است که بر کسی پوشیده نیست، زیرا پروردگار ما مانند مخلوقات نیست که برود و بیاید و حرکت کند و در مقابل چیزی قرار بگیرد، و شما با این پیشنهاد خود، محالی را درخواست کرده‌اید، و جز این نیست که شما خداوند را به صفاتی فرا می‌خوانید، که صفات بتان ضعیف و ناقص خودتان می‌باشد، که نمی‌شنوند، نمی‌بینند و نمی‌فهمند و هیچ نیازی را از شما و هیچ‌کس دیگری بر طرف نمی‌کنند^[۳۶۸].
در جریان تغییر قبله از بیت المقدس به سمت مکه که یهودیان گفتند: برای خداوند امر جدیدی حادث شده که از فرمان سابق خودبرگشته و فرمان جدیدی صادر کرد؟ حضرت فرمود: برای خداوند بداء حاصل نشد، چرا که پروردگار جهانیان دانا به پایان امور و توانا بر مصالح بندگان و موجودات است. نه مرتکب خطایی می‌شود تا جبرانش کند، و نه عقیده‌ای مخالف رأی سابقش به وجود می‌آید. نه چیزی می‌تواند مانع اراده او شود، خدایی که چنین صفاتی دارد، دچار بداء نمی‌شود، و خداوند عزوجل از این صفات منزه است. سپس رسول خدا ۶ خطاب به یهودیان فرمود: به من بگویید، آیا قبول دارید که خود خداوند بیمار می‌سازد و بهبودی می‌بخشد؟ و اوست که پس از تندرستی مریض می کند؟ یا اینکه قبول دارید که اوست که زنده می‌کند و می‌میراند؟ آیا در این تغییر و دگرگونی‌ها برای خداوند امری تازه حادث شده که از فرمان سابق خود بازگشته و امری جدیدی فرماید؟ گفتند: نه. فرمود: تغییر قبله نیز چنین است، خداوند زمانی پیامبرش را به نماز به سمت بیت‌المقدس امر فرمود، و زمانی دیگر خانه کعبه را به عنوان قبله تعیین فرمود، و در این تغییر و دگرگونی برای خداوند بدایی رخ نداده است، تغییر فصل‌ها و آمد و شد تابستان و زمستان نیز همین‌طور است، و برای این تغییر و دگرگونی برای خداوند بدایی حاصل نشده است، و همچنین در تغییر قبله نیز بدایی صورت نگرفته است.^[۳۶۹]
در مناظره عبداللّه بن صوریا که نماینده یهودیان بود با رسول اکرم۶ از حضرت پرسید: ای محمد! کیفیت خواب تو چگونه است، زیرا ما درباره خواب پیامبر آخرالزمان مطالبی را شنیده‌ایم؟ پیامبر۶ فرمودند: چشمانم به خواب می‌رود، ولی قلبم بیدار است. گفت: راست گفتی ای محمد۶٫
سپس پرسید: ای محمد! فرزند متولد شده از پدر منشأ می‌گیرد یا مادر؟ رسول خدا۶ فرمود: استخوان و عصب و رگ‌های بچه تشکیل یافته از پدر است، ولی گوشت و خون وموهای او از مادر است. گفت: راست گفتی ای محمد۶٫
پرسید: چرا گاهی فرزند به عموهایش شباهت پیدا می‌کند و شباهتی به دایی‌هایش ندارد؟ و گاهی به دایی‌هایش شباهت دارد و هیچ شباهتی به عموهایش پیدا نمی‌کند؟ حضرت فرمود: در هنگام انعقاد نطفه، آب هر کدام از زن و مرد که بر دیگری غلبه کند، فرزند شبیه کسان او می‌گردد. گفت: راست گفتی.
باز پرسید: چرا از نطفه یکی فرزند متولد می‌شود و از نطفه دیگری نمی‌شود؟ رسول خدا۶ فرمود: چنانچه نطفه‌ای کدر و تاریک باشد، نشانه این است که فاسد بوده و بارور نیست، و اگر زلال و روشن باشد بارور است. باز پرسید: مرا از اوصاف پروردگارت آگاه نما؟ دراین هنگام سوره توحید نازل شد؟ «قل هو اللّه احد».«بگو او خدایی یکتا و یگانه است، بی نیاز است که نیازها به نزد او برند، نه زاییده و نه زاده شده، نظیر و مثلی ندارد.» ابن صوریا گفت: راست گفتی ای محمد۶^[۳۷۰].
از ثوبان نقل شده است که در مناظره یهودی و رسول اکرم۶، یهودی پرسید:«یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ» ( ابراهیم ۴۸ ). «روزی که آسمان‌ها و زمین غیر این زمین و آسمان گردد.» مردم در آن روز کجا خواهند بود؟ فرمود: مردم پیش از برپایی محشر در محیطی تاریک خواهند بود. پرسید: نخستین غذای بهشتیان هنگام ورود به بهشت چه چیزی خواهد بود؟ فرمود: جگر ماهی بزرگ. پرسید: سپس چه می‌خورند؟ فرمود: جگر گاو نر. پرسید: سپس چه می‌آشامند؟ فرمود: سلسبیل. گفت: درست گفتی، آیا اجازه می‌دهید سئوالی بپرسم که پاسخش را جز انبیاء نمی‌دانند؟ فرمود: آن سئوال چیست؟ پرسید: درباره شباهت فرزند به پدر و مادرش. فرمود: نطفه مرد سفید و غلیظ است، و نطفه زن زرد و رقیق. وچون نطفه هر کدام بر دیگری غلبه یابد به اذن خداوند فرزند به او شبیه می‌شود. سپس رسول خدا۶ فرمود: سوگند به خدایی که جانم در دست قدرت اوست، پاسخ هیچ یک از سئوالات تو را نمی‌دانستم تا اینکه خداوند عزوجل در همین مجلس توسط برادرم جبرئیل۷ به من آموخت^[۳۷۱]‌.
همان طور که در تمامی این مناظره‌ها به وضوح مشهود است، تمام مناظرات بر اساس آگاهی کامل و علم دقیق از طرف رسول اکرم۶ بیان شده است، و این مناظره‌های عالمانه از منبع وحی الهی نشأت گرفته است.
۲-برهان طلبی:
یکی از اصول مهم در دیدگاه قرآن برهان طلبی و آوردن استدلال‌های صحیح در گفت و گو است، که فرمود:« قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ»^[۳۷۲] و رسول خدا نیز فرمود: بهترین امت من، مردمی هستند که پیرو برهان‌اند:«اِن مِن خیارِ اُمَّتی قوماً. . .یتَّبِعونَ البُرهان»^[۳۷۳].
بنابراین؛ یکی از اصول مناظره‌های رسول اکرم۶ نیز برهان طلبی است، که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌گردد:
در مناظره یهودیان و رسول اکرم۶ که معتقد بودند عزیر پسر خداست، حضرت فرمود: آیا نزد من آمده‌اید تا بی دلیل عقیده‌تان را بپذیرم؟ گفتند:نه. فرمود: پس بر چه اساس و دلیلی معتقدید که عزیر پیامبر خداست؟ گفتند: چون تورات را پس از متروک شدن برای بنی اسرائیل احیا نمود، و این کار را نکرد جز آن که در مقام پسر خدا بود. پیامبر۶ فرمود: اگر این طور است، پس چرا موسی فرزند خدا نباشد، چرا که او کسی است که تورات بر او نازل شد و آن را برای بنی اسرائیل آورد، و معجزات بسیاری که خود نیز می‌دانید از او مشاهده گردید. اگر عزیر فرزند خدا بود، نمی‌بایست تنها کرامتش احیای تورات باشد، در حالی که، این موسی است که به نبوت و پیامبری بالاتر از عزیر است، و اگر تنها این منزلت و کرامت عزیر موجب می‌شودکه فرزند خدا باشد، موسی ۷ به واسطه پیامبری‌اش چندین برابر این منزلت و کرامت را داراست^[۳۷۴].
رسول اکرم۶ در مناظره با نصاری هم با همین اصل درخواست استدلال می‌کند و دلیل آنها را برای ادعایشان که معتقدند خداوند با مسیح متحد گشته است را از آنان درخواست می کند^[۳۷۵].
در مناظره با دهریه حضرت می‌فرمایند: شما بر چه اساسی معتقدید که همه موجودات، قدیم و ازلی بوده و آغاز و انجامی ندارند؟^[۳۷۶]
در مناظره با مشرکین عرب فرمود: شما چرا بتان را می‌پرستید؟ گفتند: با عبادت آنها به خداوند تقرب می‌جوییم. پیامبر۶ فرمود: مگر این بتان شنوا و اطاعت کننده از خدایشان هستند و او را عبادت می‌کنند، تا شما به واسطه تعظیم آنها به خداوند تقرب جویید؟ گفتند: نه. فرمود: مگر شما خودتان آنها را با دست خود نتراشیده اید؟ گفتند: آری. فرمود: بنابراین اکنون که خدایی دانا به مصالح و عواقب شماست، و در تعیین تکلیف شما حکیم می‌باشد، شما را به عبادت آن‌ ها امر نکرده‌است، اگر آن‌ ها شما را عبادت کنند، شایسته‌تر از این است که شما آنها را بپرستید^[۳۷۷].
در مناظره با جماعت ثنویه که معتقدند نور و ظلمت مدبر عالم می باشند، نیز رسول اکرم ۶ درخواست اصل و برهان می کند و فرمود: چه چیز شما را به این معنی معتقد نموده است.^[۳۷۸]
اما صادق ۷ از امیرالمومین ۷ نقل نموده است که فرمود: خداوند می فرماید: «وَ قَالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّهَ إِلَّا مَنْ کَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَىٰ» وگروهی از کفار نیز سخن دیگری گفتند، خداوند خطاب به پیامبر فرمود: ای محمد «تِلْکَ أَمَانِیُّهُمْ» اینها آرزوهای آنهاست، که بی حجت و دلیلی در دل دارند، «قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ»
بگو: برهان خویش بیاورید، و دلایل خود را بر ادعای خویش اقامه کنید، إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ «اگر راستگوئید» همان گونه که محمد۶دلایل خود را آورد. و همچون اهل ایمان که پس از شنیدن براهین و دلایل رسول خدا به او معتقد شدند.^[۳۷۹]
از امام حسن عسگری۷نقل شده است که فرمود: وقتی آیه «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً» (سوره بقره آیه ۷۴) پس از آن، دلهایتان سخت شد؛ همچون سنگ یا سخت تر. که در شأن یهود و ناصبی ها نازل شد، و گروهی از سران و خطیبان آنان به رسول خدا گفتند: ای محمد! تو از ما بدگویی نمودی و به دلهای ما چیزی را نسبت دادی، که خداوند بر خلاف آن واقف است، به تحقیق که در دلهای ما خیرات بسیاری نهفته است، روزه می گیریم،صدقه می دهیم،و از فقرا دستگیری می کنیم.
رسول خدا ۶ فرمودند: ای برادران یهود! البته دادخواهی اهل حق و باطل باهم یکسانند، ولی حجت ها دلایل الهی میان آن دو را متمایز ساخته و اهل باطل را رسوا و حقیقت حق گویان را آشکار می گرداند و محمد رسول خدا نه از جهل شما سود می جوید و نه بی حجت و دلیل، شما را به پذیرش خود مجبور می نماید. بلکه حجت و دلیل از طرف خدا برای شما ارائه می کند، که قادر به دفع آن نبوده و تاب امتناع از تصدیق آن را نداشته باشید. اگر محمد ۶ به انتخاب خودش برایتان معجزه‌ای می‌آورد، همانا به شک و تردید افتاده و می گفتید: این معجزه‌ای اتفاقی، ساختگی، شعبده و متداول، یا همدستی بوده است. ولی هنگامی که معجزه ای را مطابق خواست خودتان نشان می‌دهم، جای طرح این بهانه ها باقی نمی‌ماند. پس بدانید که پروردگار عالمیان به من وعده فرموده، که خواسته هایتان را به شما نشان دهد، تا بهانه‌ای برای کافرین شما باقی نماند، و بینش مؤمنین شما را بیافزاید. یهودیان گفتند: منصفانه سخن گفتی.^[۳۸۰]
همان طور که در تمامی این مناظره‌ها به وضوح مشاهده می‌شود، حضرت، علاوه بر اینکه از طرف مقابل درخواست بیان دلیل، حجت، استدلال صحیح و برهان می‌کند، خودش نیز براهینی متقن و استوار ارائه می کند تا جای هیچ گونه بهانه‌ای باقی نماند.
۳- جدال احسن:
از اصول بسیار مهم مناظره‌های قرآنی جدال احسن است، که خداوند فرمود:«وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»^[۳۸۱] و همچنین فرمود: «وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»^[۳۸۲]
تکریم طرف مناظره، رعایت ادب و احترام و آرامش در مناظره، سعه صدر و تحمل عقاید و آرای دیگران، رعایت اخلاق اسلامی و انصاف در بحث و گفتگوهای عالمانه و عاقلانه متکی به وحی، از خصوصیات بارز مناظره های رسول اکرم۶است. به تحقیق تمامی مناظره‌های حضرت ۶بر اساس اصل جدال احسن استوار می باشد.
در مناظره رسول اکرم۶با نصاری، که معقتد بودند چون حضرت ابراهیم۷خلیل الله گفته می شود بنابراین؛ اگر به حضرت عیسی۷هم ابن الله گفته شود منعی وجود ندارد، حضرت فرمود: اگر دلیل قیاس شما برای پسر خدا بودن حضرت عیسی۷ اینست که ابراهیم۷ خلیل خداست، باید به این مطلب تأمل شود که موسی۷نیز پسر خداست، زیرا معجزاتی توسط او ظاهر شده که کمتر از معجزات عیسی۷ نبوده است، پس بگویید: «موسی نیز پسر خداست» بلکه همان طور که به یهودیان گفتم، جایز است بگویید: «موسی پدر، آقا، عمو، انیس و امید خداست»^[۳۸۳].
در این مناظره چنان رسول خدا با آرامش و سعه صدر و رعایت احترام و ادب و مستدل و عاقلانه رفتار نمودند، که مسیحیان پس از این استدلال پیامبر ساکت شده و گفتند: ما تا امروز هیچ کس را در مقام بحث و جدل چون تو ندیده بودیم»^[۳۸۴].
رسول اکرم۶ که عقل کل است، با ۲۵ نفر از پنج فرقه یهود، نصاری، دهریه، ثنویه و مشرکان عرب که در محضر پیامبر۶ حاضر شدند و با او به مجادله پرداختند،^[۳۸۵]چنان با قول احسن مناظره کرد، که همگی به اتفاق مسلمان شدند، امام صادق۶فرمود: به خدایی که محمد را به پیامبری برانگیخت سوگند، هنوز سه روز بر این جماعت بیست و پنج نفره نگذشته بود، که همگی مسلمان شدند و گفتند: ای محمد! تا کنون مانند این استدلال را نشنیده بودیم، و گواهی می‌دهیم که تو فرستاده خداوند می‌باشی»^[۳۸۶].
حتی در زمانی که ابوجهل، از سران مشرکین عرب ، حضرت را تهدید می‌کند و به پیامبر می‌نویسد: اندیشه‌های پریشانت، شهر مکه را برایت تنگ نمود و تو را به سوی یثرب روانه ساخت، و آن افکار نادرست و تعدی از حدود، پیوسته تو را به سمت فساد و هلاکت سوق داده و مردم یثرب را به بیابان فنا و هلاکت کشانده و در آتش سوزان جهنم خواهد سوزاند، و جز این نمی‌بینیم که عاقبت، قریشیان برای محو آثار و رفع زیان و گرفتاری ناشی از تو با هم متحد شده، بر تو می‌شورند، و تو همراه اطرافیان نادانت که فریب تو را خورده‌اند، با آنان روبرو خواهی شد، و یارانت از ترس مرگ خود و اهل و عیال و فقر و بیچارگی، پس از هلاکت، ناگزیر به تو کافر شده و دشمنی می‌کنند.^[۳۸۷]
با تمام این اهانت ها و تهدیدها رسول اکرم۶در کمال آرامش و با شرح صدر و ادب می فرماید: «ابوجهل مرا با سختی ها و هلاکت تهدید می کند، و پروردگار عالمیان با یاری و پیروزی وعده ام می دهد و البته خبر الهی صحیح تر و پذیرش وعده الهی سزاوارتر است و پس از نصرت الهی و بخشایش وجود و کرم خداوند، تنهایی یا مخالفت و دشمنی با محمد، زیانی به او نخواهد رساند^[۳۸۸].
و حتی هنگامی که عده ای رسول خدا را به سحر متهم کردند: «وَقَالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُورًا»^[۳۸۹] آن حضرت فرمود:‌«بدانید عقل و بینش من برتر از عقل‌های شماست و در این چهل سال، چیزی بر خلاف خرد و فرزانگی از من ندید. اکنون که شما را از شرک به توحید دعوت می‌کنم مرا به مسحور شدن متهم می‌کنید! آیا می‌توان کسی را که عمری به فرزانگی در میان شما زندگی کرده است به جنون متهم ساخت؟ آنچه هم اکنون از من می‌شنوید دو چیز است:
یکی دعوی نبوت و دیگری دعوت به توحید و سایر معارف الهی. هر یک از این دو، با برهان مناسب خود همراه است و هرگز چنین پیامهایی سحرآمیز نبوده، آورنده آنها مسحور نخواهد بود. پس چنین فرزانه‌ای، نه ساحر است و نه مسحور، و چنان دعوی و دعوتی از قبیل سحر نیست»^[۳۹۰]
استاد بزرگوار آیت الله جوادی آملی می گوید: در احتجاجهای نبی اکرم۶گاه برهان ابتدایی ارائه شده، از مقدمات حق و یقینی استفاده می شود که این نوع استدلال را حکمت می نامند و گاهی به صورت جدال ثانوی، مقدمات مورد پذیرش رقیب و خصم مورد استفاده قرار می گیرد، که این نوع استدلال، جدال نام دارد، لیکن جدال به نحول احسن، زیرا در هیچ یک از محورهای مقدمات و نتیجه این قیاس جدلی نه حقی باطل جلوه داده می شود و نه باطلی حق؛ نه جهلی بر کسی تحمیل می شود و نه از جهل مخاطب سوء استفاده خواهد شد، زیرا محور اصیل رسالت، دعوت به عقل و شکوفایی خرد است»^[۳۹۱]
۴- احترام به ادیان الهی:
از اصول قطعی و حتمی رسول اکرم ۶ در مواجه با علمای ادیان و فِرَق مختلف تکریم و احترام به آنهاست، حضرت بر اساس خلق عظیم «وَإِنَّکَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ»^[۳۹۲] در تمام مناظره های خود بدون استثناء، کمال ادب را رعایت می نمودند، و حتی در شرایطی که مخالفان به او بی ادبی و بی احترامی می کردند، حضرت با کمال تواضع و نرمش و فروتنی با تکیه بر ادب و علم و استدلال متقن اقدام به جوابگویی می‌کردند. از امام حسن عسگری۷نقل شده است که فرمودند از پدرم امام هادی۷ پرسیدم: آیا پیامبر ۶هنگامی که از سوی یهودیان و مشرکان مورد ملامت قرار می گرفت، با آنان احتجاج می نمود؟! پدرم فرمود: آری، در موارد بسیار^[۳۹۳]
از جمله آن حکایتی است، که خداوند از قول آنان می فرماید: و مشرکان گفتند: این پیامبر را چه می شود که غذا می خورد، در بازارها راه می رود، چرا فرشته ای بر او نیامده است؟»^[۳۹۴]
همچنین گفتند: چرا این قرآن بر مردی بزرگ – از نظر جاه و مال- از این دو شهر- مکه و طائف- فرستاده نشده است؟»^[۳۹۵] و نیز گفتند: هرگز تو را باور نداریم، تا برای ما از زمین مکه چشمه ای روان سازی، تا آنجا که می فرماید: برای ما کتابی فرود آوری که از آن بخوانیم.^[۳۹۶]
سپس در احتجاجی دیگر به رسول خدا ۶ گفتند: اگر تو به راستی همچون موسی پیامبر هستی، در مقابل خواسته ما از آسمان بلای صاعقه ای نازل می کردی، زیرا درخواست ما از تو، از پیشنهادی که از موسی کردیم، سنگین تر است».^[۳۹۷]
اما حضرت۶ در مقابل تمام ملامت ها و آزار و اذیت ها به صورت مستدل، و به دور از عوام فریبی و با رعایت کمال احترام، با آنان گفتگو می کرد.
حضرت۶ در مناظره با یهودیان، با احترام به کتاب آسمانی آنها، تورات را میان خود و یهودیان حاکم قرار می دهد و از ابن عباس نقل شده است که گفت: چهل تن از مردان یهودی از مدینه خارج شده و گفتند: بیائید نزد این کاهن و دروغگو برویم، تا چهره به چهره او را توبیخ نموده و تکذیب کنیم، چرا که او ادعا می کند افضل از رسولان الهی است، و چگونه چنین باشد، حال آنکه تمام انبیاء همچون آدم و نوع و … از او بهترند! پس پیامبر۶ به عبدالله بن سلام فرمود: تورات میان من و شما حاکم باشد. یهودیان نیز پذیرفتند».^[۳۹۸] رسول اکرم۶ فضیلت خود بر حضرت آدم۷، حضرت موسی۷، حضرت نوح۷، حضرت ابراهیم۷، حضرت عیسی۷، حضرت سلیمان۷، را بیان نمودند و در تمام موارد یهودیان گفتند: ای محمد راست گفتی، این مطلب در تورات نیز نوشته شده است، اقرار کردند که فضیلتهای حضرت برتر است و گفتند: ای محمد! همگی ما به یگانگی خدا و رسالت تو شهادت می دهیم.^[۳۹۹]
در مناظره با مسیحیان نیز که معتقد بودند مسیح۷ ابن الله است، و گفتند: عیسی۷ در انجیل می‌گوید: من به سوی پدر خود و شما می‌روم، با احترام به مسیحیان و مطلب تورات فرمودند: اگر بدانید در انجیل این گونه آمده است:
من به سوی پدر خود و شما می روم، پس لازم است به همان دلیل بگویید تمام کسانی که عیسی۷ آنان را مخاطب قرار داده پسران خدایند، همان گونه که عیسی۷ پسر خداست. به راستی که در انجیل بر ابطال گفتار شما دلیل وجود دارد، که گمان می کنید اطلاق «ابن الله» به حضرت عیسی۷ به سبب ویژگی خاص او بوده است، در صورتی که خود به خوبی می دانید، عیسی ۷ دارای ویژگی خاصی نبوده است، که دیگران آن را نداشته باشند. شما که این جمله را نقل می کنید، آن را بر غیر معنای واقعی اش تأویل می نمایید، بلکه منظور عیسی۷ از «من به سوی پدرم و پدرشما می روم» این است که من به سوی عقیده ای جز عقیده شما می‌روم، که آن را باور دارید. شاید مراد شما معنای لفظی و لغوی پدر و پسر باشد، بلکه بگویید مراد عیسی ۷ این بوده است که: من به سوی پدرم و پدر شما، آدم و نوح می روم و این که خداوند مرا به سوی ایشان بالا می برد، و مرا با نوح۷ و آدم۷ پدر من و شما جمع می نماید، بلکه به راستی عیسی۷، جز این معنی را اراده نکرده است».^[۴۰۰]
بنابراین، از اصول مسلم حضرت ۶تکریم و احترام فرق و مذاهبی است که با آنان به گفتگو می پرداختند.
۵- حق جویی
رسول خدا ۶ که تحت ولایت الله است که فرمود: «إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ وَهُوَ یَتَوَلَّى الصَّالِحِینَ»^[۴۰۱] ولیّ من خدایی است که، کتاب را فرو فرستاده و او متولی صالحان است و تحت ولایت حق است، که حق از جانب خداوند متعال به او عرضه شده است. «الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلَا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ»^[۴۰۲] حق از طرف خداوند به تو رسیده است و تو هرگز در مریه و شک مباش، تمام اعمال، رفتار و گفتار او بر محور حق و حق گویی و حق جویی است.
رسول حق۶‌در هیچ کدام از مناظره ها از اصل حق و حق جویی خارج نشد، و بر همین اساس گفتار او متقن و تأثیرگذار بود.
استاد بزرگوار آیت الله جوادی آملی در توصیف رسول اکرم۶می‌گوید: «مقام منبع عصمت عملی برای کسی حاصل است که به مرز اخلاص رسیده باشد، در این حال در حرم امن او شهوت و غضب باطل راه ندارد، چون وی هر دو را مهار کرده، به صورت اراده و کراهت در آورده، اراده و کراهت را رقیق کرده، به صورت تولی و تبری در آورده است. انسان کامل مراحل جذب و دفع، شهوت و غضب، محبت و عداوت و اراده و کراهت را طی کرده و به مقام تولی و تبری، که دقیق ترین مرحله اراده و کراهت، لطیف ترین مرحله محبت و عداوت، صافترین مرحله شهوت و غضب و پاکترین جذب و دفع می‌باشد، رسیده است. کسی که به مقام تولی و تبری رسیده، شیطان را دشمن ترین دشمن درون و بیرون می داند و او را سرکوب کرده، بر همه دشمنان فایق می آید و متولی حق می شود چنانکه حق ولی اوست».^[۴۰۳]

نگرشهای کارافرینانه دانشجویان و موانع آن، ماهنامه کار و جامعه

۲۱

سطح نگرش کارآفرینانه ، ابعاد چهار گانه آن (توفیق طلبی، مرکز کنترل درونی ،خلاقیت و رهبری) و اجزا سه گانه آن(عاطفی، شناختی و رفتاری)، در دانش آموزان بالاتر از سطح متوسط است. همچنین پژوهش وی نشان داد که بین دانش آموزان پسر و دانش آموزان دختر اختلاف معنی داری به لحاظ نگرش کارآفرینانه وجود ندارد، با این که در همه ابعاد و اجزا نگرش کارآفرینانه دانش آموزان پسر میانگین نمرات بالاتری داشتند اند این تفاوت تنها در بعد مرکز کنترل درونی و جز رفتاری معنی دار بوده است.همچنین نگرش کارآفرینانه دانش آموزان دبیرستانی و هنرستانی به استثنای جز عاطفی با یکدیگر اختلاف معنی داری نداشته است ، با این حال تنها جز رفتاری نگرش کارآفرینانه در دانش آموزان هنرستانی از دانش آموزان دبیرستانی بالاتر بوده و در سایر ابعاد و اجزا نگرش کارآفرینانه دانش آموزان دبیرستانی میانگین نمرات بالاتری داشته اند. همچنین طبق تحقیق وی تفاوت معناداری در بین نگرش کارآفرینانه دانش آموزانی که پدران خوداشتغال داشتند با دانش آموزانی که پدران کارمند داشتند وجود نداشت.

۱۳۸۹

لشکری

شناسایی عوامل اثرگذار بر نگرش کارآفرینانه دانش آموزان مقطع دوم و سوم متوسطه منطقه ۲ آموزش و پرورش شهر تهران

۲۲

قابلیت‌های کارآفرینی دانشجویان در زمینه استقلال طلبی، کنترل درونی، انگیزه پیشرفت و خلاقیت بالاتر از حد میانگین بود، اما نمرات ریسک پذیری از متوسط نمره معیار پایین تر بوده است و همچنین آموزشهای دانشگاهی در پرورش ویژگیهای کارآفرینی در دانشجویان موثر نبوده است.

۱۳۸۴

لیاقت دار

بررسی قابلیت های کارآفرینی دانشجویان دانشگاه اصفهان

۲۳

ریسک پذیری این دانشجویان متوسط به بالا می باشد و از نقطه نظر جنسیت ، این مقاله نشان می دهد که ریسک پذیری دانشجویان پسر بیش از دانشجویان دختر است، همچنین نتایج به دست آمده حکایت از آن دارد که طبقه اجتماعی در ریسک پذیری دانشجویان تاثیری ندارد.

۱۳۸۸

ناهیدالملوک محمودی

بررسی عوامل موثر بر ریسک پذیری دانشجویان

۲۴

وی به بررسی رابطه انگیزه پیشرفت، مخاطره پذیری، خلاقیت و عزت نفس با کارآفرینی دانشجویان پرداخته و متوجه شده است که رابطه معناداری بین آنها وجود دارد.

۱۳۸۱

برومند نسب

بررسی رابطه ساده و چندگانه وضعیت اجتماعی و اقتصادی،انگیزه پیشرفت،مخاطره‌پذیری، جایگاه مهارت،خلاقیت و عزت نفس با کارآفرینی در دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز

۲۵

کارآفرینان موفق دارای منبع کنترل درونی هستند ، یعنی موفقیت خود را به عواملی چون تلاش، کوشش و توانایی های فردی خود نسبت می دهند.

۱۳۶۷

آرشید

بررسی رابطه بین موفقیت شغلی معلمان و مرکز کنترل

۲۶

دیوان دائمی داوری در شهر لاهه هلند، در تاریخ ۱۹ سپتامبر ۱۹۰۰ تأسیس شد و هدف از تأسیس آن، تصویب چندین معاهده جهت حل وفصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی است. این دیوان به موجب قطعنامه شماره۳/۴۸ مورخ ۱۳ اکتبر ۱۹۹۳مجمع عمومی سازمان ملل متحد، هم اکنون از وضعیت ناظر نزد مجمع عمومی سازمان ملل متحد برخوردار است(میرعباسی، پیشین،۹۱). این دیوان یک مرجع دائمی ومستمر نیست بلکه سازمانی است که درآن اسامی داوران وکارشناسان واجد شرایط نگهداری می شود. قدیمی ترین مرکز داوری بین المللی در زمینه حل اختلافات فراملی است وبه تمامی اختلافات بین المللی که نزدآن اقامه شود، رسیدگی می نماید. دراین دعاوی حداقل یکی از طرفین باید دولت باشد. دردیوان دائم داوری افراد خصوصی نیز می توانند دعاوی خود را در دیوان مطرح نمایند. طرفین درانتخاب داور آزاد هستند، داوران می تواند از حقوقدانان یا کارشناسانی که درزمینه مورد اختلاف دارای تخصص هستند انتخاب شوند.

دیوان دائمی داوری که بر اساس کنوانسیون های لاهه تأسیس شده است، به عنوان یکی از قدیمی ترین مراکز داوری بین المللی در زمینه حل وفصل اختلافات بین المللی است و به تمامی اختلافات میان کشورها، کشورها و سازمان های بین المللی وکشورها و سازمان های غیردولتی که نزد آن مطرح شود، رسیدگی می نماید. این دیوان درسال ۱۹۹۶ ، یک گروه کاری ویژه جهت بررسی نقش این دیوان نسبت به تصویب کنوانسیون مسئولیت مدنی در رابطه با خسارات ناشی از فعالیت های تهدیدکننده محیط زیست وکنوانسیون حمایت کیفری از محیط زیست در زمینه جرایم خاص که به جرایم عمدی، غیر عمدی و شبه عمدی تقسیم می شوند را در ۴ نوامبر ۱۹۹۸ تصویب کرد. این گروه به دیوان توصیه کرد که فهرستی از کارشناسان حقوق بین الملل محیط زیست راتهیه نماید تا بتواند به موقع آنان را به طرفین دعاوی زیست محیطی معرفی نماید. بدین منظور درابتدا باید آگاهی لازم به دولت ها، سازمان های بین المللی، شرکت ها وافراد خصوصی درمورد آمادگی دیوان برای حل وفصل اختلافات بین المللی زیست محیطی ارائه گردد. اما این کنوانسیون ها دارای قدرت اجرایی در سطح منطقه ای هستند و لذا به عنوان یک نظام کامل قادر به حمایت کیفری از محیط زیست در زمینه جرایم زیست محیطی در سطح جهانی نیستند. در واقع،درست است که وجود این نهادهای داوری درسطح منطقه ای در خصوص حل و فصل اختلافات فراملی جهت رفع اختلافات میان دولت ها، دولت ها و سازمان های بین المللی،دولت ها و افراد خصوصی و حتی رفع اختلافات میان افراد خصوصی نقش مؤثری داشته است، اما عدم امکان رفع این اختلافات در سطح بین المللی، با روش های تصویب شده در اساسنامه این دادگاه ها و نهادهای داوری،نیاز جدی به پیش بینی روش هایی با رویکردی بین المللی و در سطح جهانی وحتی ایجاد یک سازمان بین المللی تحت عنوان سازمان بین المللی محیط زیست و تأسیس یک دادگاه بین المللی محیط زیست که مستقل و بی طرف تنها با موضعی عادلانه در راستای حفاظت از محیط زیست باشد، وجود دارد (جلالی، پیشین، ۷۳_۷۵).

اگر کشورها برای حل وفصل دیگر اختلافات خود توافق کنند، ماموریت دیوان دائمی داوری حتی می تواند شامل اختلافات بین افراد خصوصی نیز بشود. بعضی از کشورها ممکن است با صدور اعلامیه ای یکجانبه صلاحیت اجباری دیوان را برای هر اختلاف زیست محیطی که توسط کشورها، سازمان های بین المللی ویا افراد خصوصی علیه آنان مطرح میشود، بپذیرند. درسال های اخیر دیوان دو مجموعه قواعد اختیاری یکی در زمینه داوری ودیگری در زمینه سازش اختلافات زیست محیطی ومنابع طبیعی را به تصویب رسانده وبرای استفاده دراختیار جامعه بین المللی قرار داده است. با این وجود و باتوجه به اینکه دیوان دادگاه واقعی برای ترافع دعاوی نیست وفقط اسامی داوران را ارائه می دهد وهمچنین رویه دولت ها درعدم استفاده لازم از این دیوان، دیوان نمی تواند نقش دادگاه و رسیدگی قضایی دردعاوی زیست محیطی را بطور موثر ایفا کند.

جمع آوری اطلاعات۵ تا ۸۷۴۷/۰

تجزیه و تحلیل بازار۹ تا ۱۲۸۵۲/۰ارتباطات۱۳ تا ۱۶۸۴۵/۰هوشمندی رقابتی۱ تا ۱۶۹۴۴/۰وفاداری مشتریان۱۷ تا ۳۲۹۳۸/۰کل سوالات پرسشنامه۱ تا ۳۲۹۴۷/۰

با توجه به مقادیر ضریب آلفا مشاهده می کنیم که پرسشنامه این تحقیق از پایایی قابل قبولی برخوردار است.

۳-۸ نحوه تجزیه و تحلیل اطلاعات پرسشنامه
بعد از اینکه داده ها از نمونه های جامعه آماری جمع آوری شد، مرحله بعدی آن است که داده ها جهت آزمون فرضیه ها تحلیل شود. اما قبل از اینکه بتوانیم این کار را انجام دهیم چند گام مقدماتی مورد نیاز است که باید تکمیل شود که شامل : آماده سازی داده ها برای تحلیل، درک داده ها ، آزمون برازش داده ها و آزمون فرضیه.
برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شده است. آمار توصیفی (پارامترهای مرکزی و پراکندگی ازقبیل: میانگین، ماکزیمم ، می‌نی‌مم ، جداول فراوانی ، نمودارها، انحراف استاندارد و واریانس) برای متغیرهای جمعیت شناختی و آمار استنباطی (جهت تجزیه وتحلیل داده از آزمون های کولموگرف – اسمیرنوف (k-s) جهت تجانس واریانس بین داده ها و از رگرسیون خطی ساده برای سنجش تأثیر متغیر ها استفاده شد.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل داده‌ها
۴-۱ مقدمه
یک پژوهش جهت بررسی و توصیف ویژگیهای عمومی پاسخ دهندگان از روش های موجود در آمار توصیفی مانند جداول توزیع فراوانی، در صد فراوانی، درصد فراوانی تجمعی و میانگین استفاده میگردد. بنابراین هدف آمار محاسبه پارامترهای جامعه با بهره گرفتن از سرشماری تمامی عناصر جامعه است.
در آمار استنباطی یا پژوهشگر با استفاده مقادیر نمونه آماره ها را محاسبه کرده و سپس با کمک تخمین و یا آزمون فرض آماری، آماره ها را به پارامترهای جامعه تعمیم می دهد.برای تجزیه و تحلیل داده ها و آزمون فرضیه های پژوهش از روش های آمار استنباطی استفاده می شود.در یک مقاله پژوهشی یا یک پایان نامه باید سوال پژوهش یا فرضیه پژوهش مطرح شود. اگر تحقیق از نوع سوالی و صرفا حاوی پرسش درباره پارامتر باشد، برای پاسخ به سوالات از تخمین آماری استفاده می شود و اگر حاوی فرضیه ها بوده و از مرحله سوال گذر کرده باشد، آزمون فرضیه ها و فنون آماری آن به کار می رود.
هر نوع تخمین یا آزمون فرض آماری با تعیین صحیح آماره پژوهش شروع می شود. سپس باید توزیع آماره مشخص شود. براساس توزیع آماره آزمون با بهره گرفتن از داده های بدست آمده از نمونه محاسبه شده آماره آزمون محاسبه می شود. سپس مقدار بحرانی با توجه به سطح خطا و نوع توزیع از جداول مندرج در پیوست های کتاب آماری محاسبه می شود. در نهایت با مقایسه آماره محاسبه شده و مقدار بحرانی سوال یا فرضیه تحقیق بررسی و نتایج تحلیل می شود.
۴-۲ آمار توصیفی

قاعده غرور در دو وجه نفی و اثبات ضمان تولید کننده قابل استناد است به گونه ای که اگر تولید کننده خود باعث فریب مصرف کننده یا سایر عرضه کنندگان شده باشد و این امر منجر به خسارت گردد، موجب ضمان تولید کننده ودر صورتی که فعل ثالث موجب فریب و در نهایت منجر به خسارت گردد، رافع ضمان است مانند این که ثالثی مستقل و غیر ماذون از تولید کننده( مانند عرضه کنندگان ) در تنظیم و عملکرد کالا و در تغییر و تبدیل کالا نقش داشته باشد و در نتیجه‌ی آن خسارتی به مصرف کننده وارد شود. به واسطه‌ی این که حادثه منتسب به اوست ضامن است. و یا عرضه کنندگان از ارائه‌ اطلاعات یا هشدار‌های لازم خودداری کنند، حادثه منتسب به آن‌ هاست و ضامن هستند. نیز در مواردی که فروشنده مواد غذایی تاریخ دار از اعتماد خریدار سوء استفاده کرده و مواد غذایی تاریخ گذشته را به جای آن فروخته و این امر منجر به مسمومیت مصرف کننده شده باشد، از باب غرور و تسبیب ضامن است زیرا شرط قاعده‌ی غرور، جهل مغرور است و علاوه بر آن عمل غار همراه با خدعه و نیرنگ است.در فرض مذکور خریدار جاهل به فساد مواد غذایی است و فروشنده از اعتماد خریدار سوء استفاده نموده است. اگرچه فروشنده از فساد مواد غذایی اطلاعی نداشته است‌، می‌توان وی را ضامن دانست.

هم چنین اگر ثالثی نام و علامت تجاری خود را بر روی کالای تولیدی دیگری مخصوصاً کالای تولیدی خارجی برچسب کرده باشد، می‌توان وی را مسئول دانست.چه کالا سر بسته باشد و یا نباشد. چراکه با این اقدام وی در برابر مصرف کننده متعهد به ایمنی شده است زیرا خریدار نیز با اعتماد به نام فروشنده وارد معامله شده است. در این موارد نیز ثالث از باب غرور و تسبیب ضامن است و این گونه اقدامات رافع ضمان تولید کننده است.
حال اگر فروشنده از عیب کالا مطلع باشد و به خریدار اطلاع ندهد بنا به قاعده اقدام‌، ضمان را از عهده‌ی تولید کننده بر عهده‌ی خودمنتقل کرده است.لذا ضمان فروشنده ثابت است و او نمی‌تواند به تولیدکننده رجوع کند زیرا در این مورد تولید کننده غار نیست و شرط قاعده‌ی غرور جهل مغرور است و در مورد فوق فروشنده عالم به عیب کالابوده است.( فتاح زاده‌، ۱۳۹۱)
در خسارت ناشی از عیب کالا گاه دخالت چند سبب علت خسارت هستند ولی مصرف کننده نمی‌تواند در صورت خسارت ناشی از کالا، از هریک مطالبه خسارت نماید.ولی در برخی موارد متضررمی تواند عدم دخالت ایادی واسطه را با توجه به شواهد و قراین اثبات نماید.مانند این که متضرر کالایی سر بسته را از جزء فروشی می‌خرد و در حین مصرف خسارتی حاصل می‌شود‌، علت این ضرر بیشتر به تولید کننده مربوط است تا جزء فروش‌، به جهت این که اولاً امکان آگاهی از عیب کالا برای او نبوده است و در هیچ مرحله از ساخت و طرح و تعلیم دخالت نداشته است. و ثانیاً وی در محدوده ضمان قراردادی است. بنابراین فقط ملزم به بازگرداندن ثمن می‌شود و جبران خسارت به عهده‌ی وی نیست. ولی از طرفی به نظر می‌رسد بتوان فروشندگانی که عیب کالا منتسب به آنان نیست را نیز ضامن شناخت زیرا این افراد هر چند به عیب یا حوادث احتمالی جاهل بوده باشند، از باب غرور موجب استفاده‌ی مصرف کنندگان از کالا‌ها و در نتیجه زیان به آن‌ ها گردیده اند و با لحاظ سبب اقوی از مباشر حوادث به آن‌ ها و ایادی قبلی آن‌ ها منتسب می‌باشد. در این صورت هریک از این توزیع کنندگان، پس از تحمل جبران ضرر در مقابل مصرف کنندگان مستحق اخذ آن از ایادی قبلی خود خواهند بود زیرا آنان نیز می‌توانند به کسی که کالا را از طریق وی تحصیل کرده رجوع کرده تا به مسبب اصلی دست یابند.

۲-۳- قاعده‌ی لاضرر

۲-۳-۱- تعریف و مبنا

اما بعد از وفات پیامبر اکرم (ص) ، امام علی (ع) به طور مستقیم عهده دار حکومت نشـد ، زیـرا
در واقعه « سقیغه » ابوبکر به عنوان خلیفه مسلمانان معرفی شد و انصار که از حامیان امام علی (ع) در امر خلافت بودند خوار شدند و شاعر انصار « نعمان بن عجلان »^[3] گفت :
أَکانَ خَطاءً ما أَتینا وَ أَنتُم صَواباً کأنالا نَریشُ و لانَبری…^[4]
وَکانَ هَوانا فی علّیٍ و أَنَّهُ لِأهلِ لها یا عمر و عِن حَیثُ لاتَدری^[5]
وَ هذا بِحَمدِالله یَثفی مِنَ العمی وَ یَفتَحُ آذاناً ثَقُلنَ عَنِ الوَقرِ…^[6]
( آذرشب ، 1379 هـ . ش ، ص 119 )
4 – 2 – 5 – شعر سیاسی در دوره اموی
شعر سیاسی در این دوره به علت رقابتهای سیاسی و دعواهای قبیله ای و نژادی زیاد شد ، شعر

در دوره اسلامی در تعارض با سلطنت حاکمه و شعرای دربار بود. در این دوره شعرای نقائض آشکار شدند که عبارت بودند از :
1. اخطل ( 20 – 92 هـ )
2. فرزدق ( 20 – 114 هـ )
3. جریر ( 33 – 114 هـ )
( آذرشب ، 1379 هـ . ش ، ص 164 )
این سه شاعر نامبرده را نمی توان در زمره شعرای سیاست به معنای تازه و کلی به حسـاب آورد
زیرا آنان همچنان عصبیت قبیلگی داشتند اما گه گاهی به آن مفهوم عالی سیاست نزدیک می شدند. اینان در زیر سایه امویان به خاطر گرایش جاهلی که در این طایفه بود آرمیدند و به احزاب سیاسی هم پیوستند اما این پیوستگی به این دلیل بود که بازهم وسیه ای برای محبت های قبیله ای بیابند. ( الفاخوری ، 1380 هـ . ش ، 1/467 )
احزاب و گروه هایی که در دوره اموی به وجود آمدند به دنبـال اهـداف و مقاصد خویـش بودند ،
هر حزب و گروهی سخن خود می گفت و برای اثبات حقانیت خویش به کتاب و سنت چنگ می زد و با شعر و خطا به رنگ و رو نقش می داد.
احزاب و گروه هایی که در آن دوران در کمکشهای سیاسی داخـل شده بـودند عـبارت بـودند از
خوارج ، شیعه ، زبیریان ، موالی و امویان . ( الفاخوری ، 1386 ، ص 206 )
خوارج : معتقد بودند که خلافت حق مشترک بین مسلمـانان است. آنـها با اشرافـیت نـژادی ،
قبیلگی و خانوادگی مبارزه می کردند و به مساوات اسلامی دعوت می نمودند. شعر خوارج شعر عقیده بود و از امتیازات شعری آنها ، نوآوری در آن است. ( همان ، ص 206 )
شیعه : شعر شیعه به مقتضای موضوع گاه با آرامش توأم است و گاه با خروش و جوشش ، گـاه
با لطافت و گاه با اندوه. ( همان ، ص 206 )
زبیریان:خلافت بنی امیه را انکار می کردند و از میان قریش تنها خود را وارث آن می شمردند
و در طریق تحقق یک حکومت اشرافی گام می زدند. ( همان ، ص 206 )
موالی:مورد ستم اعراب واقع شدند. اعراب آنها را از حیث خون و زبان و ادب و اخلاق پست تر
از خود می شمردند و معتقد بودند که خود بدان جهت که از اخلاق عربی و زبان عربی بهره ورند و دین اسلام از میان آنها برخاسته و اکنون دولت پیروزمند دولت آنهاست ، بر دیگران برتری دارند.
از خصوصیات شعر موالی حسن تنسیق و گاه استقصاء و رقـت اسلـوب و غالـباً استفـاده از اوزان
کوتاه است. ( همان ، ص 206 )
امویان : امویان سیاستمدارانی بودند که به طلب دنیا و پادشاهی دنیا تلاش می کـردند و برای
رسیدن بدین مقصود از نیروی شمشیر و مال و عقل بهره می جستند. مردم نیز بعضی به طمع مالشان و بعضی از بیم شمشیرشان به آنها پیوسته بودند.
شاعرانی که گرد بنی امیه را گرفته بودند تنها منافع مادی خـود را در نظـر داشتنـد و بـه مـدح
ملوک می پرداختند.
شعر آنها همان مدایح معموله است با همان صفات کلی چون کـَرَم و حـلم و حسـن سیاسـت و
شرافت نسبت و بهره مندی از لذایذ حیات و امثال اینها بود. ( همان ، ص 207 )
4 – 2 – 6 – شعر سیاسی در دوره عباسی
در دوره عباسی یک نوع شکوفایی در زمینه های اجتماعی ، فرهنـگی و ادبـی به دلـیل زنـدگی

شهرنشینی ، گسترش افق خیال ، انتقال از بادیه به شهر ، ترجمه کتابهای فلسفی و منطقی از « یونان » و سرزمینهای دیگر ایجاد شد که در نتیجه آن ذهن شعرا پویاتر شد و فکر خود را مشغول سرودن شعر کردند :
در دوره عباسی ها یک نوع ادبیات با عنوان « ادبیات اقلیـمی » به وجـود آمـد ، در ایـن عرصـه
ادبیات هر سرزمین با سرزمین دیگر فرق داشت اما اساس آنها یکی بود. مثلاً : در « حلب » به دلیل جنگهایی که « سیف الدوله حمدانی » با رومیها داشت خطبه های دینی زیاد شد ، بنابراین شاخه شاخه شده سیاست در نهضت شعر این دوران اهمیت داشت. با توجه به همه تنشهای سیاسی که در این دوران برای داعیان استقلال بود اما عرصه ادبیات و شعر قوی بود ، زیرا بیشتر این دولتهای مستقل اهل علم و ادب بودند و یا شعرا و ادبا را تشویق می کردند ، مانند : « آل بویه » که خود ادیب بودند یا دربار « سیف الدوله حمدانی » که پناه شعرایی مثل « ابوفراس حمدانی » ( 320 – 357 هـ ) و متنبی ( 303 – 354 هـ ) بود.
یـک نـوع گرایـش گستـرده تـر در شعـر دوره عبـاسی به نام « شعوبی گری » به وجـود آمـد.
« شعـوبی گری » تنها به گرایشات سیاسی توجه نداشت بلکه عواطف عموم مردم را مورد توجه قرار می داد. این گرایش « شعوبیگری » حاصل دعوای ایرانیها با عربها و ترکها و استبداد حاکم در این دوران بود ، بنابراین خلفا به شعرایی نیاز داشتند که این جنگها و دعواها را توصیف کند و در قصرها بر روی شعرا و ا

دبا باز شد. ( الزیات ، 1383 هـ . ش ، ص 182 – 183 )
4 – 2 – 7 – شعر سیاسی در دوره انحطاط
در دوره انحطاط بسیاری از عوامل که سبب تقویت شعر و تشویق شاعر بود از بین رفت. ملوک و
سلاطین غیر عرب بودند و فقط در موارد نادر شعرا را می خواستند ، دیگر از صله و پاداش خبری نبود و شعرا ناچار بودند زندگی خود را از راه صنعتگری و پیشه وری مانند قصابی ، روغن فروشی ، سرمه فروشی و … بگذرانند.
عصبیت و جوانمردی که پیش از این دوره ، انگیزه سرودن شعر بود همـه از بیـن رفـت و در آن
فضای مضطرب شور و حال باقی نماند. در این دوره سرچشمه شعر بطور کامل نخشکید و با توجه به اینکه صنایع بدیعی و الفاظ عامیانه در شعر به اوج خود رسید اما بعضی از شعرا بودند که به اغراض سیاسی هم توجه داشتند. ( الفاخوری ،1422 هـ . ش ،1380 هـ . ش ، 1/1026 – 1028 )
از مشهورترین شاعران سیاسی این دوره می توان از « ابن نباته » نام برد ، او در همه ابواب شعر
وارد شده است ، اما شکایت جایگاه ممتازی در شعر وی دارد زیرا در زمانی می زیسته که آشوب ها ، اضطراب ها ، استبداد ، زیاده روی در خونریزی ، مصادره اموال مردم و … به اوج خود رسیده بود.
( منبع پیشین ، 1/1050 )
4 – 2 – 8 – شعر سیاسی در دوره معاصر
شعر سیاسی ، شعری است که بیانگر شوق و علاقه مردم مشرق زمین به استقلال و آزادی از هر
گونه ستم و استعمار بود.
در دوره معاصر روزنامه ها نقش به سزایی را در آگاه کردن افـکار عمـومی بـه عهـده داشتـنـد و
روحیه میهن دوستی ، قومیت ، مبارزه با استبداد و عشق به آزادی خواهی را در مردم بیدار کرد. مطبوعات ، مدارس سیاری بودند که تهذیب عوام ، تنظیم افکار خواص ، انگیزش همت ها و اصلاح قلم های فاسد را به عهده گرفته بودند. اما عوامل دیگری مانند صنعت چاپ ، مجامع علمی و ادبی ، کتابخانه ها ، تئاتر و نمایش نامه ها و … در بیدار سازی افکار مردم نقش به سزایی داشتند.
دراین دوران 4 مکتب ادبی به وجود آمد :

1. مکتب مخضرمین
2. مکتب افراط کاران
3. مکتب اهل ابداع
4. مکتب واقع گرایی

( الفاخوری ، 1422 هـ . ش ، 1380 هـ . ش ، 2/39 – 40 )
4 – 2 – 8 – 1 – مکتب مخضرمین
مکتب مخضرمین به نوآوری گرایش داشت و اسـاس کـار آن ادبیـات قدیـم بـود. از پیـروان این
مکتب : « احمد شوقی » ( 1868 – 1932 م ) ، « حافظ ابراهیم » ( 1871 – 1932 م ) ، « خلیل مطران » ( 1872 – 1949 م ) و « معروف الرصافی » ( 1875 – 1945 م ) می باشند.
اما « عبدالغنی الرصافی » شاعر عراقی و از بزرگترین شعرای مکتب کلاسیک است. عضو مجلس
نمایندگان عثمانی بود که بعد از جنگ جهانی اول به عراق بازگشت. در عرصه روزنامه نگاری و سیاست دارای مناصب متعددی بود.
در سال 1930 به عنوان معاون پارلمان عراق در حرکت انقلابی کـه « رشیـد عـالی الکـیلاتی »
رهبری می کرد شرکت کرد و مجموعه اشعاری را درباره این انقلاب سرود.
« معروف الرصافی » شاعر آزادی خواهی بود که اشعـار انقـلابی سوزنـاکی را سـرود ، او در ایـن
اشعار به قضایای اجتماعی و سیاسی می پردازد. وی به قضایای وطن خود توجه می کرد ، در راه آزادی وطن خود تلاش کرد و فریب سخنان استعمار را نمی خورد. او به مسئله آزادی در برابر استعمارگران بسیار توجه کرده است. ( الفاخوری ، 1386 هـ . ش ، ص 661 )
همچنین فیتوری از جمله شاعرانی است کـه به مسـائل اجتمـاعی و سیـاسی دوره خـود توجـه
خاصی داشته و تلاش زیادی از خود نشان داده است و مردم را دعوت به آزادی نموده و آنها را به مبارزه علیه استعمارگران تشویق و ترغیب نموده است.
4 – 2 – 8 – 2 – مکتب افراط کاران
این مکتب بعد از جنگ جهانی اول به وجود آمد که برخورد و ارتباطش با غرب یـا بـا آمریکاییها
شدید بود و نفوذ اجانب بر آنها نیرومند و فرهنگ غیر عربی شان از فرهنگ عربی شان قوی تر ، اینان فکر ، احساس و خیال خود را از شاعران غرب به عاریت می گرفتند و الفتشان به ادبیات غرب بیشتر از ادبیات عرب بود ، این مکتب به دلیل درد و رنج هایی که بر ملت لبنان و سوریه وارد آمد رنگ رمانتیک به خود گرفت.

در جهت رفع این مشکلات کنوانسیون مذکور از دولت‌های عضو می‌خواهد که اموال فرهنگی کشورهای دیگر را با درخواست آنها، اعاده کنند.

بنابر بند ۲ ماده ۷ کنوانسیون دولت‌های عضو کنوانسیون متعهد شده‌اند که «بنابر درخواست کشور مبدأ که عضو کنوانسیون حاضر می‌باشد تدابیری اتخاذ کنند که هرگونه مال فرهنگی را که پس از لازم‌الاجرا شدن کنوانسیون حاضر در مورد دو کشور مربوط به سرقت رفته یا غیرقانونی خارج شده ضبط و مسترد کنند، مشروط بر اینکه دولت درخواست‌کننده به شخصی که با حسن نیت آن را بدست آورده یا به طور غیرقانونی مالیکت آن را احراز کرده است غرامت عادلانه‌ای بپردازد».
چنانکه ملاحظه می‌گردد کنوانسیون رویکرد تلفیقی را اتخاذ کرده است که با سیستم‌های حقوقی موجود در تعارض می‌باشد.
البته بیان این نکته لازم است که این رویکرد، تقریباً شبیه راه‌حل پذیرفته شده در نظام‌های حقوقی فرانسه و سوئیس است؛ توضیح اینکه قوانین سوئیس و فرانسه بطور نسبتاً یکسانی مطالبه مال مسروقه را در مدت ۵ سال (بند ۱ ماده ۹۳۴ قانون مدنی سوئیس) یا ۳ سال (بند ۲ ماده ۲۲۷۹ قانون مدنی فرانسه) اجازه می‌دهند با این وجود در صورت برخی شرایط (خرید مال در بازار، در حراجی‌های عمومی یا از یک تاجر حرفه‌ای) متصرف با حسن‌نیت حق دریافت غرامت دارد.^[۵۹]
۳-۱-۱- عدم پیش‌بینی حق اقامه دعوی استرداد برای اشخاص
ایرادی که بسیاری از منتقدان به کنوانسیون ۱۹۷۰ وارد می‌کنند این است که هیچ حقی برای اشخاص خصوصی در جهت اقامه دعوی استرداد پیش‌بینی نکرده است.
این کنوانسیون با بیان اینکه «دولت تقاضاکننده مکلف است به خرج خود مدارک مثبته لازم را برای توجیه درخواست ضبط و استرداد فراهم نماید»^[۶۰] صاحبان اموال فرهنگی مسروقه یا غیرقانونی خارج شده را از طرح دعوی استرداد محروم کرده است. بنابراین این اشخاص در صورتی که بخواهند اشیای متعلق به خود را مسترد کنند، هرچند در اغلب موارد خارج‌کنندگان غیرقانونی این اشیاء خود مالکین آن می‌باشند، بایستی از طریق دولت‌های متبوع خود اقدام کنند.
۲-۱- وظایف و محدودیت‌های اعضا و جامعه بین‌المللی در جلوگیری از ورود و خروج غیرقانونی اموال فرهنگی
۱-۲-۱- وظایف و مسؤولیت دولت‌های عضو کنوانسیون
این کنوانسیون با امعان‌نظر به اینکه «ورود، صدور و انتقال مالکیت اموال فرهنگی که برخلاف تدابیر اتخاذ شده توسط دولت‌های عضو صورت می‌گیرد غیرقانونی است»^[۶۱] و با توجه به اینکه اقدامات در جهت حمایت از میراث فرهنگی وقتی مؤثر خواهد بود که در سطح ملی و بین‌المللی اتخاذ شود، تعهداتی را برای دولت‌های عضو مقرر داشته است.
کنوانسیون با ذکر اینکه هر دولت موظف است میراث فرهنگی موجود در قلمرو خود را در برابر خطرات سرقت، کاوش‌های پنهانی و صدور غیرقانونی حفاظت کند، وظایفی را به عهده آنها گذارده که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
۱-۱-۲-۱- تأسیس نهادهای مسؤول حفاظت از میراث فرهنگی
دولت‌های عضو به منظور تأمین حمایت از اموال فرهنگی خود در برابر ورود و صدور غیرقانونی مکلف هستند در قلمرو خود یک یا چند نهاد مجهز به اشخاص متخصص برای انجام همچون مشارکت در تدوین لوایح قانونی،‌ نظارت بر کاوش‌های باستان‌شناسی و اتخاذ تدابیر آموزشی لازم به منظور برانگیختن احترام به میراث فرهنگی تمام کشورها تأسیس نمایند.
ماده ۵ کنوانسیون در این‌باره مقرر داشته است که دولت‌های عضو کنوانسیون، به منظور تأمین حمایت از اموال فرهنگی خود در برابر ورود، صدور و انتقال مالکیت غیرقانونی با رعایت شرایط ویژه هر کشور متعهد می‌شوند که در قلمرو خود یک یا چند دستگاه، در صورتی که تاکنون به وجود نیامده باشد، برای حمایت میراث فرهنگی مجهز به هیأت کاردان و به تعداد کافی به منظور انجام مؤثر وظایف مشروح زیر تأسیس کنند:
مشارکت در تهیه لوایح قانونی و آیین‌نامه‌ای برای امکان حمایت میراث فرهنگی و به ویژه منع ورود، صدور و انتقال مالکیت غیرقانونی اموال مهم فرهنگی؛
ایجاد و تکمیل صدور اموال مهم فرهنگی، عمومی و خصوصی بر پایه فهرست ملی حمایت که صدور آنها موجب فقر محسوس میراث فرهنگی ملی می‌شود؛
تشویق توسعه یا ایجاد مؤسسات علمی و فنی لازم (موزه‌ها، کتابخانه‌ها، بایگانی‌ها، آزمایشگاه‌ها، کارگاه‌های و غیره) برای تضمین حفاظت و شناساندن اموال فرهنگی؛
نظارت بر کاوش‌های باستان‌شناسی، تأمین حفاظت بعضی اموال فرهنگی در محل و حمایت بعضی مناطق که برای تحقیقات باستان‌شناسی، اختصاص یافته‌اند؛
تهیه قواعد و ضوابط متناسب با اصول اخلاق مقرر در کنواسیون حاضر برای اشخاص علاقمند (موزه‌داری، دارندگان مجموعه‌ها،‌ عتیقه‌فروشان و غیره) و مراقبت در رعایت این قواعد؛
اتخاذ تدابیر آموزشی به منظور برانگیختن و توسعه احترام نسبت به میراث فرهنگی همه کشورها و انتشار وسیع اطلاعات راجع به مقررات کنوانسیون حاضر؛
مراقبت به این که در مورد فقدان یک مال فرهنگی، اطلاعات و آگاهی متناسب به عموم داده شود.
۲-۱-۲-۱- تنظیم گواهی ویژه صدور اموال فرهنگی؛دولت‌های عضو کنوانسیون متعهد شده‌اند که گواهی ویژه‌ای تهیه و تنظیم کنند که به وسیله آن دولت صادرکننده تصریح خواهد کرد که صدور یک یا چند مال فرهنگی از جانب آن مجاز است.
علاوه بر این بایستی خروج اموال فرهنگی را که همراه با گواهی صدور مذکور نباشد ممنو
ع سازند و این ممنوعیت را به گونه‌ای متناسب به آگاهی عمومی و بویژه اشخاصی که ممکن است اینگونه آثار را صادر یا وارد کنند برسانند.^[۶۲]
۳-۱-۲-۱- توقیف اموال فرهنگی غیرقانونی صادر شده و اطلاع به کشور مبدأ؛دولت‌های عضو مکلفند کلیه تدابیر لازم را بر طبق قوانین داخلی اتخاذ کنند تا موزه‌ها و سایر مؤسسات مشابه واقع در قلمرو آنها بتوانند اموال فرهنگی را که از کشور عضو دیگر این کنوانسیون می‌رسد، در صورتی که پس از لازم‌الاجراشدن این کنوانسیون به طور غیرقانونی صادر شده باشد توقیف کنند و در کشور مبدأ عضو کنوانسیون حاضر را از عرضه‌شدن اینگونه اموال فرهنگی آگاه نمایند.^[۶۳]
۴-۱-۲-۱- ممنوع‌کردن ورود غیرقانونی اموال فرهنگی به کشور؛طبق بند ب (۱) ماده ۷ دولت‌های عضو باید ورود اموال فرهنگی که از یک موزه یا بنای عمومی مذهبی یا تاریخی واقع در قملرو کشور عضو کنوانسیون حاضر به سرقت رفته است را ممنوع سازند مشروط بر اینکه ثابت شود که این اموال جزء فهرست این موسسات می‌باشند.
۵-۱-۲-۱- تعیین ضمانت اجرای کیفری و اداری برای متخلفین؛ کنوانسیون از دولت‌های عضو می‌خواهد تا اشخاصی را که بدون مجوز میراث فرهنگی را صادر یا وارد می‌کنند با ضمانت اجراهای کیفری و اداری مجازات نمایند.^[۶۴]

۲-۲-۱- وظایف و مسؤولیت جامعه بین‌المللی
همانگونه که بیان شد حفاظت مؤثر از میراث فرهنگی در برابر خروج و صدور غیرقانونی صرفاً با اتخاذ تدابیر یک‌جانبه و ملی از سوی کشورها امکان‌پذیر نمی‌باشد بلکه مستلزم همکاری و مشارکت فعال تمامی کشورهای عضو جامعه بین‌المللی می‌باشد.
کنوانسیون ۱۹۷۰ نیز با علم به این واقعیت برخی تعهدات بین‌المللی را برعهده دولت‌ها گذارده است.
برای نمونه هر دولت عضو این کنوانسیون که میراث فرهنگی آن به سبب غارتگری باستان‌شناسی یا مردم‌شناسی در معرض خطر قرار گرفته باشد می‌تواند به دولت‌های مربوط مراجعه کند. کشورهای عضو کنوانسیون متعهد می‌باشند در هرگونه اقدام بین‌المللی هماهنگ به منظور تعیین و اتخاذ تدابیر لازم از جلمه نظارت بر صدور، ورود، تجارت اموال بین‌المللی مربوطه مشارکت نمایند.^[۶۵]

2. کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهانی

۱-۲- هدف و ویژگی های کنوانسیون
۱-۱-۲- هدف کنوانسیون
هدف کنوانسیون شناسایی، حمایت، حفظ، معرفی و انتقال میراث فرهنگی و طبیعی دارای ارزش جهانی استثنایی به نسل‌های آینده است.^[۶۶] اگرچه میراث جهانی تنها بخشی از میراث فرهنگی و طبیعی را در برمی‌گیرد اما چنانکه در ماده ۱۲ نیز تصریح شده این امر به‌هیچ وجه موجب نمی‌شود تا دیگر میراث جهانی فاقد ارزش جهانی استثنایی از دیگر جهات نباشد.
۲-۱-۲- ویژگی‌های کنوانسیون
کنوانسیون میراث جهانی از جمله نخستین معاهدات حفاظت از محیط زیست و سندی است جلوتر از زمان خود. در واقع مهم‌ترین ویژگی این کنوانسیون را برقراری ارتباط میان حفاظت از طبیعت و حفاظت از آثار فرهنگی در یک سند واحد دانسته‌اند. این معاهده شیوه‌های تعامل مردم با طبیعت، و نیاز بنیادین به حفظ تعادل میان این دو را به‌رسمیت شناخته است.^[۶۷]

مفهوم میراث مشترک بشریت از ابداعات کنوانسیون میراث فرهنگی است (ماده ۴). این کنوانسیون یگانه سند حقوقی بین‌المللی است که قادر به آشتی دادن منافع متعارض همچون: ۱) ]حفاظت از[ فرهنگ و طبیعت؛ ۲) قانون‌گذاری ملی و میراث مشترک بشریت؛ ۳) حاکمیت دائمی و همبستگی بین‌المللی؛ و ۴) هویت فرهنگی و جهانی بودن است. ایجاد کمیته میراث جهانی، فهرست میراث جهانی، فهرست میراث جهانی در خطر، صندوق میراث جهانی، نظام بین‌المللی همیاری به دولت‌ها و گزارش‌دهی اعضا، مشارکت دادن سازمان‌های غیردولتی و بین‌الدولی در ارزیابی نامزدهای میراث جهانی و پایش میراث جهانی و نیز تعیین دبیرخانه از دیگر ویژگی‌های این معاهده است. حقوق بین‌الملل در زمینه تأثیرگذاری بر رژیم داخلی میراث فرهنگی در دهه‌ های اخیر دستخوش تحولات عمده شده است. در این خصوص حقوق محیط زیست نسبت به حقوق میراث فرهنگی پیشرفت بیشتری داشته و کنوانسیون میراث فرهنگی در بطن مسائل مربوط به تحلیل و گفتمان درخصوص امور و اصول کلیدی حقوق بین‌الملل محیط زیست و حقوق اموال فرهنگی قرار گرفته است. کنوانسیون میراث جهانی را چنین توصیف می‌کنند: کنوانسیونی که تعهداتش بیش از آنکه سنتی و ناشی از عمل متقابل باشد مبتنی بر وابستگی متقابل است؛^[۶۸] امری که بروشنی در ماده ۷ کنوانسیون منعکس شده است: … حمایت بین‌المللی از میراث فرهنگی و جهانی، عبارت از استقرار یک نظام همکاری و همیاری بین‌المللی است که برای حمایت از دولت‌های عضو در حفظ و شناسایی میراث جهانی ایجاد می‌شود.

1. ضرورت انجام تحقیق

الگوهای طراحی راهحلهای اثبات شده و قابل اطمینان هستند که به منظور حل مسائلی که به طور مکرر در طراحی یک نرمافزار شیگرا رخ میدهد، مورد استفاده قرار میگیرند. بکارگیری صحیح الگوهای طراحی و سند کردن آنها میتواند به حد زیادی موجب بهبود صفات کیفیتی سیستم نظیر قابلیت استفاده مجدد و نگهداشت پذیری شود. اما بسیاری از سیستم های نرمافزاری بزرگ به ویژه سیستم های نرم افزاری قدیمی یا اصلا سند نشدهاند و یا اینکه سندکامل و دقیقی ندارند. بنابراین خودکارکردن شناسایی الگوهای طراحی میتواند مطلوب و مفید واقع شود. تاکنون در زمینه شناسایی خودکار الگوهای طراحی شیوه های متنوعی پیشنهاد و پیادهسازی شده است اما هیچ یک از متدها نتوانستهاند خروجی بدون مثبت کاذب یا کمترین مثبت کاذب را داشته باشد. خصوصا برای الگوهایی که از نظر ساختاری با هم مشابه هستند و در رفتارشان متفاوت میشوند و یا اینکه عملکرد مشابهی دارند، مثبت کاذب بیشتری در خروجی این ابزارها دیده میشود. بنابراین وجود شیوهای که بتواند مثبت کاذب و منفی کاذب را در نتیجه شناسایی الگوها به حداقل برساند میتواند کمک بسیاری به حاصل شدن اطمینان توسعهدهنده در نگهداشت پذیری و قابلیت استفاده مجدد بهتر نرمافزار کند.

• 1. هدف از انجام تحقیق

هدفی که در این پایان نامه دنبال میشود ارائه روشی برای رسیدن به حداکثر بهبود (حداقل مثبت و منفی کاذب) روی شناسایی الگوی طراحی و ایجاد خروجی بدون ابهام و صحیح برای استفاده توسط توسعه دهنده میباشد. به علاوه جهت تسهیل در امر نگهداشتپذیری و استفاده مجدد نرم افزار نه تنها از نظر فهم راحت طرح و هدف سیستم، بلکه از نظر صرف وقت و هزینه میباشد.

• 1. سرفصل مطالب

مطالب بیان شده در این پایان نامه در قالب شش فصل گردآوری شده اند که به طور خلاصه به شرح زیر است.
فصل دوم : تعاریف و مفاهیم اولیه
دراین فصل مختصری بر روی مفاهیم اولیه روش های داده کاوی و معیارهای ارزیابی مدلهای پیش بینی کننده در این تحقیق خواهیم داشت.
فصل سوم : مروری بر تحقیقات پیشین
در این بخش مروری بر مطالعات و تحقیقاتی که در زمینه شناسایی الگوهای طراحی بیشترین شباهت از نظر هدف به کار ما را دارند خواهیم داشت.
فصل چهارم : تولید مجموعه داده ها
در این فصل نحوه تولید مجموعه داده های لازم با بهره گرفتن از معیارهای استخراج شده جهت عملیات پالایش و تصحیح برچسب ارائه میشود.
فصل پنجم : آزمایشات و نتایج عددی
دراین فصل با بهره گرفتن از معیارهای استخراج شده و تکنیکهای داده کاوی، مجموعهای از آزمایشها جهت انجام عملیات پالایش و تصحیح برچسب الگوی استراتژی روی نتایج دو ابزار خودکارشناسایی الگوهای طراحی SSA و PINOTانجام گرفته شرح داده میشود. نتایج تولیدی این ابزارها مربوط به عمل شناساییشان روی سه پروژه ی متن باز jhotdraw ، jrefactory و javaio می باشد. به علاوه نتایج عددی حاصل از این آزمایشها و معیارهای استخراج شده در این فصل ارائه میگردد.
فصل ششم : نتیجه گیری و پیشنهادات
جمع بندی مطالب گفته شده در پایان نامه در این فصل انجام شده و همچنین پیشنهاداتی برای ادامه پژوهش در این زمینه ارائه شده است.
فصل دوم

1. تعاریف و مفاهیم اولیه

علت این است که با انتخاب سهتایی اول که اولین باریون را تشکیل میدهد، با توجه به موارد قابل قبول از لحاظ اسپین و طعم برای تشکیل دوترون، سه تایی دوم قابل پیش بینی است.

با توجه به نوع قرار گیری اسپین و طعم این ذرات میتوان تعداد ترکیب هرکدام از این جفتهای سهتایی را محاسبه کرد.
میتوان دید که جفت فقط در دو حالت امکان پذیر است و آن این است که سهتایی اول یا هرسه، کوارک بالا و یا کوارک پایین باشند. اما برای دیدن تعداد حالات هرکدام از ذرات دیگر باید دقت بیشتری کرد. میخواهیم از درون کیسهای که شش کوارک، شامل سه کوارک بالا و سه کوارک پایین است، به طور تصادفی سه کوارک خارج کنیم. به نه حالت مختلف می توان دو کوارک پایین و یک کوارک بالا را انتخاب کرد، که با توجه به اسپین کل این ذره میتواند نوترون و یا باشد، پس ۵۰% این احتمال به هر کدام از این ذرات میرسد، اما ذرهای که با آن جفت میشود و سهتایی دوم است مشخصا دارای دو کوارک بالا و یک کوارک پایین است و میتواند پروتون و یا باشد. تعداد حالتهای دو کوارک پایین و یک کوارک بالا نیز همین مقدار می شود. با توجه به این موضوع تعداد کل حالات برابر با ۲۰ است.
جفتهای ممکن به صورت زیر هستند:
کاملا واضح است که چهار جفت اول احتمال وقوع یکسانی دارند پس هر کدام از جفتها از احتمال برداشتن بعلاوهی را در اختیار میگیرند چون زوج نوترون و پروتون با پروتون و نوترون هیچ تفاوتی ندارد. ()
احتمال وقوع و ، احتمال وقوع نوترون و پروتون، احتمال وقوع نوترون و ، احتمال وقوع پروتون و، و احتمال وقوع و وجود دارد که باید در ایجاد تابع موج کلی در نظر گرفته شوند.
۳-۲ محاسبهی تابع موج اتم دوترون
حال مشغول محاسبهی تک تک این حالتها می شویم. قسمت رنگ را قبلا بررسی کردیم که برای تمامی این حالتها یکسان است .حالت یگانهای که برای سه رنگ وجود دارد به شکل زیر است.
حال محاسبات مربوط به قسمت اسپینی و طعم ذرهی را که از سه کوارک بالا تشکیل شده و اسپین کل آن باید است را انجام میدهیم. زیرا حالت طعم متقارن است و در نتیجه قسمت اسپینی آن نیز باید متقارن باشد. پس:
که در آنها () نشان دهندهی حالت بالای اسپینی و (-) حالت پایین اسپینی است. این حالتهای اسپینی به راحتی از کوانتوم مکانیک با اثر دادن عملگر نردبانی بر روی حالت بیشینه اسپینی به دست میآیند:
تاثیر این عملگر بر روی تابع موج از رابطه زیر به دست می آید و یک واحد از مولفهی z ذره کم میشود.
برای ذرهی نیز به همین ترتیب داریم:
برای جملهی اول تابع موج دوترون داریم:
این رابطه بدین طریق به دست میآید که بعد از این که ما خوشههای سهتایی را برای شش کوارک در نظر گرفتیم، و تابع موجهای این خوشههای سهتایی را نوشتیم، حال هرکدام از این خوشههای سه تایی، فرمیون هستند و ما باید تابع موج دوترون را با بهره گرفتن از این دو فرمیون که تابع موجهای آنها را میدانیم بنویسیم.
برای این که بدانیم این ضرایب از چه طریقی به دست آمده‌اند به طریق زیر عمل می‌کنیم. با داشتن دو فرویون با اسپین حالتهای قابل دسترس برای اسپین کل برابر است با:
با توجه به این که اسپین کل هسته‌ی دوترون ۱ است و حالت مورد نظر ما برای این هسته است، با بهره گرفتن از شرایط تعامد و بهنجار بودن این حالت را محاسبه می‌کنیم.
قبل از شروع محاسبات لازم است به این نکته اشاره شود که حالت اسپین کل و اسپین تک تک ذرات به صورت زیر خلاصه شده است:
می‌دانیم:
و به همین طریق:
برای رسیدن به جواب مورد نظر ما از حالت سه همین مقدار کافی است. حال به سراغ حالت دو می‌رویم. برای تشکیل مولفه‌ی به بزرگی دو، فقط دو حالت برای دسترس وجود دارد:
معادله‌ی بالا معادله‌ای با دو مجهول است که به راحتی با شرایط تعامد و بهنجار بودن که در ابتدا (۳-۱۷) ذکر شد به دست می‌آیند:
حال به سراغ حالت یک می‌رویم. تنها سه ترکیب وجود دارد که می‌تواند به ما اسپین کل یک را بدهد:
با داشتن دو شرط تعامد () و یک شرط بهنجار بودن () میتوان سه مجهول موجود در معادله را محاسبه کرد که نتیجه و ضرایب مورد نظر ما خواهند بود:
حال با توجه به مطلب مذکور به این نتیجه می‌رسیم که:
که دارای ۱۵ جمله است. حال به سراغ توابع موج ذرات و که حالتهای برانگیختهی پروتون و نوترون هستند میرویم. این ذرات نیز دارای توابع موج اسپینی و طعم متقارن هستند:
که برابر است با:
که ۱۳۵ جمله دارد.
برای پروتون و نوترون این قضیه کمی پیچیدهتر است. حال پروتون که ذرهای با آیزو اسپین است را محاسبه می کنیم:
که قسمت تابع موج طعم است که به طور جزئی و نسبت به ذرات اول و دوم پاد متقارن است. که در نهایت برای تبدیل ضرب قسمت اسپین و طعم به یک تابع متقارن، این تابع باید در جملهی اسپینی نظیر که نسبت به همین دو ذره پاد متقارن است، ضرب کنیم. همچنین باید توجه داشت که تمام جایگشتهای پاد تقارن را نیز باید در نظر گرفت، یعنی توابعی که نسبت به سایر جفتها به طور جزئی پاد متقارن هستند نیز باید وارد شود. در اینجا برای نمونه فقط یکی از این قسمتها را آوردهایم. بقیهی قسمت ها را هنگام محاسبه وارد می کنیم.
قسمت پروتونی و نوترونی تابع موج دوترون به صورت زیر میباشد:
حال باید تابع موج کامل پروتون و نوترون را نوشته و در هم ضرب کنیم. برای قسمت اول داریم:
که بعد از ضرب شامل ۱۴۴ جمله است:
حال فقط دو قسمت از تابع موج کلی سیستم باقی مانده است؛ ابتدا ترکیب و نوترون:
که در آن ضرایب به همان طریقه‌ی قبل محاسبه شد

۲-۱-۱-۳- دوغ کره
چربی این نوع دوغ بالا می‌باشد زیرا باقی‌مانده‌ حاصل از کره زنی است. روش تولید آن به این صورت است که بعد از تولید ماست آن‌ را با آب رقیق کرده و در مشک‌های مخصوص کره می‌ریزند آن چه پس از جداکردن کره در مشک باقی می‌ماند دوغ نامیده می‌شود. ترکیبات آن با ترکیب شیر ترش اختلاف کمی دارد. بدین معنی که در دوغ فسفولیپیدهایی که از پاره شدن غشای گلبول‌های چربی بدست می‌آید یافت شده و ویتامین‌های B₂ در آن زیاد است (حکمتی و لامع، ۱۳۵۲).

۲-۱-۱-۴- دوغ ایرانی
این فرآورده از اختلاط ماست با آب و مقداری نمک بدست می‌آید و برای مطبوع ساختن آن از مواد اضافی مثل اسانس کاکوتی^[۷]، اسانس نعناع و همچنین گلبرگ‌های خشک و خرد شده نوعی گل سرخ معطر موسوم به محمدی^[۸] استفاده می‌کنند. این فرآورده با توجه به اصول تهیه قابل مقایسه با فرآورده مشابه خارجی نیست. دوغ ایرانی دارای مقدار زیادی چربی می‌باشد (حکمتی و لامع، ۱۳۵۲).
۲-۱-۲- مواد اولیه دوغ
۲-۱-۲-۱- ماست
ترکیب ماست از نظر چربی، پروتئین و ماده‌ی خشک کل در فرآورده‌های نهایی موثر است. ماست باید عاری از هر گونه آلودگی به مواد خارجی و عوامل بیماری‌‌زا باشد. بدون بوی ترشیدگی یا بوی خارجی باشد. ماست باید دارای لخته‌ای ژل‌ مانند، سطحی براق، باشد و در هنگام برش، سطحی همگن و یکنواخت داشته باشد. اسیدیته‌ی ماست باید حداقل ۷/۰ بر حسب درصد (اسید لاکتیک) و pH آن کمتر از ۶/۴ باشد (کوزیکووسکی، ۱۳۷۴).
۲-۱-۲-۲- آب آشامیدنی یا آب معدنی
آبی که برای تهیه‌ی دوغ استفاده می‌شود باید قابل شرب باشد. یعنی یا آب تصفیه شده‌ی شهری باشد و یا از منابع طبیعی مانند چشمه و سفره‌های آب‌ زیرزمینی به دست ‌آید و کلیه اقدامات احتیاطی برای جلوگیری از هر گونه آلودگی یا تاثیرات خارجی روی کیفیت آن باید انجام شود (بی‌نام، ۱۳۷۱).
۲-۱-۲-۳- نمک خوراکی
نمک مورد استفاده در تهیه‌ی دوغ، باید به رنگ سفید شفاف یا مات بوده و عاری از هرگونه طعم و بو و مواد خارجی باشد. اندازه‌ی ذرات نمک باید بین ۴۰-۶۰ مش (معادل ۳۵۴ تا ۲۵۰ میکرون) باشد. مجموع مقادیر مواد نامحلول در آب در صورت استفاده، حداکثر ۵/۰ گرم در صد گرم باشد. رطوبت نمک نباید از ۵/۰ گرم در صد گرم تجاوز نماید (بی‌نام، ۱۳۷۱).
۲-۱-۲-۴- مواد اختیاری مجاز برای دوغ
الف) دی‌اکسید کربن در دوغ های گازدار
ب) گیاهان معطر خوراکی از قبیل نعناع، پونه، کاکوتی و یا اسانس‌های طبیعی آن‌ ها
ج) آب پنیر تخمیرشده
د) دوغ کره (بی‌نام، ۱۳۷۴).
۲-۱-۳- ویژگی‌های کلی دوغ
دوغ باید دارای طعم مطلوب بوده و فاقد هرگونه طعم و بوی خارجی باشد.
رنگ دوغ باید سفید تا شیری باشد.
دوغ باید عاری از هرگونه مواد خارجی غیر از مواد اختیاری مجاز باشد.
در انواع دوغ‌های گازدار میزان گاز دی‌اکسید‌کربن نباید از ۶/۰ گرم در صد میلی‌لیتر کمتر باشد.
pH دوغ نباید از ۵/۴ تجاوز کند.
اسیدیته دوغ برحسب اسید لاکتیک از ۱ درصد کمتر باشد.
میزان چربی دوغ در دوغ گازدار و دوغ بدون گاز نباید از ۱ درصد کمتر باشد.
ماده‌ی خشک بدون چربی ناشی از شیر (بدون احتساب نمک) در انواع دوغ نباید از۲/۳ درصد وزنی/ وزنی کمتر باشد.
نمک طعام نباید از ۵/۰ درصد تجاوز کند.
میزان آلودگی دوغ هم باید پایین باشد (جدول ۲-۱).
جدول ۲-۱- ویژگی‌های میکروبی دوغ

- در این جهت گیری کلی صاحبان محموله در محدودیت مسئولیت ذینفع نیستند.

- واحد محاسبه، حق برداشت ویژه (SDR) تعیین شده از سوی صندوق بین‌المللی پول است.
- کنوانسیون جدید دو استاندارد در خصوص ثابت نگه داشتن مبالغ محدودیت مقرر نموده است: محدودیت سنتی بر اساس هر بسته و محدودیت بر اساس کیلوگرم، هر کدام که بیشتر باشد ملاک عمل قرار می‌گیرد (پاراگراف ۱ ماده ۵۱). این راه حل مشکل محمولههای فله را هم از حیث تعداد و هم از حیث وزن حل نموده است.
- اگر کالا درون یا روی یک کانتینر پالت یا محفظههای مشابه نگهداری بار، یا درون یک وسیله نقلیه حمل گردد، هر بسته یا هر واحد بارگیری دیگر، که در داده های قرارداد تحت آن شمارش و بستهبندی صورت گرفته است، به عنوان بسته یا واحد بار کشتی تلقی میگردد و اگر بدین ترتیب شمارش نگردیده باشد، کلیه کالاهایی که درون یا بیرون چنین محفظههای حمل یا وسایل نقلیه حمل میشوند، به عنوان یک واحد بارگیری فرض میشوند (پاراگراف ۲ ماده ۵۹ مقررات روتردام).
- متصدیان میتوانند مسئولیت خود را با رعایت محدودیت مسئولیت مقرر در ماده ۵۹ در هر واقعه نقض تعهداتی که مطابق کنوانسیون مقرر شده، محدود نمایند.
- در خصوص محدودیت ناشی از تأخیر در تحویل کالا، در ماده ۶۰ مقرر شده: «جبران خسارت تلف یا خسارت وارده به کالاها ناشی از تأخیر، طبق ماده ۲۲ محاسبه میگردد و مسئولیت در قبال زیان اقتصادی ناشی از تأخیر، محدود به میزانی معادل دو نیم برابر کرایه قابل پرداخت کالاهایی است که تحویلشان تأخیر شده است….» مفاد این ماده قابل تأمل است، مسئولیت مقرر برای تأخیر به مبلغ معادل دو نیم برابر کرایه حمل قابل پرداخت برای کالاهای تأخیر شده، محدود شده است (ماده ۶۰). به نظر میرسد چنین محدودیتی میتواند در مورد محمولههای یکپارچه، پیچیده باشد. به این جهت که اگر کالا هم به صورت خسارت دیده و هم با تأخیر تحویل شود، باید رابطه میان محدودیت مقرر برای فقدان و خسارت در ماده ۵۹ با محدودیت مقرر برای تأخیر، در ماده ۶۰، مشخص شود. البته ماده ۶۰ این مشکل را با مقرر کردن یک مسئولیت حداکثری کلی برای تمام محموله، روشن ساخته است: «… کل مبالغ قابل پرداخت مطابق این ماده و پاراگراف ۱ ماده ۵۹، نمیتواند از محدودیتی که در بند ۱ ماده ۵۹ در خصوص تلف کالاهای مورد نظر، مقرر شده تجاوز نماید». این مقرره تمام ادعاهای اضافی را در خود حل میکند.

اما اگر تحویلِ تنها جزئی از محموله، تأخیر شود، آیا کرایه به همان صورت قبلی قابل محاسبه است؟ اگر آری بر چه مبنایی؟ بر مبنای وزن یا مقدار؟ همه آن چیزی که ماده ۶۰ مشخص میسازد اینست که محدودیت‌ها باید به میزان معادل دو نیم برابر کرایه قابل حمل برای کالای تأخیر شده، باشد.
- در خصوص زوال محدودیت پاراگراف ۱ ماده ۶۱ مقرر میدارد: «نه متصدی و نه اشخاص مذکور در ماده ۱۸ از محدودیت مسئولیت مقرر در ماده ۵۹ یا محدودیت مسئولیت در قرارداد حمل بهرهمند نمیشوند، اگر که مدعی ثابت نماید زیانی که ناشی از نقض تعهدات مقرر در این کنوانسیون است - و قابل استناد به فعل یا ترک فعل شخصی فردی است که ادعای حق بهرمندی از محدودیت میکند- با قصد ورود زیان انجام شده یا چنان بیاحتیاط عمل نموده است که میدانسته قطعاً یا احتمالاً منجر به زیان حاصله میشود». مسئولیت مذکور در ماده ۶۱ دو نکته قابل توجه است اول اینکه ملاحظه میشود برخلاف مقررات هامبورگ، بار اثبات این مسأله بر عهده مدعی قرار گرفته است. این اقدام مقررات روتردام، در جهت تعادل بخشی به نظام تخصیص بار اثبات دعوی صورت گرفته و در واقع پیرو ساختاری است که در ماده ۱۷ در خصوص تعیین مبنای مسئولیت متصدی بنا شده است. بدین ترتیب، متصدی وقتی ادعای بهره مندی از مزیت مقرر در ماده ۵۹ نماید، مدعی می‌تواند با اثبات تقصیر عمدی یا سنگین او، این مزیت را از وی سلب نماید و مسئولیت وی بدون محدودیت برقرار شود. از حیث منطقی نیز باید گفت اصل بر بقا و وجود مزیت محدودیت در مورد «هر کدام از موارد نقض تعهدات مقرر در این کنوانسیون» است لذا زوال این مزیت، امری استثنایی است که بار اثبات آن باید بر عهده مدعی زوال باشد و نه مدعی علیه.
دوم اینکه قاعده زوال مزیت در خصوص فعل یا ترک فعل، قائم به شخص است. لذا رفتارهای خدمه و کارکنان متصدی هر چند عامدانه و همراه با تقصیر سنگین باشد، مانع محدودیت مسئولیت متصدی نمی‌شود.^[۱۸۶] به عبارت دیگر رفتار مستقیم هر فرد ملاک عمل در خصوص زوال مزیت مذکور است زیرا در اشاره به ضرر، ماده ۶۱ که در خصوص زوال محدودیت مسئولیت است، غالباً از عبارت، «چنین زیانی»^[۱۸۷] استفاده کرده است و اعتقاد بر این است که استفاده از این عبارت به معنای اینست که عمد، باید مستقیماً منجر به زیانی شود که واقعاً وارد شده و علم، نیز باید علمی باشد که طی آن زیان واقعاً به بار آمده یا احتمال می‌رفته به بار آید.^[۱۸۸]
در خصوص تأخیر در تحویل نیز حق محدودیت مسئولیت متصدی به همین جهات ممکن است زائل شود. در خصوص زیانهای ناشی از اقداماتی که منجر به زوال حق بهره مندی از محدودیتها میشود، زیگلر معتقد است که «این زوال نه تنها سقف «دو نیم و برابر کرایه حمل» را زائل میکند بلکه با توجه به ارجاعی که به ماده ۲۲ شده است، محدودیت مسئولیت بر اساس «ارزش» کالا را هم زائل میکند و لذا اگر کالاها بدین حالت با تأخیر تحویل شوند، در این صورت متصدی در چنان وضعیتی نامشخصی قرار میگیرد که گاه بهتر خواهد بود کل محموله را نابود کند تا لااقل خسارت سنگین و غیر قابل پیش بینی تأخیر را نپردازد و تنها در خصوص تلف مسئول باشد.»^[۱۸۹] البته در خصوص تأخیر، مشکل تشخیص سوء رفتار عمدی^[۱۹۰] نیز که در بند ۱ ماده ۶۱ آمده وجود دارد. در زمینه تأخیر برخی تصمیمهای متصدی ممکن است منجر به تأخیرهای مشخصی شود که ممکن است در راستای پذیرش ریسک یک تصمیم صورت گرفته باشد، در حالی که امانتداری نسبت به کالاها، همواره در قصد و ذهن متصدی وجود دارد. مثلاً ممکن است در مسیر حمل در یک بندر اضافی توقف نماید تا از دستورالعمل یک فرستنده دیگر کالا تبعیت کرده باشد. به هر صورت با توجه به مفاد این ماده باید گفت چنین اقدامی اگر با قصد صورت گیرد و متصدیان در دادگاه به جهت تأخیر در تحویل بخشی از محموله مسئول قلمداد شوند، همین کافی است تا مزیت محدودیتها زائل شود.
- ماده ۸۳ کنوانسیون روتردام مقرر داشته است: «اعمال مقررات این کنوانسیون مانع از اعمال کنوانسیونهای بین المللی دیگر یا قوانین داخلی که محدودیت عام مسئولیت مالکان کشتی (ماده ۸۳) را مقرر کردهاند، نمی‌شود.» به نظر میرسد عبارت «مالکان کشتی»، شامل سایر ذینفعان این سیستم جهانی محدودیت مسئولیت نیز میشود (مانند مستأجر و سایر اشخاصی که به نحوی کشتی را در اختیار دارند).
۳ـ۱ـ۲ـ۲ـ۲ مبلغ محدودیت‌ها و تبدیل معیار محاسبه به ارز محلی
۳ـ۱ـ۲ـ۲ـ۲ـ۱ در مقررات لاهه
معیار تبدیل میزان محدودیت مسئولیت متصدی، به ارز محلی در گذشته طلا و امروزه حق برداشت ویژه (SDRs) هستند که از سوی کنوانسیونها به منظور برقراری رژیم محدودیت مسئولیت به کار گرفته شدند تا از تبعات تأثیر تورم بر کاهش ارزش معیار تعیین شده بکاهند.
در مقررات لاهه مبنای محاسبه میزان محدودیت مسئولیت در بند ۵ ماده ۴، بر اساس طلا یا ارزش طلا «به میزان صد پوند استرلینگ یا معادل آن در ارزهای دیگر به ازای هر بسته یا واحد» تعیین شد و بر اساس ماده ۹ مقرر شد پوند استرلینگ «بر اساس ارزش طلا محاسبه میگردد»
بر همین اساس دادگاههای برخی کشورها، برای تعیین معادل ۱۰۰ پوند استرلینگ، ارزش طلا به نرخ روز بازار را مبنا قرار دادند.^[۱۹۱] ارزش طلا موضوعی برای تغییرات مهم در کنوانسیون از سال ۱۹۲۴ بوده است. لذا بر اساس پاراگراف دوم ماده ۹، بسیاری از کشورهای متعاهد تصمیم به ترجمه مبالغ از لیره استرلینگ به ارز داخلی خود گرفتند. با این برداشت که کنوانسیون در هر زمانی قابل اعمال است و نیاز به روزآمد کردن ندارد.^[۱۹۲]
در ازای تصویب مقررات لاهه، ایالات متحده، شرطی را ایجاد کرد که اظهار می‌داشت محدودیت به میزان ۵۰۰ دلار آمریکا است و برخی از کشورهای دیگر نظیز ایتالیا، بلژیک، اسپانیا و غیره نیز سقف محدودیت را بر اساس ارز داخلی خود مشخص نمودند. پیامد آشکار رویه تعیین سقف مسئولیت بر اساس ارزش روز طلا در بازار، این بود که تورم به راحتی بر سقف مسئولیت مقرر در ارزهای محلی تأثیر می‌گذاشت.^[۱۹۳] محققان همچنین اشاره کرده اند که انگلستان نمی‌تواند پوند استرلینگ را به ارزهای دیگر تبدیل نماید زیرا پوند استرلینگ، ارز ملی خود انگلستان است. برای اجتناب از پیامد‌های عدم اطمینان و بی ثباتی در ارزش طلا، در بریتانیا رویهای ایجاد شد که به توافق شرط طلا، معروف شد. بر اساس آن به ازای هر بسته، به جای ارزش طلا، محدودیت مسئولیت به میزان ۲۰۰ استرلینگ از پول رسمی انگلستان ثابت شد. با اینحال در سال ۱۹۸۸ رویه قضایی مذکور، شکل قاعده به خود گرفت.^[۱۹۴]
۳ـ۱ـ۲ـ۲ـ۲ـ۲ اصلاحات در مقررات ویزبی
پروتکل ۱۹۶۸ بروکسل (مقررات ویزبی) واحدی را تحت عنوان فرانک پوانکاره، مصوب کرد و لذا با عبارت جدیدی بند الف پاراگراف ۵ ماده ۴ کنوانسیون لاهه را اصلاح نمود. محدودیت جدید «ده هزار فرانک به ازای هر بسته یا واحد یا ۳۰ فرانک به ازای هر کیلوگرم از وزن ناخالص کالای خسارت دیده یا تلف شده هر کدام که بیشتر باشد.» تعیین گردید. فرانک پوانکاره در بند د پاراگراف ۵ ماده ۴ به عنوان واحدی شامل ۶۵٫۵ میلیگرم از طلای «۹۰۰ در ۱۰۰۰»^[۱۹۵] می‌شد. اعتقاد نویسندگان پروتکل اصلاحی این بود که واحد طلا سلاحی است که با آن از پیامد کاهش ارزش واقعی ارز ملی اجتناب میشود. با این حال مشکل با این ابتکار حل نشد. زیرا برخی از کشورها ارزش رسمی طلا را ملاک قرار دادند و قیمت بازاری طلا با قیمت رسمی متفاوت بود.
۳ـ۱ـ۲ـ۲ـ۲ـ۳ پروتکل ۱۹۷۹ بروکسل
اصلاحاتی که با پروتکل اصلاحی ۱۹۷۹ بروکسل صورت گرفت، عبارت جدید را به پاراگراف ۵ ماده ۴ مقررات لاهه- ویزبی بخشید. در این نسخه از مقررات لاهه - ویزبی واحد محاسبه، حق برداشت ویژه (اس دی آر) صندوق بین‌المللی پول شد.محدودیت به «میزان ۶۶۶٫۶۷ واحد محاسبه به ازای هر بسته یا واحد و ۲ واحد محاسبه به ازای هر کیلوگرم از وزن ناخالص کالای تلف شده یا خسارت دیده، هر کدام که بیشتر باشد»، تعیین شد. این اصلاحات سقف محدودیت مسئولیت را در مقایسه با اصلاحات قبلی بالا برد ولی محدودیت جدید هنوز به طور قابل توجهی از ارزش روز طلا بر اساس صد لیره استرلینک کمتر بود.
۳ـ۱ـ۲ـ۲ـ۲ـ۴ مقررات هامبورگ و روتردام
مقررات هامبورگ، شاخص حق برداشت ویژه (اس دی آر) را برای محاسبه حفظ نمود و محدودیت مسئولیت را «۸۳۵ واحد محاسبه به ازای هربسته یا هر واحد بارگیری دیگر یا ۲٫۵ واحد به ازای هر کیلوگرم از کالای تلف شده یا معیوب شده، هر کدام که بیشتر باشد» تعیین کرد. اما با وجود اینکه سقف محدودیت را بالاتر از پروتکل الحاقی ۱۹۷۹ تعیین نمود؛ باز هم این رقم کمتر از معادل طلای ۱۰۰ پوند استرلینگ به نرخ روز بازار است.
در مقررات روتردام نیز همین سبک محاسبه حفظ شده است و سقف محدودیت نیز با اندکی افزایش به میزان ۸۷۵ واحد محاسبه به ازای هر بسته یا هر واحد دیگر بار کشتی یا هر وسیله نقلیه تعیین شد. این مقدار نیز از معادل طلای ۱۰۰ پوند استرلینگ به نرخ روز بازار کمتر است.
در خصوص زمان محاسبه و نحوه تبدیل واحد محاسبه حق برداشت ویژه به ارزهای محلی بند ۳ ماده ۵۹ مقررات روتردام مقرر نموده است: «… مبالغ ذکر شده در این ماده بر اساس ارزش پول ملی کشور در تاریخ قضاوت، صدور رأی یا تاریخ توافق بین طرفین اختلاف محاسبه میگردد. ارزش پول ملی یک کشور متعاهد که عضو صندوق بین‌المللی پول است، بر حسب حق برداشت ویژه طبق روش ارزیابی معمول صندوق بین‌المللی پول برای عملیات و وعاملات در تاریخ مورد بحث محاسبه می‌گردد و ارزش پول ملی یک کشور متعاهد که عضو صندوق بین المللی پول نیست، بر حسب حق برداشت ویژه به طریق تعیین شده توسط همان کشور محاسبه میشود.» این ماده در واقع عیناً همان عبارات مذکور در ماده ۲۶ مقررات هامبورگ است و از این حیث بدون تغییر مانده است.
۳ـ۱ـ۲ـ۳ محدودیت مسئولیت کارکنان متصدی حمل
در خصوص این سؤال که آیا قاعده محدودیت مسئولیت شامل افراد زیر مجموعه متصدی مانند فرمانده کشتی، خدمه، پیمانکاران مستقل و عوامل نیز میگردد یا خیر؟ کنوانسیون لاهه و به تبع آن قانون دریایی ایران ساکت است و از این لحاظ در دکترین حقوقی و رویه فضایی اختلاف و تشتت پیش آمده است. عده‌ای بر این عقیدهاند که با سکوت قانون، دعوی بر

انتخاب نوع محصول
انتخاب عرضه ‏کننده
مقدار سفارش
زمان و شرایط تحویل
شرایط ارائه خدمات پرداخت
۱- همان منبع ، ص۲۴۰
۲-۴-۶ رفتار خریدار تجاری
چهار پرسش عمده در مورد رفتار خریدار تجاری مطرح می‏شود. خریداران تجاری در مورد خرید، چه تصمیماتی می‏گیرند؟ در فرایند تصمیم‏ گیری چه کسانی شرکت می‏کنند؟ چه عوامل عمده‏ای بر خریداران اثر می‏گذارند؟ خریداران تجاری تصمیمات خود را چگونه می‏گیرند؟

۲-۴-۷ شرایط خرید
خریدار معمولاً با سه حالت یا وضعیت اصلی روبرو می‏شود. در یک انتهای طیف خرید مجدد مستقیم (خریدهای پیاپی) وجود دارد که تقریباً تصمیم عادی است. در انتهای دیگر طیف کار جدید دارد که زمان زیادی لازم دارد. در وسط طیف حالتی وجود دارد که آن را خرید مجدد تعدیل شده می‏نامند و به تحقیق در مورد خرید نیاز دارد.
در حالتی که آن را خرید مجدد مستقیم یا خریدهای پیاپی^[۳] می‏نامند، خریدار چون گذشته سفارش خرید می‏دهد و در نظر خود هیچ نوع تغییر نسبت به گذشته نمی‏دهد. معمولاً این کار به وسیله واحد خرید و به صورت یک امر عادی انجام می‏شود. شرکت خریدار با توجه به رضایتی که از خریدهای گذشته داشته‏اند، از بین عرضه‏کنندگان مختلف که با شرکت در ارتباط هستند، یک یا چند عرضه ‏کننده را انتخاب می‏کند و به آنها سفارش می‏دهند. در شرایطی از خرید که آن را خرید مجدد تعدیل شده^[۴] یا تغییر دادن در شرایط خرید نامند، خریدار می‏خواهد در شرایط، قیمت و ویژگی‏های محصول تغییر داده شود یا به عرضه‏کنندگان جدید مراجعه کند. معمولاً این نوع خرید نیاز به مشارکت افراد بیشتری دارد. اگر شرکتی محصول یا خدمتی را برای نخستین بار بخرد آن را وضع یا حالت متعلق به یک کار جدید می‏نامند. در چنین حالتی، هر قدر هزینه با ریسک بیشتر باشد، تعداد بیشتر از افراد باید در فرایند تصمیم‏ گیری مشارکت کنند و اطلاعات بیشتری را جمع‏آوری نمایند (روستا، ۱۳۷۵).
۲-۴-۸ مشارکت در فرایند خرید تجاری
میلیاردها تومان کالاها و خدمات مورد نیاز سازمان‏های تجاری را چه کسی می‏خرد؟ در سازمان واحد تصمیم‏گیرنده را مرکز خرید می‏نامند و این مرکز افراد و واحدهایی را که در فرایند تصمیم‏ گیری مشارکت می‏ نمایند، مشخص میکند. مرکز در برگیرنده اعضای سازمان است که در فرایند تصمیم‏ گیری خرید یکی از ۵ نقش زیر را ایفا می‏ نمایند:
* استفاده‏کننده: عضوی از سازمان است که از کالا یا خدمت مورد بحث استفاده می‏کند. در بسیاری موارد، استفاده‏کننده پیشنهاد خرید می‏دهد و ویژگی‏های محصول را تعیین می‏کند.
* تأثیرگذار: چنین شخصی بر فرایند تصمیم‏ گیری خرید کالا یا خدمت اعمال نفوذ می‏نماید. او ویژگیهای محصول را مشخص می‏نماید و برای ارزیابی محصولات پیشنهادی اطلاعات زیادی تهیه و ارائه می‏نماید. معمولاً افراد یا متخصص می‏توانند تأثیرگذار باشند.
* خریدار: یک مقام رسمی است که شرکت عرضه ‏کننده محصول یا خدمت مورد نظر را انتخاب می‎‏‏نماید و شرایط خرید را تعیین می‏کند، ولی در امر انتخاب فروشنده و بستن قرارداد هم بیشترین نقش را ایفا می‏کند. در مورد خرید محصولات پیچیده، مقامات رده بالای سازمان در امر بستن قرارداد مشارکت فعال می‏ نمایند.
* تصمیم‏گیرنده: چنین شخصی دارای قدرت رسمی یا غیررسمی است که می‏تواند شرکت عرضه ‏کننده موردنظر را تأیید کنند. در مورد خریدهای جاری، معمولاً خریدار کسی جز تصمیم‏گیرنده نیست، یا دست کم کسی است که مورد خرید را تأیید می‏کند.
* مراقب: کسی است که جریان اطلاعاتی که به دیگران می‏رسد را کنترل می‏نماید. برای مثال، نماینده خرید این اختیار را دارد که اجازه ندهد فروشنده با افرادی که ما آنها را مصرف‏کننده یا تصمیم‏گیرنده نامیدیم ملاقات کند. کسان دیگری که میتوانند نقش مراقب را ایفا کنند، عبارت از افراد فنی و منشیهای مقامات سازمانی (روستا، ۱۳۷۵).
۲-۴-۸-۱رفتار خریداران خرده‏فروش
خریداران خرده‏فروش تفاوتهایی با خریداران سازمانی یا تجاری دارند که عبارتند از اینکه چه کسانی در فرایند خرید مداخله دارند؟ و تصمیم خرید چگونه اتخاذ می‏شود؟ از آنجا که خرده‏فروشان برای فروش مجدد خریداری می‏کنند، طبیعی است که خواستار کالاهایی هستند که مورد نیاز مشتریان بوده و به راحتی قابل فروش باشد.آنها باید تصمیم بگیرند که چه کالایی را و از چه کسی خریداری کنند؛ آنها ممکن است محصولات را از یک فروشنده و یا محصولات متعددی را از فروشندگان مختلف، خریداری کنند. یک خرده‏فروش تصمیم می‏گیرد که فقط یک سری از محصولات را بفروشند، مانند خرده‏فروشان محصولات گوشتی نظیر سوسیس و کالباس یا گروه کاملی از محصولات را خریداری نموده و برای فروش عرضه نماید (کاتلر، ۱۳۸۰).
۲-۴-۸-۲ دخالت‏کنندگان در فرایند خرید
سئوال این است که برای سازمانهای عمده‏فروشی و خرده‏فروشی، چه کسانی تصمیم به خرید می‏گیرند. مرکز خرید این قبیل سازمانها می‏تواند از یک نفر یا چند نفر تشکیل شده باشد. در بعضی موارد، صاحب مؤسسه تصمیم‏گیرنده است، مانند خردهفروشان در سطح شهر کرمانشاه که اغلب خود تصمیم در مورد خرید را می‏گیرند. ولی در سازمانها خرده‏فروشی بزرگ نظیر فروشگاه های رفاه و اتکا گروهی متخصص مسئولیت خرید، اضافه کردن محصولات جدید و تماس با فروشندگان را به عهده دارند.
۲-۴-۸-۳ نحوه تصمیم خریداران خرده‏فروش به خرید محصولات
برای محصولاتی که جا افتاده و پرفروش است، به محض روبه اتمام گذاشتن محصولات، سفارش جدید را به فروشنده میدهد و تا وقتی که کالا و خدمات و شرایط فروش رضایت‏بخش باشد، با همان فروشندگان قدیمی خود کار می‏کند. خرده‏فروشان معمولاً سعی می‏کنند با اضافه شدن هزینه های عملیاتی، حاشیه سود خویش را تغییر دهند تا سود خالص آنها تغییر نکند. عواملی که خرده‏فروشان برای خرید در نظر می‏گیرند عبارتست از:
- قیمت محصول و حاشیه سود آن؛
- جدید بودن محصول و قابلیت‌های آن؛
- برنامه بازاریابی فروشنده برای محصول خودش؛
- شواهد بازار از مقبولیت کالا برای مشتری؛
- تبلیغات فروشنده؛
- شهرت شرکت فروشنده.
بنابراین چنانچه کالا مقبولیت عام داشته و تبلیغات خوبی برای آن انجام شود و قیمت و حاشیه سود آن خوب باشد، خرده‏فروش تمایل به خرید کالا خواهد داشت. در شکل زیر، لیست ابزارهای مختلف بازاریابی که توسط فروشندگان برای جذب واسطه‏ها به کار گرفته می‏شود، آمده است (محب علی، ۱۳۷۷: ۹۶).
-مشارکت در تبلیغات: فروشنده تقبل می‏کند که بخشی از هزینه‏ های تبلیغاتی خرده‏فروشان را بپذیرد.
-نصب اتیکت روی کالا: که در آن، قیمت کالا، تولیدکننده، اندازه و شماره رمز کالا و رنگ آن نوشته شده باشد. بدین ترتیب سفارش مجدد برای خرید آسان می‏شود.
-تحویل سریع کالا: به محض اطلاع خرده فروش، کالا به او تحویل می‏شود، تا موجودی خرده‏فروشی صفر نشود.
-جایزه برای عرضه خوب در فروشگاه
-ارائه هدیه‏های تبلیغاتی
-تخفیفهای ویژه به مناسبتهای مختلف
-برگشت دادن کالاهای معیوب

شکل(۲-۲) ابزار بازاریابی فروشندگان برای جذب خرده‏فروشان (محب علی، ۱۳۷۷: ۹۶)

بازاریابی اینترنتی تاثیر فراوانی بر بازار صنایع مختلف از جمله موسیقی، بانکداری و خرید و فروش عتیقه داشته است، در صنعت موسیقی بسیاری از مصرف کنندگان و علاقمندان به جای خرید سی دی، از سایت های اینترنتی MP۳ های مورد نظر خود را خریداری و دانلود می نمایند. مدت های مدید، صحبت در مورد قانونی یا غیر قانونی بودن دانلود فایل های موسیقی، بحث روز دست اندر کاران این صنعت به شمار می رفت.

بازاریابی اینترنتی بر صنعت بانکداری نیز بی تاثیر نبوده و روز به روز بر تعداد بانک هایی که خدمات آنلاین انجام می دهند، افزوده می گردد. این سیستم به دلیل عدم نیاز به مراجعه به شعب بانک ها، از طرف مشتریان مورد استقبال بسیار قرار گرفته است.
آمار نشان داده در حال حاضر بیش از ۵۰ میلیون نفر از ساکنان آمریکا عملیات بانکی خود را به صورت آنلاین انجام می دهند. البته پیشرفت تکنولوژی و بالا رفتن سرعت اتصال اینترنت در گسترش این سیستم های بانکی تاثیر چشمگیری داشته است. امروزه خدمات بانکی آنلاین یکی از پرسرعت ترین عملیاتی است که از طریق اینترنت انجام می شود. ۴۴ درصد از کل کاربران اینترنت، عملیات بانکی خود را به صورت آنلاین انجام می دهند.
با رواج حراج های اینترنتی، بازار خرده فروش های عتیقه نیز در معرض خطر قرار گرفت. اشیای عتیقه این روزها در Ebay.com به فروش می رسند و قیمت آنها نیز دستخوش تغییرات بسیاری می گردد. خریداران و فروشندگان قبل از اینکه اقدام به خرید اشیاء قیمتی نمایند، در سایت Ebay قیمت ها را چک می کنند و معمولا قیمت های موجود در این سایت به عنوان قیمت استاندارد کالا در نظر گرفته می شود.
در نوامبر سال ۲۰۰۴ دادگاهی به منظور رسیدگی به شکایت علیه نرم افزار Bonzi Buddy مبنی بر فریبنده بودن تبلیغ اینترنتی این نرم افزار تشکیل شد. ظاهرا پنجره های تبلیغاتی این نرم افزار، کاملا شبیه به پنجره های ویندوز مایکروسافت بود، این امر سبب گمراهی کاربران می شد به طوری که پس از کلیک بر روی این پنجره ها زمانی که متوجه اشتباه خود می شدند و سعی در بستن پنجره های تبلیغاتی داشتند، به وب سایت Bonzi ارجاع داده می شدند.
در تاریخ ۲۷ ماه مه سال ۲۰۰۵، شرکت Bonzi نهایتا پذیرفت که شکل ظاهری پنجره های تبلیغاتی خود را تغییر دهد. در حال حاضر برای آگاهی دادن به کاربران اینترنتی در بالای پنجره های تبلیغاتی این نرم افزار کلمه “آگهی تبلیغاتی” به چشم می خورد.
اخیرا بحث هایی نیز در رابطه با مالیات فروش آنلاین از گوشه و کنار به گوش می رسد، در حال حاضر در کشور آمریکا خریداران آنلاین در پایان هر سال مالیات اجناسی را که از طریق اینترنت خریداری نموده اند، همراه با بقیه مالیات های خود پرداخت می کنند. هر چند به نظر می رسد تنها تعداد اندکی از کاربران این نوع مالیات را پرداخت می نمایند.
به همین منظور اخیرا در سیزده ایالت مختلف آمریکا شرکت ها را تشویق می کنند که به ازای هر کالایی که آنلاین به فروش می رسانند، مالیات آن را نیز در نظر بگیرند، اما هنوز اجباری در این مورد وجود ندارد. به هر حال اگر وضع به همین منوال ادامه پیدا کند، طولی نمی کشد که دولت آنها را مجبور به دریافت مالیات نماید. دولت آمریکا اعلام نموده همه ساله رقمی معادل ۱۵ میلیارد دلار مالیات پرداخت نشده مربوط به خریدهای آنلاین به اقتصاد این کشور لطمه وارد می نماید.

به طور کلی سیاست بنیان ایران در قلمرو اداره زندان ها و حقوق زندانیان حاکی از تحول مستمر مقررات اجرائی است به گونه ای که در مدت بیست و پنج سال اخیر پنج آیین نامه اجرایی در این زمینه به تصویب رسیده است که آخرین آنها، آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور است که در ۲۴۷ ماده و ۱۰۸ تبصره در ۲۰/۹/۸۴ به تصویب رئیس قوه قضائیه رسیده است.^[۳] با توجه به این که آیین نامه مذکور جهت احترام به کرامت انسانی محکومان و متهمان و حتی بزه دیدگان مقررات ویژه ای پیش بینی کرده است، به بررسی نکات مهم آن می پردازیم. یکی از نکات مهم این آیین نامه رویکرد اصلاحی – درمانی آن نیست به کارکرد زندان است که در ماده ۳ آن مورد تأکید قرار گرفته است برابر این ماده هدف از نگهداری محکومان در زندان حرفه آموزی، بازپروری، اصلاح و باز اجتماعی کردن زندانیان است و نه انهدام مطلق و تدریجی آنها.

به همین منظور این آیین نامه شش مرکز و اداره را که متهمان و محکومان به اقتضای شخصیت و وضعیتشان در آن جا نگهداری می شوند پیش بینی کرده که عبارت است از بازداشتگاه برای متهمان و محکومان به حبس های کوتاه مدت تا ۶ ماه زندان ها، شامل زندان بسته و مراکز حرفه آموزی و کار، مراکز اقدامات تأمینی، وسوسه های صنعتی، کشاورزی و خدماتی کانون اصلاح و تربیت ویژه اطفال بزهکار کمتر از ۱۸ سال.
قسمت پذیرش که از مهمترین بخش های هر زندان محسوب می شود نخستین مرکزی است که متهم یا محکوم در بدو ورود به زندان با آن روبرو می شود به منظور تشکیل پرونده شخصیت محکومان حداکثر به مدت ۲ ماه در اختیار کارشناس قرار می گیرند. در این مدت محکومان متهمان تحت آزمایشهای پزشکی، روان پزشکی،آزمون های روان شناسی و شناخت شخصیت و استعداد قرار گرفته و گزارش کاملی از گذشته آنها دوران طفولیت تا زمان تنظیم گزارش در محیطهای مختلف خانوادگی، تحصیلی، محلی، حرفه ای و غیره همراه با نظریات متخصصان درباره هریک از زندانیان تهیه می شود. آیین نامه به منظور حفظ ارتباط زندانیان با محیط خارج و احترام به کرامت ذاتی آنان ضمن پیش بینی امکان ملاقات آنان با خویشان و بستگان، مکاتبه و ارسال و دریافت نامه، استفاده از انواع مرخصی از جمله حقوق معنوی زندانیان و متهمان را پیش بینی کرده است.
یکی از انواع مرخصی هایی که در آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها پیش بینی شده مرخصی ترمیمی است، پیش بینی این نوع مرخصی که در واقع زمینه را برای جبران خسارت وارده به بزه دیده و جلب رضایت او فراهم می آورد حاکی از رویکرد ترمیمی تدوین کنندگان این آیین نامه به عدالت کیفری است تبصره ماده ۳۸ این آیین نامه نیز در جهت تسهیل آشتی و صلح میان بزهکار زندان و شاکی برای محکومان مالی که در پرداخت بدهی یا محکومیت خود با مشکل روبرو هستند و نیز به منظور کاهش مدت اقامت این دسته از محکومان در زندان به مدیران کل استانها تکلیف کرده است که هر سال بودجه ای را ترجیحاً با جلب کمکهای مردمی و مؤسسه های خیریه به منظور زندان زدائی در اختیار واحدهای مددکاری و ندامتگاه قرار دهند واحدهای مددکاری، ضمن تلاش برای جلب رضایت شاکی بدهی های مالی تا سقف دو میلیون ریال را از بودجه ای که در اختیار دارند پرداخت نموده و بدین وسیله موجبات رضایت شاکیان و آزادی محکومان مالی یا بهره مندی آنان از آزادی مشروط را فراهم کنند. این رویکرد ترمیمی به عدالت کیفری در مرحله اجرای مجازات زندان از ماده ۱۸۶ این آیین نامه نیز قابل استنباط است.^[۴]

به منظور احترام به کرامت انسانی زندانیان و بازداشت شدگان یک سلسله حقوق معنوی و مادی دیگر نیز در این آیین نامه پیش بینی شده است که مهمترین آنها عبارتند از حق زندگی و برخورداری از حیثیت فردی، حق محفوظ ماندن از اعمال شکنجه و سوء رفتار، حق برخورداری از اجرای عادلانه قانون و دادخواهی، حق برکنار بودن از هر نوع تبعیضی، حق آزادی اندیشه، حق آزادی وجدان، مذهب، حق احترام به زندگی خانوادگی و حق برخورداری از مرخصی، بهداشت و تأمین نیازهای اولیه.

۱۱- کمک به شرکت ها جهت صدور، تأیید و قبول ضمانت نامه
بصورت اجمالی و برای درک بهتر این نهاد بازار سرمایه می توان فعالیت های اساسی شرکت های تأمین سرمایه را تعهد پذیره نویسی و ایفای نقش اساسی در بازار اولیه، مشاوره در مورد ادغام و تملک، تأمین مالی شرکت های مخاطره آمیز، خدمات مربوط به اوراق بهادار( بازارسازی , کارگزاری, معامله گری,مشاوره سرمایه گذاری) و ابداع و نوآوری های مالی و مهندسی مالی و مدیریت ریسک عنوان نمود.

گفتار دوم) شرکت‌ سرمایه‌‌گذاری
شرکت‌های سرمایه‌گذاری از جمله واسطه‌های مالی هستند که فلسفه اصلی تأسیس آنها، جمع آوری پس اندازهای کوچک و سرمایه گذاری آن در مجموعه متنوعی از اوراق بهادار است کارکرد اصلی آن‌ ها مدیریت تخصصی سرمایه‌گذاری در بازار اوراق بهادار است و بعنوان یک واسطه مالی در کلیه ی بورس های پیشرفته دنیا جهت ایجاد تعادل و نظم در بازار اوراق بهادار با هدف افزایش کارایی و رونق سرمایه گذاری در بازارهای سرمایه از آنها استفاده می شود^[۲۷] اگر چه انواع متعددی از شرکت‌های سرمایه‌گذاری با کارکردهای مختلف وجود دارند، اما شرکت‌های فعال در بورس‌های اوراق بهادار به‌طور معمول با هدف مدیریت سبد سهام وارد بورس می‌شوند. این شرکت‌ها عموماً با فروش سهام خود به عموم، وجوه به دست آمده را در ترکیب متنوعی از اوراق بهادار سرمایه‌گذاری می‌کنند و به نمایندگی از دارندگان اوراق به اداره آن می‌پردازند. چون سرمایه گذاران یا وجه نقد کافی برای خرید انواع اوراق بهادار ندارند یا اطلاعات کافی درباره تشکیل پرتفوی مناسب ندارند بنابراین جهت حل مشکلات مزبور و رونق سرمایه گذاری و تحرک بازار، نیاز به واسطه هایی همچون شرکتهای سرمایه گذاری احساس می گردد. شرکتهای سرمایه گذاری با فروش سهام خود به مردم، وجوه حاصله را در مجموعه ای از اوراق بهادار شرکتهای دیگر سرمایه گذاری کرده و به سرمایه گذاران کوچک این امکان را می دهند تا با سرمایه اندک در پرتفوی بزرگی مشارکت کرده و از مزایای این شرکتها همچون دسترسی به مدیران حرفه ای، وکلای متبحر، مشاوران حقوقی ، سیستم های اطلاعاتی اثر بخش ، تحلیل گران مالی، متخصصین مالی، قراردادهای استاندارد و. .. این شرکتها استفاده کنند. به جهت استفاده شرکتهای سرمایه گذاری از مشاورین حرفه ای و متخصصین مالی، پرتفوی انتخابی آنها با در نظر گرفتن ملاحظات مالی و اقتصادی انجام می شود آنها همچنین قادرند بر یک سرمایه گذاری مدیریت کرده، سودها را دوباره سرمایه گذاری کنند، دارایی ها را تغییر داده، پرتفوی سرمایه گذاری را متنوع ساخته، از صرفه جویی های اقتصادی ناشی از مقیاس نیز استفاده کنند. (مهدوی و بهمنش، ۱۳۸۶: ۲۶) این شرکت ها در قوانین و مقررات بازار سرمایه ایران فاقد تعریف مشخصی هستند اما در قالب شرکت سهامی عام یا خاص تشکیل می شوند و برابر اساسنامه مصوب سازمان نباید در مقام سرمایه گذاری در اوراق بهادار دارای حق رأی کنترل ناشر اوراق بهادار را بعهده بگیرند یا نفوذ قابل ملاحظه ای داشته باشند. بدین معنی که از طریق انتخاب حداقل یک عضو هیأت مدیره در تصمیم گیری آن ناشر تأثیر گذار باشند. بدیهی است که این شرکتها حق سرمایه گذاری در سایر اوراق بهادار، مسکوکات،پروژه های عمرانی. .. را نیز دارند. (بند۳و۶نمونه اساسنامه شرکتهای سرمایه گذاری).

لازم به ذکر است مطابق با “دستورالعمل شناسایی و ثبت نهادهای مالی فعال در بازار اوراق بهادار نزد سازمان"،مصوب ۲۱/۸/۱۳۹۰ هیات مدیره سازمان بورس اوراق بهادار، الزامات خاصی برای شرکت های سرمایه گذاری در ایران در نظرگرفته شده است که در ادامه ضمن تاکید بر آن با شرکت های هلدینگ مقایسه و توضیح داده خواهد شد.

گفتار سوم) شرکت هلدینگ^[۲۸]
اصطلاح شرکت هلدینگ بصورت متداول برای توضیح دبرخی ساختارهای صنعتی که بصورت متمرکز اداره کمی شوند به می رود. این اصطلاح در دهه ۱۹۳۰ برای اولین بار در آمریکا، مطرح شد و تعریفی به شرح ذیل برای آن پیشنهاد شد؛ یک شرکتی که با اهداف کنترل و مدیریت شرکتهای دیگر اقدام به خرید بخش اصلی سهام دارای حق رای آنها می کند و بدین ترتیب اداره ونظارت برآنها را بعنوان زیرمجموعه خود بعهده می گیرد.) William and al,1933: 322 )بطور کلی دو نوع از شرکت های هلدینگ وجود دارد. در هلدینگ نوع اول،شرکت مزبور سود خود را تنها از سرمایه گذاری در اوراق بهادار شرکتهایی که سهام آنها را خریداری نموده است، بدست می آورد که به آنها “شرکت های هلدینگ سرمایه گذاری.”^[۲۹] می گویند. درنوع دوم، که ممکن است علاوه بر سود سهام شرکتهای تابعه از محل سود حاصل از معاملات با شرکت های زیرمجموعه خود و یا صرفا از این محل منتفع می شود به"شرکت هلدینگ مدیریت" ^[۳۰] شناخته می شوند.این شرکتهای نوع دوم درآمریکا بیشترتحت شمول “قانون مربوط به فعالیتهای عام المنفعه با ساختار شرکتهای هلدینگ”^[۳۱] اداره می شوند.^[۳۲]
مهم ترین مزایایی که در تاسیس هلدینگ ها برشمرده اند ناظر به مدیریت متمرکزی است که در شرکتهای مشابه موجب افزایش برآیند وکاهش هزینه ها می گردد. همچنین علاوه بر مزیت نسبی تیم متخصص مدیریتی، گروه مشاوران حقوقی ومالیاتی واحد موجب افزایش کارایی و تعدیل هزینه ها را فراهم می کند. همچنان که هزینه های تامین مالی نیز در تعامل اعضای هلدینگ با این شرکت مادر ، کاهش چشمگیری می یابد وریسک سهام شرکتهای تابعه نیز بواسطه حمایتهای هلدینگ همواره کمترخواهد شد. امکان همگرایی شرکتهای تابعه مشابه در زیر مجموعه هلدینگ موجب مدیریت بازار محصولات آنها از سوی هلدینگ گردیده و سودآوری بلندمدتشان را نیز تضمین می کند. بطور کلی هلدینگ ها با انسجام و استحکام بخشیدن به مجموعه شرکتهای خرد تابعه خود، نوعی نظارت وهدایت تخصص نیز بر فرایند سرمایه گذاری آنها نیز اعمال می کنند که موجب افزایش کارامدی آنها می گردد.^[۳۳]
این اصطلاح برابر بند ۲۲ ماده ۱ قانون بازار، شرکت های هلدینگ یا (مادر)شرکتهایی هستند که با سرمایه گذاری در شرکت سرمایه پذیر جهت کسب انتفاع،آن قدر حق رأی کسب می کنند که برای کنترل عملیات شرکت با هیأت مدیره را انتخاب کنند و یا در انتخاب اعضای هیأت مدیره موثر می باشند. شرکت هلدینگ در قالب شرکت سهامی خاص یا عام تأسیس می شود و موضوع فعالیت اصلی این شرکت هم عبارت است از سرمایه گذاری در سهام ،سهم الشرکه و واحدهای سرمایه گذاری صندوق های سرمایه گذاری یا سایر اوراق بهادار دارای حق رأی با هدف انتفاع به طوری که به تنهایی یا به همراه اشخاص تحت کنترل واحد،کنترل شرکت ،موسسه یا صندوق سرمایه پذیر را در اختیار گرفته یا در آن نفوذ قابل ملاحظه یابد.
مطابق با “دستورالعمل شناسایی و ثبت نهادهای مالی فعال در بازار اوراق بهادار نزد سازمان"، شخص حقوقی شرکت مادر ( هلدینگ) می باشد که بیش از ۵۰ درصد از دارایی‌های وی که به اوراق بهادار اختصاص داده شده‌است، در سهام، سهم‌الشرکه یا واحدهای سرمایه‌گذاری شرکت‌ها، مؤسسات یا صندوق‌ها، سرمایه‌گذاری شده باشد که به موجب این سرمایه‌گذاری، شخص حقوقی به تنهایی یا به همراه اشخاص تحت کنترل خود در شرکت، مؤسسه یا صندوق سرمایه‌پذیر نفوذ قابل ملاحظه یافته یا کنترل آن را به‌دست آورده است. لازم به ذکر است ترکیب دارایی‌های شرکت سرمایه‌گذاری یا شرکت مادر (هلدینگ) بعد از ثبت نزد سازمان باید مطابق با موارد زیر باشد:
۱-حداقل ۸۰ درصد از دارایی‌های خود را به سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار اختصاص دهد؛
۲-باید حداقل ۷۰درصد از دارایی‌های خود را به سرمایه‌گذاری در سهام یا سهم‌الشرکه یا واحدهای سرمایه‌گذاری دارای حق رأی شرکت‌ها، به‌طوری‌که، به تنهایی یا به همراه اشخاص تحت کنترل خود نفوذ قابل ملاحظه یافته یا کنترل آن‌ ها را به‌دست آورد؛ (ماده ۷)
۳-همچنین مطابق با ماده ۲ همین دستورالعمل، در صورتیکه شخص حقوقی بیش از ۵۰ درصد از دارایی‌های خود را به سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار اختصاص دهد یا بیش از ۵۰ درصد از درآمد عملیاتی آن در طول یک‌سال مالی، از محل سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار (سود تخصیصی یا درآمد ناشی از افزایش قیمت اوراق بهادار)، کسب شده باشد و یکی از شرایط زیر را داشته‌باشد:
۴-در صورتی‌که نزد مرجع ثبت شرکت‌ها به‌صورت شرکت سهامی عام به ثبت رسیده باشد،
در صورتی‌که نزد مرجع ثبت شرکت‌ها به‌صورت اشخاص حقوقی به غیر از شرکت‌ سهامی عام به ثبت رسیده‌ باشد و بیش از ۵۰ درصد از دارایی‌های آن به سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌های سهامی عام یا اوراق بهادار منتشره در عرضه‌های عمومی اختصاص داده شده‌ باشد یا بیش از ۵۰ درصد درآمد عملیاتی آن در طول یک‌سال مالی از محل سرمایه‌گذاری در سهام و اوراق بهادار یادشده ( ناشی از سود تخصیصی یا افزایش قیمت)، به‌دست آمده‌ باشد؛ به عنوان شرکت سرمایه گذاری شناخته می شود.
لازم به ذکر است شرکت های سرمایه گذاری براساس ماده۷ این دستورالمل باید حداقل ۷۰ درصد از دارایی‌های خود را به سرمایه‌گذاری در اوراق بهاداری اختصاص دهد که در اثر سرمایه‌گذاری در این اوراق بهادار، به تنهایی یا به همراه اشخاص تحت کنترل خود در شرکت ناشر اوراق بهادار یادشده، نفوذ قابل ملاحظه پیدا نکند یا کنترل آن را به‌دست نیاورد.
گفتار چهارم) شرکت سبد گردان
برابر بند ۱۷ ماده ۱ قانون بازار، سبدگردان، شخص حقوقی است که در قالب قراردادی مشخص و به منظور کسب انتفاع به خرید و فروش اوراق بهادار برای سرمایه گذاری می پردازد. هر سرمایه گذار که با سبدگردان قرار داد منعقد می نماید، دارای سبد اختصاصی است که مجموع دارایی های موضوع فعالیت سبدگردانی اعم از وجه نقد، اوراق بهادار و مطالبات را شامل می شود (بند ۵ ماده ۱ دستور العمل تأسیس و فعالیت سبدگردانی ). سبدگردان در مقابل انجام خدمات موضوع قرار داد سبدگردانی، کارمزد دریافت می کند و تصمیم به خرید، فروش یا نگهداری اوراق بهادار به نام سرمایه گذار معین توسط سبدگردان در قالب قرار داد مشخص را «سبدگردانی» نامیده اند.
شرکت سبدگردانی می تواند مجوز فعالیت مشاور سرمایه گذاری، پردازش اطلاعات مالی،مشاور عرضه و یا مشاور پذیرش اوراق بهادار یا کالا را به همراه مجوز فعالیت سبد گردانی اخذ نموده و با دریافت هریک از مجوز های مذکور، فعالیتهای متناسب با آن را در کنار فعالیت سبد گردانی انجام دهد(ماده ۳ اساسنامه نمونه شرکتهای سبد گردان ).
فصل دوم: پیشینه وسیرتکامل صندوق ها
صندوق های سرمایه گذاری طی فرایند تاریخی خاصی بوجود آمدند و بتدریج تکامل یافتند. بی شک تشریح تاریخچه شکل گیری و تطورات آنها در تاریخ حقوق تجارت جهان درمقایسه با سیر تکامل نهادهای مشابه نظیر شرکتهای تجاری می تواند در تبیین مبانی و ماهیت آنها موثر افتد که ذیل چهار مبحث زیر بدان می پردازیم.
از آنجا که برابر مطالعات بعمل آمده به نظر می رسد پیشینه این نهادهای مالی به ظهور و بروز یونیت تراست ها در حقوق انگلستان باز می گردد و سپس رشد و تکامل آن در اشکال شرکتهای مدیریت سرمایه گذاری در ایالات متحده آمریکا، آنها را به ساختار و کارکردی مشابه صندوق سرمایه گذاری فعلی نزدیک ساخته است. لذا به ترتیب این تاریخچه را با مطالعه زمینه های پیدایش یونیت تراست ها در حقوق تجارت انگلستان آغاز می کنیم و در مبحث دوم به بررسی روند تشکیل نهاد مشابه آنها در ایالات متحد آمریکا می پردازیم و سپس روند شکل گیری آنها را در ایران و کشورمشابه پی خواهیم گرفت:
مبحث اول) پیشینه یونیت تراست ها در حقوق انگلستان
سابقه تراست ها به قرون وسطی باز می گردد که حقوقدانان در صدد ایجاد یک نهاد حقوقی به منظور حمایت از حقوق محجورین و بویژه افراد غایب و مفقودالاثر بر آمدند و بدنبال ایجاد شرایطی بودند که در آن امکان دخل و تصرف در اموال اشخاص را به شخص دیگری بدهند تا ضمن نگهداری اموال آنها، موجبات کسب درآمدی نیز برای صاحب اموال فراهم گردد. لذا طی سالیان متمادی، تراست در جهت چنین اهدافی مورداستفاد بود. به عنوان نمونه، هنگامی که شخصی قصد یک مسافرت طولانی و یا شرکت در جنگ را داشت، اموال خود را بدست فرد معتمدی می سپرد تا از این طریق هم از دارایی اش نگهداری کند و هم خانواده اش را ازحیث مالی تأمین نماید. در مقابل شخص معتمد، دستمزدی نیز برای خود بر می داشت و همچون کارگزاری امین به اداره اموال او می پرداخت.برخی از حقوقدانان معتقدند، هرگاه مالی غیر از مالکیت مطلق در تصرف شخصی باشد، معمولا تحت تراست قرار می گیرد(Mandsley and Bum,1978: 3 ( ویژگی تراست این بود که میان مالکیت و مدیریت اموال و همچنین انتفاع هر یک از طرف های مالک و مدیر تفکیک قائل می شد.بنابراین تراست بنیان شخصیت حقوقی با سرمایه مستقل را تشکیل می دهد.بنابراین درک صحیحی از کارکردی که این مفهوم دارد ما را به فهم نهادهایی قادر می سازد که در بازار سرمایه نقش مهمی دارند و نیز نقشی که این مفهوم در توسعه و تکامل حقوق شرکتها و سازمان های اقتصادی بازی می کند.مهم ترین اثر این مفهوم حقوقی تقسیم بندی و تجمیع سرمایه و ایجاد مجموعه ای از اموال است که می تواند مستقل از سرمایه پدید اورندگانش مورد تعهد قرار گیرد.اگر این نهادحقوقی وجود نداشت تخصیص و افراز حقوقی اموال نیز نبود و ما باید به ابزارهای متداول حقوقی مثل قرارداد و نمایندگی اتکا می کردیم.( (Hansmann,1998: (434 بتدریج در کنار تراست، شرکت های تجاری نیز بین بازرگان و سرمایه گذار تفکیک قائل می شدند. بنابراین شکل بدیل دیگری از افتراق بین مالکیت و مدیریت محسوب می گردیدند.
در اینجا، با به تصویر کشیدن رابطه نزدیک شرکت و تراست، سعی می کنیم در فهم بهتر چیستی یونیت تراست کمک کنیم و البته یاد آور می شویم که این دو ماهیت در طی تاریخ دائماً با یکدیگر به رقابت پرداخته و در کنار این رقابت به تکمیل و توسعه یکدیگر نیز یاری رسانده اند. به عنوان مثال، در پی برخی تحولات، شرکت ها با بکارگیری و الگوبرداری از تراست توانستند موانعی که دولت انگلستان جهت تملیک داراییهایشان ایجاد نموده بود، برطرف کنند و در مقابل مبانی حقوقی شرکتها نیز در برخی موارد در حل دعاوی مربوط به تراستها مورد استفاده قرار می گرفت. بطور کلی می توان تاریخ این دو قالب حقوقی را درچهار دوره تقسیم نمود ؛
گفتاراول- سالهای ۱۷۲۰-۱۶۰۰؛ تراست و شرکت های سهامی اولیه
در این دوران، توسعه انواع شرکت ها در اغلب موارد مرهون گسترش امپریالیسم تجارت خارجی انگلستان در قرن شانزدهم بود. مقدماتی ترین نوع شرکت، شرکت تحت نظارت^[۳۴]بود. هر یک از اعضای این شرکت مبتنی بر حساب خودش به داد وستد می پرداخت و مسئولیت هر یک از ایشان نیز مستقل از یکدیگر وشرکت بود. معمولاً به منظور اینکه تجارت مزبور انحصاراً به اعضا تعلق داشته باشد، در این رابطه امتیاز آن نیز تحصیل می شد. همچنین جهت تضمین اینکه «مبادلات تجاری شرکت موافق با سیاستهای بازرگانی دولت صورت پذیرد»، چنین شرکتی بوجود آمده بود و در عمل هیچ مشارکت معنی داری فیمابین اعضا برقرار نبود.
در گام بعدی ایده شرکت مدنی^[۳۵]، شرکت تحت نظارت را تضعیف نمود وشرکت بجای آنکه یک اجتماع صوری تجاری باشد، به کسب و کار مشترک میان تمامی اعضاء تبدیل شد. شکل گیری چنین تحولی چه بسا نتیجه آن بود که سفرهای دریایی پر هزینه تر و پر ریسک تر شده بود. مفهوم شرکت به طور مشخص مفهومی بود که ناظر به مشارکت تمامی اعضاء در ریسک و بازده کسب و کار قرارمی گرفت.(Micheler, 2015) تاریخچه شرکت معروف هند شرقی (که در سال ۱۶۰۰ امتیاز فعالیت در هندوستان را بدست آورد )حاکی از این تحول است. هر چند ریشه های ایده برگه های سهام به عنوان نمودی از میزان مشارکت و سرمایه گذاری در همین دوره شکل گرفت اما ماهیت برگه سهام به مفهوم امروزین تا بدان زمان هنوز معلوم و مشخص نشده بود و اصول حقوقی مربوط به آنها با کندی توسعه می یافت و به همین علت نارسایی هایی وجود داشت. به عنوان مثال اگر چه در رابطه با مباحثی از قبیل مسئولیت های شخصی و همکاری های تجاری و عاملیت متقابل فیمابین شرکاء ایده هایی مطرح شده بود، ولی ماهیت شرکت و برگه های سهام همچنان در هاله ای از ابهام بود. عرف تجاری به طور کلی میان مجموعه هایی که دارای شخصیت حقوقی بود و بصورت شرکت ثبت شده، محسوب می شد با مجموعه های مدنی فاقد شخصیت حقوقی تفکیک روشنی قائل نمی شد. حتی شرکت ها خودشان را مختار می دانستند خارج از حوزه فعالیتی که موضوع تأسیس اشان بود فعالیت کنند و از منظر قانون هیچگونه تمایزی میان یک شرکت تجاری و یک شرکت مدنی وجود نداشت. بالاخص اینکه برگه های سهام بدون در نظر گرفتن ماهیت دارایی های واقعی شرکت و نیز بدون لحاظ اینکه آیا شرکت مربوطه به ثبت رسیده و دارای شخصیت حقوقی هست یا خیر، به راحتی قابل انتقال بودند. شیوه نوین انتقال برگه های سهام مبتنی بر ثبت در دفتر ثبت سهام شرکت در همان سالهای دهه ی اول قرن هفدهم شکل گرفت. گزارش حقوقی پرونده ای که مربوط به شرکت هند شرقی بوده است، بوضوح حاکی از وجود این امر است. مثلاً برگه های سهام متعلق به شرکت هند شرقی، طی سالهای آغازین شکل گیری شرکت مزبور به طور گسترده ای داد و ستد می شده است، و در اغلب موارد این داد و ستدها همانند مبادلات کالاهای هند شرقی، بصورت مزایده صورت می پذیرفته است. در مجموع کمبود شدیدی در زمینه قواعد حقوقی قابل اعمال در مورد شرکت های تجاری، چه آنها که دارای شخصیت حقوقی بودند و چه آنها که نبودند، احساس می گشت. نکته دیگر در این دوره آن بود که دادگاه های انصاف صلاحیت رسیدگی به دعاوی شرکت های دارای شخصیت حقوقی و نیز شرکت های مدنی فاقد شخصیت حقوقی را پیدا کردند. لازم به ذکر است که تا قبل از آن زمان، دعاوی مربوط به هر دوی این نوع شرکت ها چه دارای شخصیت حقوقی و چه شرکت های مدنی فاقد شخصیت حقوقی، ذیل قلمرو قضایی دادگاههای کا من لا قابل طرح بود و اگر دادگاه انصاف مداخله نمی کرد، جزئیات و اوصاف مربوط به تراست و شرکتها هیچ گاه تشریح نمی شد و به هیچ وجه تعاملی میان اصول این دو صورت نمی پذیرفت.(Sinkam,2002: 62)
گفتاردوم- سالهای ۱۸۰۰- ۱۷۲۰؛ ظهور شرکت های مصالحه ای^[۳۶]در پی وضع قانون بوبل^[۳۷]
در پی تصویب قانونی موسوم به قانون بوبل(Bubble)^[38] در سال ۱۷۲۰، دوران رونق و سفته بازی در سهام پایان یافت و اندک زمانی پس از آن، ورشکستگی مالی در مقیاس بالایی ایجاد گردید. به دنبال این ورشکستگی طرح دعاوی مربوط به حقوق طرفین فعالیت ها بالا گرفت. قانون Bubble اجازه انتشار اوراق بهادار وسهام قابل انتقال بدون داشتن مجوز و ثبت شخصیت حقوقی ذیل عنوان یک شرکت نمی داد. به عبارت دیگر، مفاد قانون مزبور به دنبال آن بود تا یک منع کلی در مورد شرکت های به ثبت نرسیده فاقد شخصیت حقوقی اعمال نماید. به دنبال تصویب این قانون، تقاضاهای کسب مجوز و ثبت شرکتها بسیار زیاد شد. لکن جوابگویی دولت انگلستان به این تقاضاها با کندی صورت می پذیرفت. احتمالاً به این دلیل که شرکت ها را مخل آرامش مالی محسوب می کردند. همین امر موجب ظهور شرکت های مصالحه ای به عنوان شکل جدید و یک ابزار نو جهت فعالیت تجاری بود. شرکت های مصالحه ای به نوعی استفاده از تراست جهت شکل دادن به شرکت ها بود به نحوی که دیگر نیازی به کسب مجوز جهت تشکیل شرکت نداشته باشند. مصالحه نامه شرکت های مصالحه ای به نحوی تنظیم شده بود که ناقض مفاد قانون مزبور نگردد.. قانون Bubble به دنبال آن بود که شرکت هایی بوجود بیاید که سهامشان قابل انتقال باشد و شرکت مصالحه ای چنین ویژگی را داشت.(Ron harris, 1994: 610)
دراین شرکتها براساس مصالحه نامه مجموعه ای از اشخاص متولی بصورت قانونی مالک اموال شرکت محسوب می گردیدند. چون طبق قانون Bubble یک گروه ثبت نشده فاقد شخصیت حقوقی نمی توانست به عنوان یک گروه، مالی را تحت مالکیت داشته باشد. لذا در راستای تحقق بخشیدن به هدف مشترک یک گروه، از تراست استفاده گردید. بنابراین تراست این امکان را بوجود آورد تا عده ای بتوانند به طور قانونی مالک اموال منقول و غیر منقول شرکت محسوب شوند. ماهیت حقوقی مصالحه نامه این بود که ، قراردادی فیمابین سهامداران یک شرکت محسوب می شد سهامدارانی که سرمایه ای گرد هم آورده بودند تا در راستای انتفاع مشترک تمامی سهامداران، توسط مجموعه ای از مدیران منتخب از سوی ایشان، اداره شود. همچنین در صورت لزوم حسابرسان شرکت و نیز سایر مقامات ارشد شرکت نیز انتخاب می گردیدند. مدیران مزبور در قبال سهامداران پاسخگو بودند. تعداد برگه های سهام قابل انتشار، شیوه انتقال سهام، روال داوری ها و اصول متنوع و متعددی که جهت نظارت بر امور داخلی شرکت مورد استفاده قرار می گرفت، ذیل مفاد این مصالحه نامه مشخص می گردید. همچنین بعدها، در مصالحه نامه مقرر گردید حد مسئولیت هر سهامداری صرفاً می تواند توقیف سهام وی باشد.به این ترتیب سهامداران طبقه جدیدی از سرمایه گذارانی را شکل دادند که عملاً پول خودشان را اداره نمی کردند. استفاده از تراست به مثابه جزئی از مصالحه نامه در جلوگیری از شمول قانون Bubble حائز اهمیت بود و باعث حرکت رو به رشد شرکتها گردید. همچنین استفاده از تراست باعث توسعه مفهوم شرکت سهامی که پیش از قانون Bubble توسط شرکت ها مطرح شده بود، گردید.(Sin kam, 2002: 67)
پیشرفت دیگری که در همین راستا صورت پذیرفت؛ به رسمیت شناخته شدن برگه های سهام به مثابه شکلی از اموال بود. طبق آرای صادره آن زمان، برگه های سهام متعلق به شرکت های مصالحه ای و نیز شرکت هایی که پیرو قوانین پارلمان به ثبت رسیده و دارای شخصیت حقوقی محسوب می شدند، به لحاظ ماهیت از جمله اموال منقول تلقی شدند. خلاصه کلام اینکه تراست باعث شد که شرکت های سهامی منع قانونی پیش آمده را به راحتی پشت سر بگذارند.
در مقابل عمل گرایی قضات دادگاه انصاف نیز مانع از آن شد که اصول حقوقی تراست ها بطور کامل جایگزین عرف شرکتی مرسوم گردد. به این ترتیب شرکت های مصالحه ای که طی این دوره ظاهر شدند، ثمره ای از تلفیق میان شرکت های سهامی و تراست بودند. در حقیقت ظهور شرکت های مصالحه ای، مهمترین توسعه ای بود که در تاریخچه حقوقی شرکتها و اصول حقوقی تراست صورت پذیرفت. در مورد یونیت تراست های شکل گرفته در اواخر دهه ۱۸۶۰ ، امانت نامه آنها نیز از روی همین مصالحه نامه ها الگوبرداری شده است(Sinkam,2002:69).
گفتارسوم- سالهای ۱۹۳۰-۱۸۰۰؛ ظهور یونیت تراست
قانون Bubble در سال ۱۸۲۵ لغو گردید اما برخی از حقوقدانان معتقدند که مقررات محدودکننده آن منجر شد تا بتدریج، وکلاء وحقوقدانان درصدد سلسله اقدامات ابداعی در زمینه حقوق شرکتها برآیند ولذا در اواخر قرن هیجدهم بسیاری از ابزارهای نوین حقوقی در رابطه با حقوق شرکتها به شکل امروزی نظیرانواع سهام ،حق تقدم اوراق قرضه و تدوین مسئولیت محدود برای سهامداران در انواع شرکتها رایج درآن زمان بتدریج هسته اولیه حقوق جدید شرکتها را فراهم آورد. (Rob,2009:69)و بر اساس قانونی که در سال ۱۸۴۴ تصویب شد ثبت و نظارت بر شرکت های سهامی، ضابطه مند گردید. به نحو گسترده ای این امکان بوجود آمد که از طریق ثبت، تأسیس شرکت ها به سهولت انجام پذیرد. همچنین طبق مفاد قانونی که در سال ۱۸۵۵ تصویب شد، شرکت های به ثبت رسیده مزبور از مسئولیت محدود برخوردار گشتند. با توجه به شکل گرفتن این تطورات در رابطه با مشخصه های شرکت با مسئولیت محدود، شاید این تصور بوجود آمده باشد که شرکت مصالحه ای و یا تراست جایگاه خود را به عنوان وسیله ای جهت سرمایه گذاری یا بازرگانی از دست دادند. حال آنکه در سال ۱۸۶۸ ، تراست به عنوان یکی از انواع سرمایه گذاری جمعی ظهور دوباره ای یافت. علت این امر آن بود که در طی دوره مزبور، (۱۸۵۵-۱۸۲۵) طبقه بازاری ها، توسعه بیشتری یافتند و همین امر موجب به تصویب رسیدن قانون مسئولیت محدود ۱۸۵۵ گشت(J.F.Wilson,1995:48).
در این دوره تلاش جهت رسیدن به مسئولیت محدود شرکتها اقدامی بود جهت برقراری مساوات میان اقشار مختلف توده ها.چون حداکثر فرصت در اختیار طبقات کارگر گذاشته می شد تا آنها بتوانند در جهت منافع خودشان دست به تجربه محدود سرمایه گذاری بزنند. از این رو، به تصویب رسیدن قانون مسئولیت محدود ۱۸۵۵ که قاعده محدود بودن مسئولیت را به تمامی شرکت های سهامی تسری می داد، مسلماً نه تنها به معنای « آزاد سازی شرکت های سهامی» بود بلکه همچنین نوید شکل گیری طبقه جدیدی از سرمایه گذاران در زمینه ی خرید و فروش برگه های سهام را نیز به همراه داشت. قانون مسئولیت محدود ۱۸۵۵، وقتی لغو شد لکن یک سال پس از آن دوباره مجدداً به تصویب رسید. در سال ۱۸۶۲ یک قانون تلفیقی به تصویب رسید. با توجه به اینکه مسئله مسئولیت محدود به خوبی حل شده بود، لذا شرکت های به ثبت رسیده به عنوان نهاد سرمایه گذاری جمعی، جذابیت خاصی پیدا نمودند. در اسکاتلند نخستین شرکت های سرمایه گذاری در سال ۱۸۶۰ و در انگلستان در سال ۱۸۶۳ بوجود آمدند. ماهیت حقوقی این شرکت ها تفاوتی با شرکت های به ثبت رسیده ای که درگیر فعالیت تجاری بودند نداشت. علت شکل گیری این شرکت ها متنوع سازی ریسک سرمایه گذاران بود.

فال تاروت - فال گلبرگ
فال دندان - فال دیدار
فال مو - فال ظرف
فال نام - فال باران
وسایر فال ها …
فال زدن از روی ستارگان:منجّمان، از روی سعد یا نیک ستارگان نیک یا بد بودن، فال افراد را تعیین می کردند.ابوریحان بیرونی در«التفهیم »آورده است:«ستارگان رااثراست وفعل اندرآن چیزهاکه زیرایشان است ازپذیرندگان. » ( بیرونی، ۱۳۱۶: ۸۵)
ناصر خسرو می نویسد: «صابیان( فرشتگان ) می گفتند خیرات وشرور ونیکی ها و بدیها وابسته به سعد و نحس ستارگان است و این از آن جهت بود که آنان اجرام اسمانی را « احیاً ونطقاً – زندگان –سخنگویان» می دانستند.

مراین افلاک و انجم را نفسی باشد بغایت شرف. و چون نفسی که بغایت شرفست نفس ناطقه است، مراین افلاک و انجم را نفس ناطقه است، و ایشان زندگان و سخنگویانند.» ( ناصر خسرو، ۱۳۶۳ : ۱۳۶)
فال نام : انوری، جهت اغراق در مدح کمالدین مسعود،سعدبودن فال مشتری را از« سعدی و مبارکی نام »ممدوح دانسته است ودر بیتی چنین به نظم کشیده است:
بـه سعی نـام تـوشدفـال مشتری مسعود زعکس روی تــوشدجـرم آفتاب منیر
(انوری، ۱۳۷۶ : ۴۷۱)
زمانه سال ومه از خداز خدمت توجویدنام ستاره روز وشب ازطلعت تـــو گیردفال
(همان، ۲۴۹)
ای بــــه هستی داده گیتی راکــــمــال ملک را فــرخنده هــرروز ازتـــــوفال
(همان،۲۵۰)
بـه نیک طالع و فرخنده روز و فــرّخ فـال بـه سعد اخترومیمون زمـان و خرّم حـال
( همان ، ۲۴۶)
فال اعضای صورت:ابوریحان بیرونی در کتاب «التفهیم» آوردهاست؛ ایرانیان به اعضای صورت انسان فال میزنند به عنوان نمونه:«سربزرگ، نشانه عقل وکیاست است، پیشانی بلند علامت دولت وپیشانی کوتاه، علامت تنگ دستی.» ( بیرونی ،۱۳۱۶: ۳۲۵ )
همچنانکه فال گرفتن ازاعضای صورت در شعر ِ عبیدزاکانی درشعر«عشاقنامه» خویش با دیدن چهره شاد و خرم معشوق از صورتش فال خوش و مبارک می گیرد .
درآمـــد ســـاقــی از در خــرم وشـــاد مــی آورد و صــــلای عـــــیش در داد
گـــرفتم از رخش فـــالــی مـبارک زهـی وقــتی خـوش و حـــالی مـبــارک
( عبید زاکانی، ۱۳۹۱: ۶۹ )
فال کفِ دست یا« کف بینی»: فال بین با بهره گرفتن از خطوط دست وبا یک ذره بین طرح اصلی پوست را مطالعه می کند، تا تغییرات بافت و ریتم آن را بیابند؛ تمام خطوط خمش وخطوط کوچک دیگری را که آنها را قطع می کنند، نگاه می کنند. ودر نحوۀ شکسته شدن ویا ادغام شدن این خطوط دقت می کند؛ ماهیچه ها وپی های زیر پوست را لمس می کند و برآمدگی های وتاخوردگی های ناشی ازآن رایادداشت میکند؛ ضخامت وشکلِکف دست، طول نسبی انگشتان وشست، قابلیتِ انعطاف وشکل مفصلها، و رنگ و بافت ناخن ها وپوست را مطالعه میکنند. تنها پس از همۀ این مشاهداتاست که یک دست شناس جدی کوشش خواهدکرد در مورد شرایط بدنی و روانی شخص اظهار نظری بکند ( واتسون ، ۱۳۶۹: ۲۰۵)فال کف بینی، امروزه، درگوشه کنار شهر های بزرگ توسط زنانی با نام ( کولی ها) همچنان رایج است. امّا صحّت فال با توصیفی که انجام شد،جای تردید دارد.
اشاره به فال « کف بینی » :
نبشتۀ بر دف مطرب که زهـــر بندۀ تو نبشته برکف ساقی که طالعت مسعود
( مولانا ، ۱۳۶۶ : ۳۷۲ )
فال شانه: نوعی دیگری از فال، فال شانه بود که از روی استخوان شانه (کتفِ ) بز صورت مــــــیگـرفت . (دهخدا، ذیل واژه ی فال)
بـود آشفتگـان را صحبـت آشفتـگان مــطلـب به جست وجوی زلف تـو فال شانه می گیرد (شوکت بخاری ، ۱۳۸۳: ۲۵۲ )
نه شانه بین کـه کنم چــون درون شانــه نگاه زبــان گــره آورم وچشمـــها بـــگردانـــم
( قاآنی ، ۱۳۸۰: ۵۸۷ )
فال قهوه:فال قهوه قدمت سه هزار ساله دارد. در این فال دانه های قهو، جزءِ آیینه تفکرات و اسرار ذهنی وروحی دانسته شدهاست. درکتاب تعبیر فال قهوه آمدهاست:«هنگامی که لبمان با فنجان قهوه تماس مستقیم دارد، در حقیقتDNA را در آن نقش می زنیم. دانه هایی که در برگیرنده و انتقال دهندۀ DNA هستند، به صورت نمادهای اعداد و اشکال که کم و بیش مطابق ذهنیات بشرا ست، در فنجان نقش می بندد، مانند چاپ در عکاسی، خواندن و تعبیر این رموز و تجسمات به عهدۀ فالگیران با تجربه است.»( نعیمی ، ۱۳۸۵ :۱۱)
شیوۀ تفأل زدن با قهوه: «ابتدا قهوه رادر قهوه جوش دم می کنند. سپس در قهوه خوری چینی می ریزند و به کسی که می خواهند سرنوشت اورا بگویند، می دهند تا بنوشد. وی پس از نوشیدن قهوه، فنجان رادر نعلبکی واژگون می کند، پس از چنددقیقه فالگیر به صاحب فال گوید : « نیّت کن» آنگاه از روی خطوط و نقوشی که از قهوه درکف ودیواره های قهوه خوری نقش بسته، از گذشته و آیندۀ صاحب فال و خوشبختی و بدبختی های او سخن گوید. پس از آن به صاحب فال گوید انگشت سبابۀ خودرا به ته قهوه خوری بدلخواه خود بگذارد و کمی فشاردهد وسپس نیّت را تجدید کند. پس از انجام دادن، نتیجه را فالگیر به صاحب ِفال گوید.» (معین، ۱۳۵۷ ، ج۲: ۲۴۷۶)
« شاطر عباس صبوحی » از شاعران اواخر قرن ۱۳ ه ق : فال قهوه رادر شعر دوبیتی خود آورده است :
چــون قـهـوه بدست گیرد آن حب نبات از عکــس رُخش قهوه شود آب حیــات
عکس رُخ او بـــه قــهـوه دیــدم گفتم خـــورشید بُــرون آمــده است از ظُلمات
(صبوحی،۱۳۹۰: ۱۲۳)
فال نخود:« فالی است که پیر زنان با دانه های نخودگیرند، و ترتیب آن چنین است که که دستمال در پیش خود گسترند، و چند دانه نخود بر آن گذارند. هرکس که فالی خواهد پولی بدیشان دهد، و ایشان دانه های نخود را برروی دستمال افشانند و از طرز قرار گرفتن نخود ها در بارۀ شخص پیشگویی کنند. ( معین، ۱۳۵۷،ج۲ : ۲۴۷۷)
نه خود به فال نخود داستانم زنم از غیب که نیست دست تصرف به مکرو دستانم
( قاآنی ،۱۳۸۰: ۵۸۷ )
فال کوزه: این فال برای دختران دم بخت است، که معمولأ مهرههایی را در داخل کوزۀ سبز رنگ می اندازند وبرای پیش بینی آینده دخترسرودههایی خوانده میشود و مهره ها یکی یکی خارج می شود، هرکس به فرا خور، دوبیتی که برای او خوانده می شود، آیندۀ او برای آن سال، پیش بینی می شود.همانطوریکه در کتاب «جشن های آب» آمده است: این جشن میان زرتشتیان متداول است. «خردادروز از ماه فروردین را ،به زبان دری زرتشتی ، هَبدُرoru habd گویند.این نام ترکیبی قدیمی و کهنه دارد. چکُودولَه می نامند ودر یکی از خانه های محله، مراسم آن انجام می گیرد. در آن به نام هرکس شیءکوچکی یا به اصطلاح، مُهرهای در کوزه میاندازند. کوزه در گشاده یا دوَله dulaحتی المقدور باید سبزرنگ باشد .دختری نابالغ مهره ها را با آویشن در آن می ریزد. کوزه را با پارچه سبز می پوشانند ویا با جارویی نو وآینه ، در زیر درختی که بهتر است سرو یا انار باشد قرار میدهند . پاسی که از روز گذشت. زنان وبچه ها جمع می شوند و دو بیتی می خوانند و دخترک، با هردوبیتی، مُهره ای ازکوزه درمیآورد ودوبیتی، فال صاحب مُهره است وآینده اورادرآن سال پیش گویی میکند.»(رضی،الف۱۳۸۴ا : ۱۱۵)

5. آیا نوجوان مورد نظر می ­تواند هم در تمرینات منظم ورزشی شرکت کند و هم به وظایف تحصیلی اش برسد؟
در صورتی که همه شرایط آماده باشد، خلاصه نظرات متخصصین درباره مراحل استعدادیابی ورزشی را می­توان در سه مرحله مقدماتی، میانی و پیشرفته به شرح زیر طبقه بندی کرد:
الف- مرحله مقدماتی: بر حسب نوع ورزش، مرحله مقدماتی را سنین بین ٣ تا١٠ سالگی تشکیل می­دهد. در این مرحله، سلامت عمومی، رشد پیکری عمومی و توانایی­های جسمانی– حرکتی نوجوان مورد ارزیابی قرار می­گیرند.

در مرحله مقدماتی استعدادیابی، تمرینات تخصصی ورزشی وجود ندارند و حضور افراد در برنامه ­های معمولی تربیت بدنی مدارس به صورت عمومی توصیه می­شوند.
ب- مرحله میانی: مرحله میانی استعدادیابی، بین سنین ٩ تا ١٥ سالگی برای دختران و ١٠ تا ١٧ سالگی برای پسران قرار دارد. در این مرحله، عوامل پیکری، فیزیولوژیکی، پزشکی، روانی و اجتماعی مورد توجّه و ارزشیابی واقع می­شوند. تمرینات ورزشی در سطح آموزشگاهی و یا باشگاهی انجام می­شوند و هنوز از تمرینات پیشرفته تخصصی به صورت شدید استفاده نمی­ شود.

ج- مرحله پیشرفته: مرحله پیشرفته استعدادیابی، بین سنین ١۶ سالگی به بعد قرار دارد. در این مرحله، عواملی از قیل سلامتی کامل، سازگاری فیزیولوژیکی، ظرفیت برای پیشرفت، توانایی غلبه بر فشارهای بدنی و روانی، بلوغ ذهنی و اجتماعی و آستانه­های خستگی جسمی و روانی مورد ارزشیابی قرار می­گیرند. تمرینات در این مرحله در حد تیم­های استانی و ملی صورت می­گیرد.
از نظر دیدن تنوعی که در این طبقه بندی­ها وجود دارد، قابل ذکر است که در رساله یهادویدر سال 1378، مرحله مقدماتی بین سنین ۶ تا ١٠ سالگی و مرحله میانی بین سنین ١١ تا ١۶ سالگی و مرحله پیشرفته (پایانی) بین سنین ١۶ سال و بیشتر تعیین شده است (امیر تاش (1376)، به نقل از هادوی، ١۳٧۸). از سوی دیگر، در مقاله ایآقا علی نژاد در سال 1379این مراحل را از نقطه نظر کشورهای بلوک شرق به ویژه شوروی سابق به ترتیب ۸ تا ١٠سال، ١٠ تا ١٢ سال و در مرحله آخر، بین ١١تا ١٣ سال برای دختران و ١٢ تا ١٤ سال برای پسران معرفی می­ کند و مراحل استعدادیابی در کشور چین را به ترتیب زیر ارائه می­دهد:
استعدادیابی در کشور چین از سن ١١ سالگی شروع می­ شود و دارای چهار مرحله شامل
آزمون­های غیر تخصصی بین سنین ١١ تا ١٣سالگی، فعالیت­های عمومی ورزشی با در نظر گرفتن عوامل وراثتی، اندازه­ های بدنی و رشد استخوانی بین سنین ١٥ تا ١۶ سالگی، آزمون­های تخصصی ورزشی بین سنین١٧ تا ١۸سالگی و آزمون­های ویژه برای گزینش ورزشکاران برجسته که بعد از سنینن ١۸ سالگی انجام می­ شود (شان (1992)، به نقل ازآقا علی نژاد، ١۳٧٩).
جاش شروع فرایند استعدادیابی ورزشی را از سن ٧ سالگی به بعد توصیه می­ کند و معتقد است که در این مراحل، آمادگی­ها و استعدادهای زیر باید در مدتهای تعیین شده در افراد تقویت شود:
– توسعه توانایی­های عمومی و هماهنگی عصبی– عضلانی در مدت ٢ تا ٣ سال
– تمرینات عمومی برای توسعه توانایی­های حرکتی در رابطه با ورزش مورد نظر در مدت ٢ سال
– تمرینات عمومی مهارتی در مدت ٢ تا ٣سال
– تمرینات ویژه قهرمانی تخصصی در مدت ٢ تا ٣ سال
7.1.2. الگوی نظری استعدادیابی: چهارچوبی برای تحقیق
یکی از آخرین اثرات رنیه در سال ١٩۸۷ تحت عنوان ” الگوی نظری استعدادیابی؛ چهارچوبی برای تحقیق ” است که بر پایه علوم مرتبط و قابل قبول در زمینه استعدادیابی و اصول شش گانه­ای که در بالا نوشته شد، تهیه و ارائه شده است. این الگو نوعی چهارچوب نظری را فراهم می­آورد تا دیگر پژوهشگران بتوانند برای استعدادیابی در انواع رشته­های ورزشی از روی آن، آزمون سازی کنند. مفاهیم اصلی این الگو به شرح زیر است:
اصول اولیه آزمون سازی برای استعدادیابی
طبق الگوی رنیه، دو دسته اطلاعات برای ساختن ابزار اندازه گیری استعدادیابی در هر ورزش باید مورد توجه قرار گیرند:
الف– معیار سازی برای ارزشیابی عملکرد ورزشی: معیار یا فهرستی از معیارها که بتوانند مفاهیم نظری عملکرد ورزشی را ارزشیابی کنند.
ب– تعیین متغییرهای تعیین کننده عملکرد ورزشی:یک فهرست جامع از متغییرهای اصلی تعیین کننده عملکرد، در ورزش مورد نظر به منظور تعریف عوامل مؤثر (رنیه، ١٩۸۷).
هدف اصلی استعدادیابی ورزشی، پیشگویی عملکرد آینده ورزشکار بر پایه ویژگی­های جسمانی، ظرفیت ها، توانایی­ها و امکانات محیطی او در زمان حال است. این پیشگویی در صورتی مفید خواهد بود که دقیق با شد و دقت آن نیز با عملیاتی بودن تعریف متغییرها و اعتبار و پایایی ابزاری که آنها را اندازه می­گیرند، بستگی دارد (امیرتاش، ١۳۸۱).
8.1.2. تعریف ویژگی­های مورد اندازه گیری در این پژوهش
ویژگی­های بیومکانیک^[64]
مطالعه­ ما درباره بیومکانیک تمرین و ورزش، مستلزم کسب آگاهی از علم مکانیک است. ما به طور خلاصه علم مکانیک را تحلیل نیروها و اثرات آن­ها تعریف کردیم. تعریف کامل­تر می ­تواند چنین باشد: علمی که درباره اثرات نیروهای وارد بر اجسام بحث می­ کند. به بیان دیگر، بیومکانیک دانشی است که برای برقراری ارتباط بین حیات و اصول و قوانین فیزیکی حاکم بر اجسام، وضع پویایا ایستای^[65] موجودات زنده(مانند انسا

– توجه کنید که جهاد سازندگی، سازندگی باشد، درآن تخریب نباشد، درآن انحراف نباشدوبرای خدا باشد، این همان جهادی است كه توام باجهاداكبراست.(همان، ج12، ص449)

آخرین پیام امام خمینی(رضوان الله تعالی علیه) خطاب به جهادگران
بسم‌الله الرحمن الرحیم
زحمات بی‌وقفه جهاد، این سنگرسازان بی‌سنگر، در دفاع مقدسمان از جمله مسائلی است که ترسیم آن در قالب الفاظ نمی‌گنجد. عشق جهاد در خدمت به اسلام و مردم، چشم دل عاشقان خدمت به دین و مردم را روشن نموده است. شجاعت دلیر مردان و شیرزنان جهادیمان، در جهادمان علیه کفر و بیداد، زبانزد خاص و عام است. وسعت دامنه گذشت و ایثار مردان و زنان جهاد، جنگ و صلح، بزرگ و کوچک، فقیر و غنی این مرز و بوم را گرفته است. جهاد شمایل دنیای آزادی و استقلال در عرصه کار و تلاش و پیکار علیه فقر و تنگدستی و رذالت و ذلت است.
فرزندان عزیز جهادیم! به تنها چیزی که باید فکر کنید، به استواری پایه‌های اسلام ناب محمدی صلی‌اله علیه و آله و سلم است. اسلامی که غرب و در راس آن، آمریکای جهانخوار و شرق و در رأس آن شوروی جنایتکار را به خاک مذلت خواهد نشاند. اسلامی که پرچمدار آن پابرهنگان و مظلومین و فقرای جهانند و دشمنان آن‏، ملحدان و کافران و سرمایه‌داران و پول‌پرستانند. اسلامی که طرفداران واقعی آن همیشه از مال و قدرت بی‌بهره بوده‌اند و دشمنان حقیقی آن زراندوزان حیله‌گر و قدرتمداران بازیگر و مقدس نمایان بی‌هنرند. شما عزیزان با خدمات شایسته خود در پشت جبهه‌ها، چون جبهه‌ها، دل امام زمان روحی‌له الفداء را شاد کرده‌اید. امیدوارم از صحنه‌های سخت سیاست نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی عبور کنید که اگر ایران را بر پایه استقلال واقعی پایه‌ریزی نکنیم، هیچ کاری نکرده‌ایم. چشم امید من به شما سازندگان پرشور و نشاط اسلامی است.(صحیفه نور، جلد 21، ص 59)
همانگونه كه گفته شدپس از پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به ضرورت انجام اقدامات وسیع و سریع در راستای محرومیت زدائی و افزایش تولیدات کشاورزی وتوسعه و عمران روستاها با وجود ارگان‌های رسمی دولتی ، جهاد سازندگی در 27 خرداد ماه 1358 با فرمان رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (رحمه الله علیه) به منظور فراهم آوردن نهضتی همه جانبه برای مبارزه با فقر و محرومیت بجا مانده از رژیم گذشته و توسعه و عمران روستائی به وجود آمد.
البته وزارت کشاورزی نیز کماکان در این مدت به ارائه خدمات بر اساس شرح وظایف قانونی خود ادامه می داده است.
با شروع جنگ تحمیلی ، جهاد ضمن انجام رسالت فوق با بسیج نیروهای خود و سازماندهی مردمی وارد میدان نبرد شد و در این راه شهدائی را نیز تقدیم انقلاب کرد و این فرزندان به نشان سنگرسازان بی سنگر از سوی امام راحل نائل گردیدند.
خدمات چشم گیر این نهاد در زمینه فعالیت‌های عمرانی ، کشاورزی و سازندگی کشور موجب شد مجلس شورای اسلامی در سال 1362 قانون تشکیل وزرات جهاد سازندگی را تصویب و با انتزاع وظایف مربوط به زراعت علوفه ، کشت دیم ، عملیات آبی و خاکی و عمران روستائی و امور عشایری از وزارت کشاورزی ، این نهاد را در امور فوق موظف نماید در سال 1366 وظیفه اداره شیلات کشور نیز به جهاد واگذار گردید.
پس از آن مجلس محترم شورای اسلامی در سال 1369 قانون تفکیک وظایف وزارتخانه‌های کشاورزی و جهاد سازندگی را تصویب و طی آن کلیه وظایف مربوط به امور دام و طیور و منابع طبیعی به وظایف تبعی آن افزوده شد بنابر این مصوبه کلیه امور مربوط به حفظ ، احیاء و گسترش و بهره برداری از منابع طبیعی (جنگل و مرتع و شیلات) آبخیزداری ، امور دام و طیور و عمران روستائی (بهسازی روستائی ، آب رسانی ، برق رسانی به روستاها ، راه سازی و صنایع روستائی) برعهده جهاد سازندگی قرار داده و وظایف باغبانی ، زراعت ، آب و خاک ، تحقیقات کشاورزی ، مکانیزاسیون کشاورزی ، حفظ نباتات و … برعهده وزارت کشاورزی محول گردید.
پس از آن در سال 1379 مجلس شورای اسلامی ضمن تصویب طرح ادغام دو وزارت خانه ، اهداف و وظایف آنها را به منظور تجمیع وظایف و اصلاح ساختاربخشی از تشکیلات دولت در دستور کار قرارداده و به تصویب رسانید. از آن تاریخ تاکنون کلیه وظایف مربوط به بخش کشاورزی ومنابع طبیعی در وزارتخانه واحدی با عنوان جهاد کشاورزی به اجرا در می آید ، در این رابطه در استانها نیز با ادغام دوسازمان جهاد سازندگی و کشاورزی تمام وظایف دو سازمان به یک سازمان به نام جهاد کشاورزی استان محول گردید.
د- نقش بسیج سازندگی در محرومیت زدایی از کشوروایجادرفاه برای روستائیان

بسیج سازندگی ازاهداف بلند وآرمانی امام راحل بودكه اگرچه بااین نام وعنوان مطرح نبود ولیكن اصل وظیفه را كه موردنظرایشان بودبه نحومطلوب دنبال شدوبخش عمده ای ازاهداف در جهاد سازندگی تعرف شده بودكه شرح آن ارائه شد.البته همواره این سؤال مطرح است که بسیج سازندگی با جهاد سازندگی ابتدای انقلاب چه تشابه و تمایزی دارد. باید گفت، تشابه اصلی در نقش و کارکرد احیاء ارزشهای جهادی است. علاوه بر آن تشابه فعالیتهای بسیج سازندگی با جهاد سازندگی سابق در خدمات‌رسانی و محرومیت‌زدایی از روستاها و مناطق محروم است ولی نقطه تمایز آن این است که وظیفه ذاتی جهاد سازندگی سابق، عمران و آبادانی روستاها بود که در سنوات بعد این وظایف به دستگاه های دولتی محول شد.‌
بسیج سازندگی با گذشت 8 سال از فعالیتش، در چندسال اخیر در قالب اردوهای هجرت (با هدف غنی‌سازی اوقات فراغت جوانان) در همه عرصه‌ها اعم از آموزشی، بهداشتی، فنی و حرفه‌ای، خدمات‌رسانی، عمرانی، مرمت بهسازی و زیباسازی مدارس وارد شده که خدمات‌رسانی و محرومیت‌زدایی از کشور از نتایج آن بوده که به همین منظور، آشنایی با کم و کیف فعالیتهای این سازمان ضروری به نظر می‌رسد.‌
تأسیس سازمان بسیج سازندگی به سال 1379 برمی‌گردد که براساس تدابیر مقام معظم رهبری وبراساس دیدگاه‌های امام خمینی(رحمه الله علیه)برای شکوفایی استعدادهای ذخیره شده در جوانان این سازمان با هدف استفاده از نیروی نشاط جوانان برای سازندگی کشوروایجادرفاه وتامین اجتماعی درمناطق محروم در اوقات فراغت تشکیل شد.

اردوهای هجرت بسیج سازندگی براساس تدابیر مقام معظم رهبری برای شکوفایی استعدادهای ذخیره شده در جوانان با هدف اشاعه فرهنگ خدمات‌رسانی در بین جوانان تشکیل و فعالیت می‌کند.برای اجرایی کردن تدبیر مقام معظم رهبری لازم بود این حرکت نهادینه شود و برای جوانان بستر قانونی فراهم شودو دیگر اینکه این حضور به شکل یک طرح ملی و کارآمد خود را نشان دهد.‌ بسیج سازندگی به دنبال این است که فرهنگ خدمات‌رسانی را در بین آحاد مختلف جامعه نهادینه کند و از ظرفیت‌هایی که در استانها مجموعه اجرایی کشور وجود دارد، استفاده نموده و خدمات رایگان به مردم ارائه کند.این طرح که تحت عنوان اردوهای هجرت نامگذاری شده است در سالهای گذشته فعالیت خود را به شکل منسجم آغاز کرد و براساس بند <ب> تبصره >16< این اجازه به سازمان داده شد که بتواند امکان واگذاری امور به جوانان را فراهم کند.سازمان بسیج سازندگی موظف است از نیروهای جوان داوطلب، دانش آموز، دانشجو و طلبه (اعم از برادران و خواهران) برای ساماندهی و هدایت و حمایت از اردوهای خودجوش جهادی جوانان در راستای تحقق اهداف اردوهای هجرت (3) استفاده کند.‌
از دیگر ویژگی‌های این طرح تنوع لازم در زمینه‌های آموزشی و مهارتی، پژوهشی، بهداشتی درمانی، فرهنگی و اجتماعی، عمرانی (از قبیل منابع طبیعی، کشاورزی، پل‌سازی و…) و خدمات‌رسانی است.کوتاه مدت و زودبازده بودن این طرحها، فراگیر و گسترده بودن، نداشتن پیچیدگی‌های تخصصی و نیز عمومی و عام‌المنفعه بودن از ویژگی‌های طرحهای بسیج سازندگی است.‌
غنی‌سازی اوقات فراغت جوانان در عرصه‌های سازندگی و مردم‌یاری و خدمات‌رسانی، آشنایی جوانان با فرهنگ کار و تلاش و فعالیت‌های گروهی، کمک به توسعه سازندگی و ایجادرفاه وتامین اجتماعی ورفع محرومیت در کشور به ویژه در روستاها و مناطق محروم با هزینه کمتر و سرعت بیشتر از مهم‌ترین اهداف این اردوها است.
سازمان بسیج سازندگی طی تابستان سال1392 در قالب اردوهای هجرت 3 با مشارکت دانش‌آموزان بیش از 10هزار مدرسه را مرمت و زیباسازی کردند. به کارگیری حداقل 10 میلیون دانش‌آموز واجد شرایط در اردوهای هجرت بسیج سازندگی در عرصه‌های مختلف بهسازی و نوسازی مدارس، گام موثری در پر کردن اوقات فراغت جوانان و نوجوانان تلقی می‌شود.
اجرای این طرح علاوه بر اشتغالزایی سبب تقویت روحیه اعتماد به نفس جوانان شده و از بروز ناهنجاریهای اجتماعی جلوگیری می‌کند. همزمان با آغاز سال تحصیلی جدید، 5 هزار پروژه آموزشی آماده تحویل با 25 هزار کلاس درس، بیش از نیم میلیون دانش آموز را در خود جای خواهند داد.‌در تابستان 86 طرح هجرت 3 با حمایت دولت و با اعتبار 14 میلیارد تومان اجرا شد که براساس برآوردهای صورت گرفته، تاکنون 7 میلیون نفر روز از جوانان در عرصه‌های 7گانه اردوهای هجرت 3 شرکت کرده‌اند.در عرصه بهسازی و بازسازی مدارس، بیش از یک میلیون و 658 هزار و 196 نفر روزکار به همراه 3 هزار و 171 نفر از معلمان و مربیان فرهنگی و داوطلب بسیج فرهنگیان در زمینه مرمت، بهسازی و زیباسازی مدارس کشور وارد عمل شده و تاکنون 10هزار و 51 مدرسه را تکمیل و تحویل داده‌اند.
حضور خواهران و برادران بسیجی در کار کشاورزان مناطق محروم برای کمک‌رسانی به این افراد، بسیار چشمگیر بوده و در راستای محرومیت‌زدایی و حمایت از کشاورزان محروم قدم‌های خوبی برداشته شده است.
جوانان بسیجی شرکت‌کننده در اردوهای هجرت کاشت نباتات، اصلاح باغات و سمپاشی مزارع را به عهده گرفته و کشاورزان محروم را یاری می‌رساند.
انجام امور آبخیزداری، تولید نهال، بوته‌کاری، کپه‌کاری، ، کاشت نهال مرتعی، احداث کان-ال آبرسانی و جمع‌ آوری محصولات کشاورزی و زراعی از عمده‌ترین فعالیت‌های مهم در این عرصه است.حضور 15 میلیون نفر روز از سال 79 تاکنون از جوانان دانشجوی رشته‌های مرتبط با این عرصه‌ها در اردوهای هجرت 3، ضمن بالا بردن تجربه دانشجویان، می‌تواند گام مؤثری در راستای محرومیت‌زدایی به شمار آید
ه- بنیادمستضعفان وجانبازان انقلاب اسلامی
سنگ بنای تشكیل بنیاد مستضعفان بر پایه فرمان 9/12/1357 رهبر كبیر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی(رحمه الله علیه)خطاب به شورای انقلاب اسلامی نهاده شد.
« بسم الله الرحمن الرحیم – شورای انقلاب اسلامی – بموجب این مكتوب مأموریت دارد كه تمام اموال منقول و غیرمنقول سلسله پهلوی و شاخه‌ها و عمال و مربوطین به این سلسله را كه در طول مدت سلطه غیرقانونی از بیت المال مسلمین اختلاس نموده اند بنفع مستمندان و كارگران و كارمندان ضعیف مصادره نماید و منقولات آن در بانكها با شماره به اسم شورای انقلاب یا اسم اینجانب سپرده شود و غیرمنقول از قبیل مستغلات و اراضی ثبت و مضبوط شود تا بنفع مستمندان از هر طبقه صرف گردد، در ایجاد مسكن و كار و غیرذالك، به جمیع كمیته‌های انقلاب اسلامی در سراسر كشور دستور می‌دهم كه آنچه از این غنائم بدست آوردند در بانك با شماره معلوم بسپرند و به دولت ابلاغ نمائیدكه این غنائم مربوط به دولت نیست و امرش با شورای انقلاب است و آنچه مأمورین دولت بدست آورده اند یا می‌آورند باید به همین شماره به بانك تحویل دهند و كسانی كه از این اموال چیزی بدست آورده اند، باید فوراً به كمیته‌ها یا بانك تحویل دهند و متخلفین مورد مؤاخذه خواهند بود. روح الله الموسوی الخمینی – یكم ربیع الثانی 99/9 اسفند 57 »
نظربه اهمیت رسیدگی به معلولین جامعه واقدامات رفاهی برای آنها امام در آذر 1367مطابق با ربیع الثانى 1409دستوری را به نخست وزیروقت صادرنمودند.
بسمه تعالى‏- جناب آقاى نخست وزیر محترم- ایّده اللَّه تعالى‏
بنیاد مستضعفان موظف است در جهت رفاه‏ معلولین عزیز اولویت را به آنها داده و تمامى نیازهاى آنها را برطرف كند.
جناب آقاى مظاهرى‏ (سرپرست بنیادمستضعفان وقت) باید در این زمینه تمامى سعى و كوشش خود را مبذول دارد و گزارش كارهاى انجام شده را به این جانب اطلاع دهد. روح اللَّه الموسوی الخمینى‏(صحیفه امام   ، ج‏21   ، 193 )
ازمهم ترین اهداف اصلی بنیادمستضعفان كه موردتوجه حضرت امام قرارگرفته بود می‌توان اشاره كرد به:

1. 1. 1. كمك به ارتقای سطح زندگی مادی، معنوی و فرهنگی مستضعفان و محرومان جامعه 2-رشد بازده کل اقتصادی گروه و بهینه نمودن سبد دارایی‌ها و سهام 3- توسعه سرمایه انسانی و فناوری

   

درحال حاضربنیاد، نهادی است نشات گرفته از انقلاب اسلامی، غیر انتفاعی، دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی، اداری و استخدامی وباتوجه به اهداف وآرمان‌های بلند حضرت امام خمینی(رحمه الله علیه) تحت نظارت عالیه مقام معظم رهبری (مدظله العالی) اداره می‌شود.دراین راستا مهمترین رسالت و مأموریت‌هایی كه بعهده این بنیادگذاشته شده عبارتنداز:
1- شناسایی، تثبیت، تقویم، حفظ و اداره بهینه سرمایه و دارایی‌ها2- انجام فعالیت‌های تولیدی و خدماتی در داخل و خارج از کشور3- اداره بهینه شركت‌ها و واحد‌های تحت پوشش 4- انجام فعالیت‌های حمایتی و عام المنفعه 5- حفظ و بهره‌برداری از اشیاء، اسناد و آثار تاریخی و موزه‌ای 6- انجام تحقیقات و تولید دانش فنی و فناوری كاربردی
بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی با بکارگیری مدیران و کارکنان با انگیزه و توانمند، ماموریت‌های فوق را در چهارچوب اساسنامه مصوب مقام معظم رهبری و در جهت تامین منافع ذی‌نفعان با اطلاع رسانی به جامعه، به انجام می‌رساند.
با توکل به خداوند متعال، در مسیر تحقق سیاست‌های کلی کشور و اجرای اساسنامه، بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی در چشم انداز، نهادی است: برتر در توسعه توان اقتصادی ، خادم در کاهش استضعاف مادی و فرهنگی مستضعفین ، پویا در بهره برداری از استعدادها برای رشد توانایی‌های علمی و فرهنگی کشور. این نهاد با حضور موثر در صحنه‌های اقتصادی ایران و جهان، به افزایش تولید ملی، توسعه فضای رقابتی و دستیابی به اهداف و سیاست‌های دولت جمهوری اسلامی ایران، کمک می‌کند و در هر عرصه فعالیت به دنبال توسعه دانایی، دانش و فن آوری، رضایت مشتریان، رعایت حقوق ذی‌نفعان و تکریم انسان‌هاست.
آرزو و عزم ما، سربلندی این نهاد به گونه‌ای است که:نام بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، اعتماد برانگیز و افتخار آفرین باشد.
گسترش ارائه خدمات برای كمك به توانمند سازی مستضعفان جهت عبور موفقیت آمیز از نقاط عطف زندگی هدفی است كه تاكنون بخوبی دنبال شده است. فعالیت‌های اجتماعی بنیاد مجموعه ای از خدمات به منظور كمك به ارتقای سطح زندگی مادی، معنوی و فرهنگی مستضعفان و محرومان جامعه می‌باشد. گسترش این امر با بهره گرفتن از روش غیر مستقیم می‌باشد.
به موجب تغییر رویکرد در روند تغییر در طراحی ساختار تشكیلاتی حوزه‌های واحد اصلی مبنی بر خروج از فعالیت‌های اجرایی، كلیه فعالیت‌های اجرایی ارائه خدمات به محرومان با توجه به مفاد ماده 8 اساسنامه مصوب بنیاد، مبنی بر انجام فعالیت‌های امدادی و عام المنفعه به منظور كاهش محرومیت مستضعفان در چارچوب تدابیر ابلاغی مقام معظم رهبری از معاونت امور مستضعفان در واحد اصلی بنیاد منتزع شد و بر اساس اتخاذ سیاست برون سپاری در خصوص فعالیت‌های اجرایی، به بنیاد علوی منتقل گردید كه در این خصوص میتوان بنیاد علوی را به عنوان متولی انجام فعالیت‌های اجتماعی در بنیاد نام برد.
به موجب تغییر رویکرد در روند تغییر در طراحی ساختار تشكیلاتی حوزه‌های واحد اصلی مبنی بر خروج از فعالیت‌های اجرایی، كلیه فعالیت‌های اجرایی ارائه خدمات به محرومان با توجه به مفاد ماده 8 اساسنامه مصوب بنیاد، مبنی بر انجام فعالیت‌های امدادی و عام المنفعه به منظور كاهش محرومیت مستضعفان در چارچوب تدابیر ابلاغی مقام معظم رهبری از معاونت امور مستضعفان در واحد اصلی بنیاد منتزع شد و بر اساس اتخاذ سیاست برون سپاری در خصوص فعالیت‌های اجرایی، به بنیاد علوی منتقل گردید كه در این خصوص میتوان بنیاد علوی را به عنوان متولی انجام فعالیت‌های اجتماعی وعام المنفعه در بنیاد نام برد.
موضوع فعالیت بنیاد علوی طبق مفاد اساسنامه، انجام فعالیت‌های عام المنفعه به منظور كاهش محرومیت در زمینه‌های بهداشتی، فرهنگی، اجتماعی، كمك به مستمندان میباشد. برنامه‌های مهم بنیاد علوی در مناطق محروم به منظور محرومیت زدایی و رفع چالشهای موجود، در واقع پر كردن شكافهای فقر و برخورداری همه مردم از رفاه نسبی و رساندن این مناطق به سطحی متعادل است. از جمله مهمترین برنامه‌های این موسسه، میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:

1. کمک به سازمانها و نهادهای حمایتی، اجتماعی و فرهنگی 2- توزیع هدایا در سراسر شهرها، روستاها و مناطق محروم كشور 3- برگزاری اردو برای دانش آموزان مناطق محروم در مراكز فرهنگی ورزشی تحت پوشش 4- اجرای طرح سلامت جهت بهبود وضعیت تغذیه مادران باردار و شیرده در استانهای محروم 5- اجرای طرح ارتقاء سطح علمی دانش آموزان پیش دانشگاهی مناطق محروم جهت ورود به دانشگاه 6- ایجاد صندوق حمایت از دانشجویان مستعد محروم 7- ارائه خدمات پزشكی به افراد محروم در بیمارستانها و درمانگاه های تحت پوشش 8- خدمات زیربنائی 9- شرکتهای تحت پوشش شامل: گروه پزشکی برزویه ، اسکان ایران، شهر صنعتی کاوه، شرکت توسعه تجارت زرفام و گروه پزشکی اراک

بنیاد علوی در سالهای اخیر کمک‌های بلاعوض متعددی به مستضعفان نموده است ازجمله: کمک‌های بلاعوض بنیاد علوی به مستضعفان طرح ارتقاء تحصیلی دانش آموزان . با عنایت به تفاهم نامه منعقده فیمابین بنیاد علوی و دفترسلامت خانواده، وزرات بهداشت با هدف ارتقاء سطح سلامت تغذیه ای زنان باردار و شیرده نیازمند به تعدادواجدین شرایط به صورت هر دو ماه یکبار سبد ارزاق شامل گوشت، روغن، پنیر، برنج، عسل، شکر، مغز بادام یا پسته، خرما، سویا، لوبیا، عدس، تن ماهی، ماکارونی، کنسرو نخود فرنگی به مادران اهداء می‌گردد. همچنین این صندوق با هدف افزایش سهم محرومین مستعد در تولید علم، احراز جایگاه برتر علمی، پژوهشی، فرهنگی و سطوح مختلف ملی و بین المللی و ایجاد فضای امن، جهت رشد و بالندگی جامعه هدف در رویارویی احتمالی با هرگونه سستی، انحراف اجتماعی و اندیشه‌های الحادی و جلوگیری از فرار مغزها، با هدف گسترش خدمات وام و ایجاد تسهیلات در خصوص امور پژوهشی، تألیفی و اختراع و ابداع دانشجویان قدمهای اولیه را در تدوین آیین نامه‌های مربوطه برداشت .
بخش کشاورزی یکی از بخش‌های مهم اقتصاد کشور است و کشاورزان به واسطه نقش تولید کنندگی که دارند می‌بایست مورد توجه کارگزاران قرار گیرند. حضرت امام خمینی در زمینه اهمیت بخش کشاورزی می‌فرمایند: ایران كشوری است كه باید كشاورزی آن اساس همه كارها باشد. اگر كشاورزان ما باورشان این باشد كه ما می‌توانیم در كشاورزی به جایی برسیم كه صادر كنیم و وابسته به غیر نباشیم بلكه دیگران محتاج می‌باشند می‌توانند. اقتصاد ما باید متحول بشود. اقتصاد وابسته به اقتصاد مستقل تبدیل شود.(صحیفه امام، ج 6 ص 460)
و- سازمان بسیج مستضعفین
اندیشه‌ی دفاع از اسلام با تکیه بر نیروی وفادار توده‌های مسلمان در صدر اسلام و با همت پیامبر بزرگوار اسلام پایه‌ریزی شد. دفاع از موجودیت اسلام که در قرآن کریم تحت عنوان آیات جهاد و مبارزه با دشمنان آمده است، با فداکاری مستضعفین جامعه و از جان‌گذشتگی آنان تحقق یافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ این سابقه‌ی تاریخی موجب شد تا امام خمینی در پنجم آذر ۱۳۵۸ فرمان تشکیل ارتش ۲۰ میلیونی یا بسیج مستضعفین را صادر نماید. قابل ذکر است که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان دفاع غیرنظامی با برخی وظایف مشابه با بسیج مستضعفین وجود داشت. قانون سازمان دفاع غیرنظامی در سال ۱۳۵۱ با متن قانون آمادگی ملی و بسیج غیرنظامی مصوبه‌ی ۲۳/۲/۱۳۵۴ مجلس منحله‌ی شورای ملی ادغام و در سال ۱۳۵۶ ابلاغ شد که این سازمان آمادگی‌های لازم را در مأموریت‌هایی چون کمک به آسیب‌دیدگان از سیل، زلزله، حوادث طبیعی و غیرطبیعی در افراد داوطلب به وجود می‌آورد.
اما پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان یک انقلاب کاملاً مردم‌گرا سبب شد تا به منظور حاکمیت مستضعفین و تداوم آن، بسیج شکل بگیرد (ایران پس از انقلاب، ۱۳۷۰). در واقع اعلان و تشکیل بسیج مستضعفین یکی از راهبردهایی بود که از ابتدا با ماهیت دفاع مسلحانه‌ی توده‌های مستضعف از موجودیت انقلاب اسلامی در برابر توطئه‌های دشمنان داخلی و خارجی انقلاب پایه‌ریزی شد. امام ضمن تأکید بر حضور مستضعفان در این بسیج ملی، با واژه‌های آرمانی آن را «لشکر خدا» معرفی ‌نمودند. «بسیج، میقات پابرهنگان و معراج اندیشه‌ی پاک اسلامی است که تربیت‌یافتگان آن نام و نشان در گمنامی و بی‌نشانی گرفته‌اند. بسیج، لشکر مخلص خدا است که دفتر تشکل آن را همه‌ی مجاهدان از اولین تا آخرین امضا نموده‌اند (صحیفه‌ی امام، ج ۲۱، ۱۹۴(
بسیج مستضعفین برای اجرایی شدن، فرایندهایی را سپری کرد. ابتدا در ۱۹/۴/۱۳۵۹ به شکل سازمان بسیج ملی به تصویب شورای انقلاب رسید (بسیج در پرتو قانون، ۴۲) که بر اساس این قانون رئیس سازمان بسیج ملی از طرف رهبر یا شورای رهبری منصوب و خط‌مشی کلی آن توسط شورای عالی دفاع تعیین می‌شد. اما طی نامه‌ی مورخه‌ی ۲۱/۱۱/۱۳۵۹ نخست‌وزیر شهید، محمدعلی رجائی بسیج مستضعفین در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ادغام شد و به عنوان یکی از واحدهای این نهاد در کنار دیگر واحدهای عضو شورای فرماندهی سپاه قرار گرفت. رئیس واحد بسیج مستضعفین سپاه از سوی فرماندهی سپاه تعیین می‌شد که از رؤسای آن می‌توان به حجت‌الاسلام سالک و حجت‌الاسلام رحمانی اشاره کرد. در ماده‌ی ۳۵ اساسنامه‌ی واحد بسیج مستضعفین آمده است:
هدف از تشکیل واحد بسیج مستضعفین ایجاد توانایی‌های لازم در کلیه‌ی افراد معتقد به قانون اساسی و اهداف انقلاب اسلامی به منظور دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی و همچنین کمک به مردم هنگام بروز بلایا و حوادث غیرمترقبه با هماهنگی مراجع ذی‌ربط می‌باشد» (بسیج در پرتو قانون، ۴۴(
اصل ۱۵۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اهمیت پدیداری بسیج از منظر قانونگذاری را نشان می‌دهد. در این اصل آمده است: «به حکم آیه‌ی کریمه‌ی «واعدوا لهم مااستطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوکم و آخرین من دونهم لاتعلمونهم الله یعلمهم». دولت موظف است برای همه‌ی افراد کشور برنامه و امکانات آموزش نظامی را بر طبق موازین اسلامی فراهم نماید؛ به‌طوری که همه‌ی افراد، همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند، ولی داشتن اسلحه باید با اجازه‌ی مقامات رسمی باشد (قانون اساسی مصوب ۱۳۵۸ و با اصلاحات ۱۳۶۸، ۱۸۳). بدین ترتیب شکل‌گیری بسیج در قالب سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که به حکم قانون اساسی مأمور دفاع از دستاوردهای انقلاب است، با نظم حقوقی مبتنی بر اولویت قانون اساسی همساز شد (نادر ساعد و محمدجعفر ساعد، ص ۱۱). علاوه بر این، بسیج برای مقابله با تهاجم فرهنگی و حضور مؤثر در فرهنگ‌سازی انقلابی و یا بحران‌های ناشی از حوادث و سوانح به عنوان یک سازمان نظامی و بخشی از نیروهای مسلح مأموریت دارد تا از تمامیت ارضی و استقلال کشور دفاع نماید و با تهدیدات داخلی و خارجی مقابله کند. به‌یادماندنی‌ترین و پرآوازه‌ترین حضور بسیج در رویارویی با تهدیدات خارجی، هشت سال دفاع مقدس بود که با تقدیم بیش از نود هزار نفر شهید در کنار سایر نیروهای مسلح، دشمن متجاوز را از خاک میهن اسلامی بیرون کرد. در این مقطع حساس نقش نظامی و نیز معنوی بسیج در ساماندهی یک ارتش کاملاً اسلامی و مردمی بسیار برجسته بود.
پس از تشکیل نیروهای پنج‌گانه‌ی سپاه، واحد بسیج مستضعفین سپاه به «نیروی مقاومت بسیج» تغییر نام داد و سردار علیرضا افشار، رئیس ستاد مشترک سپاه پاسداران به عنوان فرمانده‌ نیروی مقاومت بسیج معرفی شد. در حال حاضر فرماندهی این نیرو برعهده‌ی سردار حجازی است. توسعه‌ی ساختار جدید برای تقویت بسیج مستضعفین صورت گرفته است، هر چند نام اولیه‌ی آن قاعدتاً دیگر وجود ندارد.
مقام معظم رهبری ضمن تأکید بر مأموریت‌های مختلف نیروی مقاومت بسیج برفراگیر بودن آن تأکید ورزیدند: «بسیج لزوماً نظامی نیست؛ یعنی حتماً سازمان نظامی نیست» (دانشگاه تهران، ۲۲/۲/۱۳۷۷) ضمناً تحولات، فرایندی را برای متناسب شدن ساختار بسیج با تهدیدات دشمن به وجود آوردند. «بسیجیان ما، باید روز به روز بر آگاهی و بصیرت خود بیفزایند و با شناخت دشمن مانع از تحقق توطئه‌ها و ترفندهای گوناگون او شوند» (همان(
یکی از اهداف اصلی امام خمینی در تشکیل بسیج مستضعفین در کنار دفاع محرومین از انقلاب اسلامی، حاکمیت آنها در روند انقلاب بود.
بنابراین با تأکیدات فراوان و مؤثری که امام بر واگذاری قدرت به نیروهای انقلاب، به ویژه مستضعفین جامعه داشتند و بارها ارزش کوخ‌نشینی را بر کاخ‌نشینی گوشزد نمودند، این روند در اکثر پست‌های سیاسی خصوصاً پس از حاکمیت خط سیاسی امام کاملاً مشهود بود.
همزمان با رویکرد مردمی نمودن تأمین امنیت ملی، بازتاب آن در تدوین برنامه‌ی سوم مشاهده می‌شود که بر طبق ماده‌ی ۱۷۵ بار اصلی تأمین این رسالت برعهده‌ی بسیج قرار می‌گیرد.
در بخشی از این ماده هزینه‌هایی که توسط اشخاص حقیقی و حقوقی صرف تقویت و راه‌های مقاومت بسیج مستضعفین می‌شود، هزینه‌های قابل قبول مالیاتی تلقی می‌گردند. همچنین دولت موظف شده است تا یک درصد از سود ناخالص کلیه‌ی مؤسسات دولتی را جهت توسعه‌ی نیروهای مقاومت بسیج پرداخت نماید (نادر ساعد، و محمدجعفر ساعدص23)
در بند سوم قانون برنامه‌ی چهارم توسعه، پارامترهایی چون شناسایی ظرفیت‌های جوان بسیج برای سازندگی کشور، فرهنگ‌سازی و حمایت از ارزش‌های فرهنگی و ملی، بسط فعالیت سازمان‌دهی شده‌ی زنان بسیجی و نقش بسیج در دفاع و امنیت ملی ملاحظه شده است.
در آخرین نشست سردار حجازی فرمانده نیروی مقاومت بسیج با گردان‌های عاشورا و الزهرا (س) و بسیج ادارات، ایشان به تنظیم سند بیست ساله‌ی راهبردی بسیج اشاره نمودند (روزنامه‌ی شرق، ۱۱/۱۰/۸۴، ۲). بر اساس این سند ابتدا برنامه‌ی پنج‌ساله و همچنین برنامه‌های سالانه برای هر سال به تصویب می‌رسد. مواردی که به شکل حقوقی پیگیری می‌شود، جهت ارتقای راهبردها و استراتژی ارتقای کارآمدی بسیج در تحقق اهداف آرمانی امام خمینی و مقام معظم رهبری است. این اهداف و آرمان‌ها در پرتو اصل ۱۵۱ قانون اساسی نهایتاً منجر به تشکیل ارتش بیست میلیونی شده است که البته در آخرین آمار موجود ده میلیون نفر از اعضای بسیج تاکنون سازماندهی گردیده‌اند.
ز- تاریخچه تشکیل بسیج
بسیج یک حرکت اجتماعی است که در هر جامعه ای با توجه به فرهنگ آن جامعه و به اشکال مختلفی در اثر شرایط خاص بوجود می آید. حتی در دوران صدر اسلام نیز به هنگام حمله کفار و منافقین علیه مسلمانان زمانی که فرمان تشکیل نیروی مبارز علیه آنها داده می شود مسلمانان داوطلبانه در مساجد گردهم می آمدند تا توان خود را از نظر نیروی انسانی و تجهیزات نظامی برای مقابله با دشمنان اسلام بسیج کنند .
امام خمینی (ره) در این رابطه چنین می فرمایند :

• امان و پناه دهی (یوسفیان، ۱۳۹۲ به نقل از اسدالغابه، ابن اثیر، ج۵: ۵۵۳ ـ ۶۲۴).

اصولاً اینکه گفته اند جهاد از دوش زن برداشته شده مربوط به نبردهای ابتدایی است اما در جنگ های دفاعی، این وظیفه اختصاص به مردان ندارد و واجب است هم زن و هم مرد مهیای نبردهای دفاعی باشند. آیت الله جوادی آملی خاطرنشان ساخته اند دراینگونه مباررزات که جنبه دفاعی دارد اگر زن فرمانده لشگرگردد نه تنها جایز است بلکه گاهی واجب است. زیرا وقتی بخواهند نفرات قابل توجهی از زنان به عرصه دفاع قدم نهند نیاز به مدیرجنگی و هدایت کننده عملیاتی که از جنس خودشان باشد دارند. لذا ضرورت دارد بانوان، فنون نظامی را مطابق مقتضیات عصر خویش فراگیرند (گلی زواره، ۱۳۹۰).

• ۵٫ ۴٫ حکومت

در قرآن آیاتی که بیانگر صلاحیت و شایستگی زنان و نقش آنان در زمینه های امور سیاسی، قدرت و حکومت است، آیات مربوط به ملکه سبا می باشد که در سوره نمل در آیات ۲۳ ـ ۴۳ مطرح شده است. بیان داستان ملکه سبا در قرآن بدون هیچ توجیه و کنایه ای، نمایانگر دید مثبت قرآن به جایگاه یک زن در بالاترین سطوح سیاسی و موقعیت اجتماعی، یعنی حاکمیت می باشد. اگر چنانچه زن صلاحیت چنین کار و مسئولیتی را نمی داشت، نمی توانست در آیین شریعت الهی به چنان موقعیتی دست پیدا کند؛ بلکه بنا برروش قرآن کریم ـ که موارد باطل و ناسازگار را با دیدگاه خود نقد می کند ـ باید به صورت صریح یا با اشاره به آن می پرداخت؛ حال آنکه اصل طرح این داستان و نحوه پردازش آن، همه نشانه تأیید و سازگاری با دیدگاه وحی است.

از دیگر ویژگی های این زن پای بندی او به مشورت و نداشتن استبداد و خودرأیی است. قرآن درآیه ۳۲ درسوره نمل از قول او اینگونه سخن می گوید: «َقالَتْ یا اَیُّهَا الْمَلَؤُآ اَفْتُونی فی اَمْری ما کُنْتُ قاطِعَهً اَمْراً حَتّی تَشْهَدُونِ»، «ای رجال کشور! شما به کار من رأی دهید که من تاکنون بی حضور شما، به هیچ کار تصمیم نگرفته ام». این سخن نشانه رشد شخصیتی اوست که قدرت نتوانسته بود او را مغرور و خودمحور سازد.
قرآن با بیان قصه این زن، نهایت ظرافت، عاقبت اندیشی، کاردانی، استقلال منطقی و سیاست محکم یک زن را به نمایش می گذارد؛ زیرا وی با دیدن آیات و معجزات نبوی حضرت سلیمان در برابر پیامبرخدا خضوع می کند، تسلیم او می شود و می گوید: «قالَتْ رَبِّ اِنّی ظَلَمْتُ نَفْسی وَ اَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمنَ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ» (نمل/۴۴)؛ «پروردگارا! سخت بر نفس خود ستم کردم و اینک در برابر پروردگار جهانیان همراه سلیمان اسلام آوردم». درجایی که فرعون با آن همه معجزات حیرت انگیز که از حضرت موسی می بیند، روز به روز برکفر و غرور و تکبرش افزوده می شود.
اتکای بلقیس به روش شورا در سیستم حکومتی، اعتماد مردم به او، اتخاذ سیاست صلح عادلانه وآگاهانه به جای جنگ کینه توزانه، نادیده گرفتن تکبر شاهانه در برابر دعوت دینی سلیمان، معرفت باطنی او از حکومت، یقظه ناگهانی اودر برابر حقیقت و در نهایت حل بحران تهدید به جنگ سلیمان با روش خرد مندانه و بلکه عارفانه مورد تأیید قرآن و دلیل بر توانایی ذاتی و طبیعی زنان بر زمامداری و مدیریت به معنی عام است. مقایسه برخورد بلقیس و فرعون با دو پیامبر دعوت کننده به دین و نوع اعمال حاکمیت این دو، نشان از خرد و عدالت بلقیس در اعمال حاکمیت براساس آرا و نظر صاحب نظران است.
قرآن، زن را در هیئت ملکه سبا چونان انسانی به نمایش می گذارد که بر عقل خویش مسلط است و تحت تأثیر عاطفه اش قرار نمی گیرد؛ زیرا مسئولیتش به او امکان پربارکردن تجربه و تقویت عقلش را داده، تا بدان پایه که بر مردان فرمان می راند که در وجود او شخصیت نیرومند و عاقل و توانمند بر اداره امور خود دیده اند. اگر بخواهیم چنین تصوری را به سخن درآوریم به این نتیجه می رسیم که غلبه زن به عوامل ضعف زنانه اش که گاه تأثیری منفی بر چگونگی اندیشه و یا اداره موقعیت ها می گذارد امکان پذیر است (فضل الله، ۱۳۸۰: ۵۸).

• ۵٫ ۵٫ امر به معروف و نهی از منکر

دو اصل بسیار مهم از فروع دین یعنی «امر به معروف و نهی از منکر»، مشارکت و نظارت عمومی را بر امور مختلف حکومتی بر مسلمین واجب نموده است. قرآن کریم بحث نظارت و تأثیرگذاری را در حوزه عام جامعه، یعنی در رابطه فرد با فرد، فرد با حکومت و یا برعکس و با تعبیر امر به معروف و نهی از منکر، مطرح می کند و آن را یکی از مسئولیت های مهم جامعه اسلامی می شمارد. «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ اُمَّهً یَدْعُونَ اِلَی الْخَیْرِ وَ یاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِوَ اُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (آل عمران/۱۰۴)؛ «باید از شما امتی دعوت کننده به خیر و بازدارنده از زشتی ها باشد» و نیز می فرماید: «کُنْتُمْ خَیْرَ اُمَّهٍ اُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَاْمُروُنَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ» (آل عمران/۱۱۰)؛ «شما بهترین امتی هستید که قیام کردید تا مردم را به نیکوکاری امر و از بدکاری نهی کنید».
قرآن کریم این مسئولیت را همگانی قلمداد کرده و در برخی موارد حتی تصریح دارد که زن و مرد در انجام این رسالت و مسئولیت سهم مساوی دارند. بنابراین، قرآن نه تنها سهم گرفتن زن در این بخش از فعالیت های سیاسی را حق وی می داند بلکه وظیفه و تکلیف او می داند که این رسالت را به دوش بگیرد. واضح است که یکی از مصادیق معروف و منکر، امور سیاسی هستند یعنی (معروف و منکر سیاسی)
بنابراین هرزن و مرد مسلمانی می تواند برادر و خواهر دینی خود را به انجام معروف سیاسی امر کند و از ارتکاب منکر سیاسی نهی نماید (حسین آبادی، ۱۳۸۷: ۵۵).
فرمان به خوبی ها و بازداشتن از بدی ها و نظارت وکنترل کارگزاران سیاسی یکی از تکالیف اجتماعی اسلام است که هر مرد و زن بالغ بدان موظف است. در قرآن کریم یازده آیه پیرامون این فریضه و قانون نازل شده است. در یکی از این آیات امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک نوع ولایت اجتماعی که مؤمنان بر یکدیگر دارند معرفی شده است. در همین آیه تصریح شده که این وظیفه مشترک زنان و مردان است: «وَالْمُؤمِنونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلیاءُ بَعْضٍ یَاْمُروُنَ بِالْمَعْروفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقیموُنََ الصَّلوهَ وَ یُؤْتوُنَ الزَّکوهَ وَ یُطیعُونَ اللهَ وَ رَسوُلَهُ اوُلئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللهُ اِنَّ اللهَ عَزیزٌ حَکیمٌ» (توبه/۷۱)؛ «و مردان و زنان با ایمان، برخی بر برخی ولایت دارند، به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند، و نمازشان را برپا می کنند و زکات می دهند، و از خدا و پیامبرش فرمان می برند، آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد که خدا عزیز و حکیم است». این آیه نشان می دهد که جامعه اسلامی از هویتی واحد برخوردارند و مرد بودن و زن بودن این هویت را بر هم نمی زند. این مجموعه با هویت واحد بریکدیگر ولایت دارند، از این رو باید متصدی این فریضه و تکلیف الهی شوند (مهریزی،۱۳۷۸: ۵۵- ۵۶).
از آنجا که خدوند، زن را در مقابل حوادث جامعه بی طرف و خنثی قرار نداده است و توصیه های کتاب و سنت در این زمینه مرد و زن را در برمی گیرد و تنها اختصاص به مردان ندارد، بنابراین، زن می تواند اعمال دولت و سیاستمداران و مواضعشان را در پرتو آشنایی با نیازهای جامعه و امّت زیر نظر بگیرد و در موافقت، مخالفت و یا انتقاد برآن عملکردها، ابراز عقیده کند و برای برآوردن نیازها و حل مشکلات تلاش کند و در صورت ضرورت مسئولیت بپذیرد؛ فرمان خدا نیز مؤید پذیرش این نوع مسئولیت است و بلکه بالاتر از آن، آن را یک تکلیف بر زن و مرد مسلمان می داند (بروجردی، ۱۳۷۹: ۷۸).

• ۵٫ ۶٫ شورا

از دیدگاه اسلام مشورت کردن با زنان منع نگردیده است. اصولاً استفاده از نظرهای دیگران برای تصمیم گیری در امورگوناگون فرهنگی، اجتماعی و سیاسی اختصاص به جنس زن و مرد ندارد. اساس کار براین اصل استوار است که آیا آن فرد در موضوع مورد نظر ‌بصیرت و تخصص کافی دارد و کمالات عقلانی و امورخردمندانه دراو قابل مشاهده است یا خیر. طبیعی است با افرادی که افکارآغشته به خرافات، جهل، جمود و تنگ نظری دارند نمی توان مشورت کرد و در این باره بین زن و مرد تفاوتی نیست.
قرآن در رابطه با شورا و مشورت به صورت کلی،‌ دو آیه معروف دارد: «امرهم شورا بینهم» (شوری/ ۳۸) و «و شاورهم فی الامر» (آل عمران/۱۵۹). در آیه ‌نخست یکی از ویژگی های برجسته مؤمنان، بیان می شود و درآیه دوم به پیامبر(ص)‌ دستور می دهد که با مؤمنان، مشورت کند و بدین گونه سنّت شورا را به ایشان می آموزند. تردیدی نیست که در هر دوآیه مقصود از مؤمنان، زنان و مردان مؤمن هستند. این بدان معنی است که روش شورا درهر زمان و زمینه ای که به کار گرفته می شود، زن و مرد هر دو حق شرکت و اظهار نظر درآن را دارند.
درکتب تاریخی و منابعی که به سیره رسول اکرم(ص) پرداخته اند خاطر نشان گردیده است پیامبر اکرم در مسائل اجتماعی و برخی تصمیم گیری ها همسران خویش را مورد مشورت قرار می دادند. حضرت امام صادق(ع) فرموده اند: «در امورات خویش با افرادی مشورت کنید که خردمند، بردبار، دارای تجربه، خیر خواهی و پرهیزکار است» (گلی زواره،۱۳۹۰: به نقل از بحارالانوار، ج۵: ۲۰۵). از نظر این روایت طرف مشاوره چه زن باشد و چه مرد باید از این ویژگی ها برخوردار باشد و جنسیت جزء ضوابط مشورت نیست.

• مبانی نظری هویت زن مسلمان در اندیشه امام خمینی(ره)

• ۱٫ هویت زن مسلمان در اندیشه امام خمینی (ره)

در شناخت اندیشه امام خمینی(ره) در مقوله “هویت” آگاهی از هستی شناسی و جهان بینی ایشان لازم و ضروری است. نگاه امام به مقوله هویت برآرمان گرایی و واقع گرایی مبتنی است. از منظر آرمان گرایی ایشان به دنبال کمال مطلوب و از منظر واقع گرایی، ایشان واقعیات موجود جامعه را درحدی که مغایر با اصول وآرمان ها نباشد می پذیرد. می توان گفت که هستی شناسی و جهان بینی ایشان، ریشه در مکتب اسلام، آیات قرآن کریم و احادیث ائمه معصومین(ع) دارد و شیوه ایشان در احیای اندیشه اسلامی، شیوه حضرت رسول اکرم (ص) و نیز ادامه روش اهل بیت(ع) بوده است.
نگرش امام(ره) به هویت، فرد محوراست؛ به این معنی که ایشان تحلیل های خود از مسائل را عمدتاً بر مبانی انسان شناختی و تعریفی که از ویژگی های انسان به دست می دهند، استوار می سازند؛ به همین دلیل در مقوله هویت چه در بعد فردی و چه در بعد جمعی و حتی آشفتگی های آن باید از این مبنا شروع کرد. درنگرش اول، انسان موجودی است که طبیعت و ماهیت او با فطرت دوگانه الهی سرشته است: فطرت عشق به کمال مطلق و فطرت تنفر از نقص و انزجار از شر و شقاوت، چنانکه بیان داشتند:
حق تبارک وتعالی ـ با عنایت و رحمت خود، به ید قدرت خود که طینت آدم اول را مخمر فرمود، در فطرت و جبلّت به آن مرحمت نمود: یکی اصلی و دیگری تبعی، که این دو فطرت، براق سیر و رفرف عروج است به سوی مقصد و مقصود
اصلی … یکی از آن دو فطرت ـ که سمت اصلیت دارد ـ فطرت عشق کمال مطلق و خیر و سعادت مطلقه است که درکانون جمیع سلسله بشر… مخمر و مطبوع است. … و دیگری از آن دو فطرت ـ که سمت فرعیت و تابعیت دارد ـ فطرت تنفر از نقص و انزجار از شر و شقاوت است که این مخمّر بالعرض است (امام خمینی، ۱۳۷۷: ۷۶ - ۷۷).
و اما هویت این موجود ناشی از احاطه اقتضائات حیات طبیعی اوست که همچون حجابی بر فطرت مخمر الهی اوست:
… وچون انسان ولیده عالم طبیعت و فرزند نشئه دنیاست … از بدو خلقت در غلاف طبیعت تربیت شود و روحانیت و فطرت در این حجاب وارد شود و کم کم احکام طبیعی برآن احاطه کند. هر چه در عالم طبیعت رشد و نمای طبیعی کند احکام طبیعت برآن بیشتر چیره و غالب شود … و از آنجا که خروج از این حیات و حجاب آن آسان نیست، خداوند پیامبران و کتب آسمانی را برای مدیریت او فرو فرستاده اند و چون کم اتفاق افتد که کسی به خودی خود بتواند از این حجب بیرون آید … حق ـ تبارک وتعالی ـ انبیاء عظام … را برای تربیت بشر فرستاد وکتب آسمانی را فرو فرستاد و تا آن ها از خارج، کمک به فطرت داخلیه کنند و نفس را از این غلاف غلیظ نجات دهند (امام خمینی، ۱۳۷۷: ۷۸ - ۷۹).
بدین ترتیب در نگاه امام(ره)، هویت شخصی انسان اصالتاً از نوع الهی است با دونشئه: یکی کمال خواهی که اصلی است و دیگری ترس وگریز از نفس که عرفی است. انسان با سرشتی اینگونه به جهان طبیعت و اقتضائات آن وارد می شود و محاط بدان می گردد. براساس اهمیت تربیت، مربی و ماده تعلیم یعنی پیامبران وکتابهای آسمانی می توان انسانها را به دوگروه کلی تقسیم نمود: محجوبان و روشن شدگان.
محجوبان، محروم از تربیت پیامبران و دور شده از فطرت اصیل اند. و روشن شدگان، راه یافتگان به کمال و فطرت اصیل الهی متأثر از تعالیم پیامبران وکتب آسمانی اند. علاوه بر این، ازآنجا که انسان ها دارای فطرت الهی اند، مسأله نژاد و مقوله بندی های اجتماعی ای از این دست، نسبتی با هویت اصیل شان ندارد و مانعی هم برای آن نیست و قابل پذیرش می باشد.
از نگاه انسان شناسی حضرت امام(ره)، هرعامل به ویژه از نوع عقیدتی آن که در تعارض با تعالیم رهایی بخش انسان از حجاب ها و هدایتگر او به کمال باشد، مردود و مطرود است. در این میان جهان بینی هایی که حجاب های محیطی را افزایش می دهند و با تعریف هویتی غیردینی و اسلامی برای انسان، او را از مسیر حرکت به سوی کمال، به بی راهه تقسیم و منازعه منحرف می کنند، مطرودند. ملیت گرایی افراطی از این گونه عقاید است (خواجه سروی، ۱۳۸۹: ۲۲ - ۲۳).

• ۱٫۱٫ نقش تجربه تاریخی زندگی امام خمینی(ره) و تأثیر آن در بازسازی هویت زن مسلمان

الگوی مور نظر، بر اساس این دیدگاه است که کودکان ابتدا بر بدن خود کنترل پیدا می کنند (هوش بدنی)، سپس مهارت های زبانی و مفهومی (هوش عقلانی) خود را گسترش می دهند. هوش عقلانی بیشتر در فعالیت های مدرسه ای کودک مطرح می شود. مرحله بعدی هوش هیجانی است که برای بسیاری از افراد هنگامی مطرح می گردد که علاقمند به گسترش روابط خود با دیگران باشند. نهایتا هوش معنوی زمانی خودنمایی می کند که فرد به دنبال معنای مسائل می گردد و سوالاتی مانند «آیا این، همه آن چیزی است که وجود دارد؟» را مطرح می نماید.

۲-۱-۴ هوش معنوی
مدت ها بود محققان و اندیشمندان برای سنجش قابلیت های انسانی و استعداد ذاتی انسان و پیش بینی پیشرفت وی، از هوش استدلالی (IQ) و آزمون های ساخته شده که میزان این هوش را می سنجید کمک می گرفتند. اندکی بعد حضور هوشی فراگیرتر و نسبتا مجزا از هوش استدلالی مورد توجه قرار گرفت که تمرکز بر درک و فهم احساسات و هیجانات داشت. این هوش، هوش هیجانی نامگذاری گردید. اما با پیشرفت های روز افزون علم و فناوری و نیاز به نیرویی ماورائی و احساس خلاء در زندگی پیچیده امروزی چیزی ورای این دو نوع هوش مدنظر قرار گرفت که تاکنون یا نیاز به آن انکار می شد و یا نادیده انگاشته می شد و آن هوش معنوی یا کاربرد دامنه اطلاعات معنوی در حل مسائل روزمره و مسائل معنایی و ارزشی است (معینی، ۱۳۸۹).

هوش معنوی در ادبیات آکادمیک روان شناسی برای اولین بار در سال ۱۹۹۶ توسط استیونز و بعد در سال ۱۹۹۹ توسط ایمونز در کتاب “روان شناسی علاقه نهایی: انگیزش و معنویت در شخصیت” مطرح شد. از نظر ایمونز (۲۰۰۰) هوش معنوی کاربرد انطباقی اطلاعات معنوی با هدف تسهیل حل مسائل روزمره و دستیابی به هدف می باشد. از این تاریخ به بعد گروهی از مولفان و پژوهشگران مانند (زوهر، مارشال و نوبل، ۲۰۰۰؛ بوزن، سیسک و ولمن، ۲۰۰۱؛ واگن، ۲۰۰۳؛ ناسل، ۲۰۰۴؛ امرم و کینگ، ۲۰۰۷) درصدد آن برآمدند تا مفهوم هوش معنوی را با توجه به مبانی نظری متفاوت، تعریف کرده و مولفه های آن را مشخص کنند. به موازات این جریان، گروهی دیگر از روان شناسان مانند گاردنر (۱۹۹۹) مفهوم هوش معنوی را در ابعاد مختلف مورد نقد و بررسی قرار دادند و پذیرش این مفهوم ترکیبی از معنویت و هوش را به چالش کشیدند. از نتایج این مباحثه ها، آشنایی گسترده محیط آکادمیک غرب و به ویژه ادبیات عامیانه با مفهوم هوش معنوی بوده است.
۲-۱-۵ معنویت
معنویت^[۸] یک ثروت فوق العاده و یک سازه متفاوت است که نمی توان آن را با یک تعریف ساده بیان کرد. معنوست به عنوان یکی از ابعاد انسانیت، شامل آگاهی و خودشناسی است و نیاز فراتر رفتن از خود در زندگی روزمره و یکپارچه شدن با کسی غیر از خودمان است. این آگاهی ممکن است منجر به تجربه ای شود که فراتر از خودمان است (جانسون، ۲۰۰۱، ص ۳۳).
به عبارت دیگر، معنویت امری همگانی است و همانند هیجان، درجات و جلوه های مختلفی دارد به طوری که ممکن است هشیار یا ناهشیار، رشد یافته یا غیر رشد یافته، سالم یا بیمار گونه، ساده یا پیچیده و مفید یا خطرناک باشد (وگان، ۲۰۰۳).
ایمونز^[۹] تلاش کرد معنویت را بر اساس تعریف گاردنر از هوش، در چارچوب هوش مطرح نماید. وی معتقد بود معنویت می تواند شکلی از هوش تلقی شود زیرا قادر به پیش بینی عملکرد و سازگاری فرد (مثلا سلامتی بیشتر) بوده و همچنین می تواند قابلیت هایی را مطرح کند که افراد را قادر سازد تا به حل مسائل پرداخته و به اهدافشان دسترسی پیدا کنند. در حالی که گاردنر، ایمونز را مورد انتقاد قرار می دهد و معتقد است که باید جنبه هایی از معنویت را که مربوط به تجربه های پدیدار شناختی هستند (مثل تجربه تقدس یا حالات متعالی) از جنبه های عقلانی، حل مسئله و پردازش اطلاعات جدا کرد (امرم، ۲۰۰۵).
می توان علت مخالفت بعضی از محققان همانند گاردنر در مورد این مسئله که هوش معنوی متضمن انگیزش، تمایل^[۱۰]، اخلاق^[۱۱] و شخصیت است را به نگاه شناخت گرایانه آنان از هوش نسبت داد (نازل، ۲۰۰۴).
وگان بعضی از خصوصیات معنویت را چنین عنوان کرده است:
۱- بالاترین سطح رشد در زمینه های مختلف شناختی، اخلاقی، هیجانی و بین فردی را در بر می گیرد.
۲- یکی از حوزه های رشدی مجزا می باشد.
۳- بیشتر به عنوان نگرش مطرح است (مانند گشودگی نسبت به عشق).
۴- شامل تجربه های اوج می شود.
به طور کلی معنویت از واژه روح گرفته شده که به سفر زندگی در کشف معنا و مفهومی شخصی اشاره دارد و اصطلاحی است برگرفته از کلمه لاتین برای نفس و تنفس کردن و نشان دهنده اصل پویا و زنده ی موجود در هستی یعنی حس حفظ کردن زندگی می باشد. با این تعریف روح چیزی است که زندگی می دهد یا به موجود جان می بخشد.
در لغت نامه دهخدا معنویت به معنای معنوی بودن است و معنوی منسوب به «معنی» در مقابل لفظ و نیز «باطنی و روحانی» در مقابل «مادی و صوری» است. به دیگر سخن، معنویت یعنی معنایی که فقط توسط قلب شناخته می شود. معنویت در فرهنگ آکسفورد به معنی در ارتباط بودن با روح یا کیفیت های روانی برتر، متعلق بودن یا در ارتباط بودن با چیزها یا موضوعات مقدس، ایستادن یا تکیه دادن به دیگران، دین داری، درست کاری، پرهیز کاری، و به لحاظ روحی خوب بودن، داشتن تمایلات یا غرایز معنوی و … آمده است.
با توجه به تعاریف بالا، مفهوم معنویت با حیاتی ترین کیفیات زندگی سروکار دارد و متضمن ویژگی های غیرمادی در زندگی است ک از جسم یا سایر امور مادی تر و محسوس تر ما منجمله حواس پنجگانه متمایز است.
۲-۱-۶ دیدگاه های مختلف در زمینه معنویت
۲-۱-۶-۱ دیدگاه الکینز^[۱۲]
الکینز معنویت را راهی یرای بودن و تجربه کردن می داند که از طریق آگاهی از یک بعد متعالی به دست آمده و به وسیله ارزش های قابل تعریف و مسلم با توجه به خود، دیگران، طبیعت، زندگی و هر آن چه یک فرد به عنوان نهایت و غایت در نظر دارد، مشخص می شود (مه یر، ۲۰۰۰).
الکینز و همکاران چند بعد مهم معنویت را تعریف کرده اند که عبارتند از:
الف) درک معنا و مفهوم زندگی ب) داشتن حس تقدس در زندگی
ج) بهبود تعادل در ارزش های مادی د) داشتن چشم اندازی برای بهبود جهان (ساغروانی، ۱۳۸۸)
۲-۱-۶-۲ دیدگاه فریدمن و مک دونالد^[۱۳]
فریدمن و مک دونالد (۲۰۰۴)، معنویت را نیاز به فراتر رفتن از خود در زندگی و یکپارچه شدن با کسی غیر از خود می دانند که این آگاهی منجر به تجربه فرا رفتن از خویش می شود. همچنین این پژوهشگران معنویت را به عنوان:
الف) تمرکز بر معنای نهایی و غایی زندگی ب) آگاهی و رشد سطوح چندگانه هوشیاری
ج) تجربه تقدس و ارزشمندی زندگی د) تعالی خود به کل وسیع تر
تعریف می کنند.
۲-۱-۶-۳ دیدگاه گاردنر
از نظر گاردنر (۱۹۹۹)، معنویت را می توان به عنوان توجه به هستی یا مسائل وجودی و یا رسیدن به حالت “بودن” و یا تاثیری که بعضی مردم بر دیگران می گذارند، توصیف کرد. وی معتقد است هوش وجودی، دل مشغولی با مسائل غایی یعنی شناختی ترین بعد معنویت است و اظهار می کند که شاید هوش وجودی^[۱۴] نوعی از هوش باشد.

۲-۱-۶-۴ دیدگاه ویلیام وست^[۱۵]
ویلیام وست معنویت را تلاش همواره ی بشر برای پاسخ به چراهای زندگی تعریف کرده و به کارگیری بهینه قوه ی خلاقیت و کنجکاوی برای یافتن دلایل موجود و مرتبط با زیستن در نتیجه تکامل انسان را بخش مهمی از معنویت می داند (صمدی، ۱۳۸۵).
۲-۱-۶-۵ دیدگاه گروم^[۱۶]
گروم (۱۹۹۸) معتقد است معنویت مفهومی هستی شناسی است که انسان تکامل بخش آن است. انسانیت انسان وابسته به وجود معنوی اوست و بدین سان می توان گفت معنویت ریشه های زیست شناختی و تکاملی دارد (صمدی، ۱۳۸۵).
۲-۱-۶-۶ دیدگاه ویگلزورث^[۱۷]
از نظر ویگلزورث (۲۰۰۴)، معنویت نیاز درونی انسان به اتصال با چیزی وسیع تر از خودمان است؛ چیزی ورای خود که به صورت داشتن دو مولفه تعریف می شود:
مولفه عمودی: چیزی مقدس، الهی، بدون زمان و مکان، قدرتی برتر، هوشیاری غایی یا تمایل به متصل بودن به منبع لایتناهی و هدایت توسط آن منبع

تعابیر بازگو کننده‌ی اسباب نزول

–

–

هر دو دانشمند، به بحث مستقل نپرداختند، اما در بررسی‌های خود از روایات اسباب نزول، از این مورد غافل نبوده‌اند

فواید شناخت اسباب نزول

رفع ابهام یا اشکال در لفظ یا معنای آیات

گزینش مناسب‌ترین احتمال در تفسیر آیات

با توجه به اختلاف در تعابیر، دیدگاه هر دو دانشمند یکسان است

موضوع

دیدگاه آیت‌الله معرفت

دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی

تطبیق

عمومیت لفظ یا خصوص سبب

اعتبار به گستردگی لفظ است

حجیت عموم لفظ، نه خصوص سبب

با توجه به اختلاف در تعابیر، دیدگاه هر دو دانشمند یکسان است

جمع‏بندی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»

هر دو دانشمند با توجه به اختلاف در تعابیر، معنای واحدی برای اسباب نزول بیان داشته و به اهمیت جایگاه آن در پژوهش‌های قرآنی اذعان کرده‌اند.
آیت‏الله معرفت، بین سبب نزول و شأن نزول تفاوت قائل است و شأن را أعم از سبب می‏داند؛ اما آیت‏الله جوادی آملی، این دو را مترادف دانسته و در کنار بیان اهمیت اسباب نزول در تفسیر، به ضرورت آشنایی مفسر با فضا و جوّ نزول نیز تأکید می‌کند.
آیت‏الله معرفت، با استناد به آیه‌ی ۱۲۲ از سوره‌ی توبه، بر حجیت گفتار صحابه در تفسیر و اجتهادشان صحه گذاشته و در جای دیگر، تعبد و تسلیم در برابر نظرات ایشان را بدون دلیل می‌داند، اما آیت‌الله جوادی آملی، ضمن بحثی مفصل پیرامون نقش روایات در فهم قرآن، از معدود کسانی است که به بحث پیرامون عدم حجیت روایات غیر معصوم پرداخته و ارزش آن‌ ها را در حد نقل تاریخی می‌داند. هر دو دانشمند، راه دست‌یابی به اسباب نزول را از طریق روایات متواتر، با سند صحیح متصل به معصوم، می‌دانند.
هر دو دانشمند، به بحث مستقل پیرامون «تعابیر بازگو کننده‌ی اسباب نزول» نپرداخته‌اند، اما در بررسی‌های خود از روایات اسباب نزول، از این مورد غفلت نورزیده‌اند. هرچند دو دانشمند، به بحث مستقل پیرامون «فواید شناخت اسباب نزول» نپرداخته‌اند، اما به نظر می‌رسد، تأکید ایشان بر اهمیت شناخت اسباب نزول در فهم مقاصد و مفاهیم آیات، ناظر به فایده‌ی مهم اسباب نزول است.
هر دو دانشمند، در جای جای آثارشان، در بررسی روایات اسباب نزول، در هنگام برخورد با اسباب نزول‌های متعدد، عموم لفظ را ملاک می‌دانند، نه خصوص سبب را.

فصل سوم: بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «محکم و متشابه»

مقدمه فصل

هر متنی که به همراه نویسنده‌اش نباشد، چه‌بسا نتواند مراد و مقصود او را به مخاطب ابلاغ نماید. حال این ویژگی را یا نویسنده خود به متن داده است تا مثلاً مخاطب را به جهات مختلف مفهوم متن آشنا سازد و یا مثلاً او را بفریبد و منحرف نماید. نیز ممکن است این ویژگی در بستر زمان به وجود آمده باشد و یا به خاطر گستردگی مفاهیم و محدود بودن الفاظ به ضرورت ایجاب شده باشد. البته این ویژگی هر متنی است و قرآن کریم نیز متن است، متنی مقدس که از این ویژگی مبرا نیست. پس این دیدگاه قابل ارائه است که خالق این متن یعنی خدای متعال به منظور بهره‌بری بیشتر مخاطب، الفاظ و عبارات قرآنی را به صورتی خاص ایجاد کرده است و یا قرآن کریم به جهت گستردگی مفهوم آن و محدودیت لفظ عربی دچار چند مفهومی گشته و متشابه شده است.
در میان قواعد فهم قرآن، مسائل مربوط به «محکم و متشابه»، جایگاه ویژه‌ای دارد. بیان سخن از محکم و متشابه، ویژه‌ی قرآن و حتی زبان عربی نیست و گویندگان و نویسندگان ـ به هر زبان ـ می‌توانند همه یا بخشی از سخن خود را به صورت محکم یا متشابه بیاورند؛ ولی به لحاظ تأثیر این قاعده در فهم آیات و تأکید خاص قرآن بر آن، در زمره‌ی قواعد ویژه‌ی فهم قرآن جای می‌گیرد. از آن‌جا که خاستگاه این بحث در خود قرآن کریم است، دانشمندان علوم قرآنی و مفسران به بحث و بررسی این دانش قرآنی ذیل آیه‌ی ۷ از سوره‌ی آل عمران پرداخته‌اند: ( (هُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَهِ وَابْتِغَاء تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ) او کسى است که این کتاب (آسمانى) را بر تو نازل کرد، که قسمتى از آن، آیات «محکم» (صریح و روشن‏) است که اساس این کتاب مى‏باشد (و هرگونه پیچیدگى در آیات دیگر، با مراجعه به این‌ها، برطرف مى‏گردد.) و قسمتى از آن، «متشابه» است (آیاتى که به‌ خاطر بالا بودن سطح مطلب و جهات دیگر، در نگاه اول، احتمالات مختلفى در آن مى‏رود ولى با توجه به آیات محکم، تفسیر آن‌ ها آشکار مى‏گردد.) اما آن‌ ها که در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهاتند، تا فتنه‏انگیزى کنند (و مردم را گمراه سازند) و تفسیر (نادرستى) براى آن مى‏طلبند در حالى‌که تفسیر آن‌ ها را، جز خدا و راسخان در علم، نمى‏دانند. (آن‌ ها که به دنبال فهم و درکِ اسرارِ همه‌ی آیات قرآن در پرتو علم و دانش الهى هستند،) مى‏گویند: «ما به همه‌ی آن ایمان آوردیم، همه از طرف پروردگارِ ماست.» و جز صاحبان عقل، متذکر نمى‏شوند (و این حقیقت را درک نمى‏کنند).^[۱۹۱]

۳-۱-تعریف «محکم و متشابه»

با توجه به بررسی معنای لغوی و اصطلاحی «محکم و متشابه» در فصل اول، به بررسی و تطبیق دیدگاه آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در تعریف «محکم و متشابه»، می‌پردازیم.

۳-۱-۱-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیت‌الله معرفت

«اِحکام در قرآن به سه معنا به کار رفته:
۱٫استوار بودن گفتار یا کردارى که راه خلل و شبهه در آن بسته باشد. در مقابلِ‏ آن، متشابه قرار دارد، گفتارى نارسا یا کردارى شبهه انگیز.
۲٫پایدار و ثابت‏بودن، در مقابل ناپایدار. احکام ثابته در شریعت را محکم‏ گویند، در مقابل احکام منسوخه. چنان‌چه در باب ناسخ و منسوخ، اصطلاح‏ «احکام‏» به کار مى‏رود و بر آیات غیر منسوخه ‏«محکمه‏» گفته مى‏شود.
۳٫اتقان و دقت در عمل یا گفتار، که بر اساسى متین و مستحکم استوار بوده‏ باشد، آن را محکم یا مستحکم گویند. چنان‌چه در سوره‌ی هود آمده: (الَر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ )(هود/۱) آیات قرآنى تماماً حساب شده و با کمال دقت و بر پایه‏اى مستحکم استوار گردیده، آن‌گاه در بخش‏هاى گوناگون بر پیامبر اسلام‏ نازل گردیده است.
احکام ـ به معناى سوم ـ تمامى آیات قرآن را دربر مى‏گیرد و به معناى دوم، مخصوص آیات غیر منسوخه است. به معناى نخست صرفاً در مقابل آیات متشابهه‏ به کار رفته است.
محکم ـ در مقابل متشابه ـ به معناى استوار و خلل ناپذیر، از ریشه‌ی ‏«حکم ـ حکما» به معناى ‏«منع ـ منعا» گرفته شده است و معناى بازداشتن و جلوگیرى از هرگونه ‏اخلال‌گرى و تباهى را مى‏رساند. بدین جهت دهانه‌ی اسب (لگام) را در لغت عرب‏ «حکمه الفرس‏» گویند، زیرا لگام او را از سرکشى و ناهموارى در حرکت ‏باز مى‏دارد.
تشابه نیز در قرآن به دو معنا به کار رفته:
۱٫همانند و یکسان بودن، چنان‌چه در سوره‌ی زمر مى‏خوانیم: (اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ…) (زمر/۲۳)، خداوند بهترین گفتار را فرو فرستاده و آن نوشته‏اى است (سر تا پا) یکسان و یکنواخت (در نیرومندى ‏بیان و استوارى گفتار) و قابل تکرار در تلاوت. آنان که از پروردگارشان مى‏هراسند، اندام بدنشان از آن به لرزه مى‏افتد. این خود دلیل بر آن است که از نزد خداوند فروفرستاده شده و سخن بشرى نیست، زیرا اگر گفتارى همانند گفتار آدمیان بود، هر آینه در آن اختلاف و دگرگونى به چشم مى‏خورد: (أَفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلاَفًا کَثِیرًا )(نساء/۸۲).
۲٫شبهه انگیز بودن، چنان‌چه گفتار یا کردارى ـ بر اثر احتمالاتى چند ـ شبهه‏برانگیز باشد و مقصود پنهان گردد. در سوره‌ی بقره آمده: (…إِنَّ البَقَرَ تَشَابَهَ عَلَیْنَا… )(بقره/۷۰) گاوى‏ که دستور ذبح آن صادر گشته اکنون براى ما ـ بنى اسرائیل ـ مایه‌ی شبهه گردیده و روشن ‏نیست که مقصود، کشتن یک گاو معمولى است‏ یا آن‌که در پس پرده‌ی این دستور، رازى نهفته که ما از آن آگاهى نداریم. در آیه‌ی ۷ سوره‌ی آل عمران‏، «متشابهات‏» به همین معنا به کار رفته است. برخى آیات، بر اثر وجوه محتمله، ظاهرى شبهه انگیز به خود یافته، دست‏خوش کج‌اندیشان قرارگرفته تا با تأویل بردن آن‏ها مایه‌ی فتنه گردند و مردم ساده لوح را از راه به در برند.
تشابه از ریشه‌ی‏ «شبه‏» اسم مصدر، به معناى‏ «مثل و همانند» یا «شبه‏» مصدر، به معناى همانند بودن گرفته شده است، که این همانندى مایه‌ی شبهه گردد، زیرا حقیقت پنهان گردیده، حق و باطل به هم آمیخته مایه‌ی اشتباه حق به باطل شده است، لذا یک گفتار یا یک کردار حق‌گونه به صورت باطل جلوه‏گر گردیده است. اصطلاحاً در تعریف آن گفته‏اند: «ما لا ینبى‏ء ظاهره عن مراده، آن‌چه ظاهر آن ‏مراد واقعى‏اش را ارائه ندهد». یعنی نارسایى لفظ یا عمل موجب گردد که حقیقت و واقع ‏آن آشکار نباشد. این تعریف خود نارسا است، زیرا شامل مبهمات نیز مى‏گردد که نیاز به تفسیردارند نه تأویل. متشابه باید علاوه بر نارسایى و ابهام، مایه‌ی شبهه و اشتباه نیز باشد.
راغب اصفهانی از واژه‌ی «متشابه»، تعریف بهتری دارد: «و المتشابه من القرآن ما أشکل تفسیره لمشابهته بغیره؛ متشابهات قرآن آن باشد که تفسیر آن مشکل آید، زیرا نمود آن‌چه هست را ندارد و به چیز دیگر شباهت ‏دارد». لذا در مورد قرآن، آن چیز دیگر جز ضلالت و گمراهى نباشد، فماذا بعد الحق‏ إلا الضلال.^[۱۹۲] پس کلام حق (قرآن کریم) هرگاه نمودى جز حق داشته باشد و به باطل ‏مى‌ماند، آن را متشابه گویند. طبق این تعریف، تشابه ـ در آیات متشابهه ـ تشابه حق و باطل است که سخن ‏حق‌گونه‌ی خداوند، باطل‌گونه جلوه‏گر شود.
لذا تشابه علاوه بر آن‌که بر چهره‌ی لفظ یا عمل، پرده‏اى از ابهام مى‏افکند، موجب شبهه نیز مى‏باشد. بدین ترتیب هر متشابهى هم به تفسیر نیاز دارد که رفع ‏ابهام کند و هم به تأویل نیاز دارد تا دفع شبهه کند. لذا تأویل نوعى تفسیر است که ‏علاوه بر رفع ابهام، دفع شبهه نیز مى‏کند. بنابراین مورد تأویل نسبت به تفسیر، أخص مطلق است. هر کجا تأویل باشد، تفسیر نیز هست. تفسیر، در مورد مبهمات است که در محکم و متشابه هر دو وجود دارد و تأویل، صرفاً در متشابه است که هم ابهام دارد و هم تشابه.»^[۱۹۳]
ایشان می‌افزاید: «شبهه آن است که به جهت وجود شباهت بین دو چیز، یکی از دیگری تمییز داده نشود (چه شباهت عینی باشد و چه معنوی). متشابه در قرآن کلامی است که به دلیل مشابهت لفظی یا معنوی‌اش به چیز دیگر، تفسیر آن مشکل گردیده است. فقها می‌گویند متشابه چیزی است که ظاهرش خبر از باطنش نمی‌دهد و گویای مرادش نمی‌باشد. «اشتباه» نیز به جهت مشابهت دو یا چند چیز به یک‌دیگر رخ می‌دهد. بنابراین متشابه در اصطلاح قرآن، لفظی است که احتمال چندین معنا در آن وجود دارد. به همین جهت در آن شک و شبهه ایجاد می‌گردد و همان‌گونه که امکان تأویل صحیح آن وجود دارد، احتمال تأویل فاسد نیز در آن می‌رود و همین احتمال باعث گشته است تا منحرفان درصدد تأویل آن متناسب با اهداف خویش برآیند.»^[۱۹۴]

۳-۱-۲-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی

آیت‌الله جوادی آملی ابتدا به بیان نقل و نقد نظریات در معنای محکم و متشابه از بیان استادشان، علامه طباطبایی پرداخته‌اند.^[۱۹۵]
««حکم»، منع کردن و بازداشتن برای اصلاح است، از این‏ رو زمام چهارپا را «حَکَمه» نامیده‏اند.^[۱۹۶] اِحکام، استوار کردن و اتقان است. «أحکمت الشی‏ء» یعنی شی‏ء را متقن و استوار کردم.^[۱۹۷] محکمات، آیات متقن و استواری‏اند که از ناحیه‌ی لفظ یا معنا شبهه‏ای بر آن‏ها عارض نمی‏شود.^[۱۹۸]
محکم، گاهی در مقابل متشابه است: (…مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ… )(آل‌عمران/۷) و «محکمات» آیاتی هستند که در دلالتشان ابهامی نیست، چون یا صریح‏اند و احتمال خلاف در آن‏ها نیست؛ یا ظاهرند و به احتمال خلافشان اعتنایی نیست؛ و زمانی محکم در برابر مفصّل است: (الَر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ )(هود/۱) اِحکام در برابر تفصیل، یعنی آیات قرآن که همه متقن‏اند، به صورت سوره سوره و آیه آیه از هم جدا شده‏اند، محکم در این آیه به معنای بسیط و غیر مفصل است، نه در مقابل متشابه.»^[۱۹۹]
«اصل جامع در کلماتی مانند «حکم»، «حکمت»، «حکومت» و «محکم»، همان اتقان و استواری است و آیات محکم یعنی آیاتی که در دلالت خود استحکام دارند و ابهام و تردیدی در دلالتشان وجود ندارد و این آیات در دلالت بر معنای خاص یا صریح است و احتمال خلاف آن معنای صریح وجود ندارد و یا ظاهر، و معنای خلاف ظاهر، ملغی و بی‏اعتبار است.»^[۲۰۰]
««مشابهت»، همگونی در کیفیت و «مماثلت»، همانندی در ذات است.^[۲۰۱] به آیاتی که در دلالتشان ابهام وجود داشته باشد، و هم‌چنین به آیاتی که غیر صریح‌اند و احتمال خلاف در آنان می‌رود (البته با توجه به نوع مخاطبین، وگرنه قرآن به تمامه محکم است و برای افرادی چون معصومین یا فرشتگان، همه‌ی آیات قرآن در احکام و اتقان خود، ثابت هستند. اما برای بشر غیر معصوم، هم‌چون کفی که بر روی آب خالص قرار می‌گیرد، متشابهات شکل گرفته که با ارجاعشان به محکمات، آن‌ ها نیز محکم گشته و برطرف می‌گردند.)، متشابه گویند. آیات متشابه، آیاتی‏اند که از جهت لفظ یا معنا به غیر خود (الفاظ و معانی ناصواب) می‏مانند، از این ‏رو تفسیرشان دشوار است.^[۲۰۲]
«متشابه» اگر وصف برای قرآن باشد: (اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِیَ… )(زمر/۲۳) به این معناست که همه‌ی آیات وحی در تأمین هدف واحد، هماهنگ و همگون‏اند و اگر در برابر محکم باشد، وصف برای بعضی آیات است که معنای آن‏ها به غیر می‏ماند.»^[۲۰۳]
«تشابه امری لفظی نظیر عموم یا اطلاق و اجمال نیست که اگر شخصی بدون توجّه به مخصّص و مقید، به آن‌ ها عمل کند فتنه‏ای ایجاد نشود؛ قرآن کریم ویژگی تشابه را فتنه‏انگیزی می‏داند. نیز سخنی که اجمال داشته باشد نمی‏تواند متشابه باشد چون در مطلبی ظهوری ندارد تا مورد پیروی قرار گیرد و اگر ظهوری نداشت فتنه‏انگیز هم نخواهد بود. پس تشابه صفت لفظ نیست و از همین‌جا روشن می‏شود که رابطه‌ی محکم و متشابه، از سنخ رابطه‌ی قرینه و ذوالقرینه نیست که آیات محکم قرینه‏ای باشند برای آیات متشابه؛ بلکه رابطه‏ای معنایی خواهد بود، معنای محکمات، معنای متشابهات را سامان می‏بخشد به گونه‏ای که دیگر زمینه‏ای برای فتنه‏انگیزی و اضطراب باقی نمی‏گذارد. متشابه در مقابل محکم قرار دارد و محکم چه یک معنا داشته باشد یا چند معنا، موجب شبهه نمی‌شود. اما متشابه خواه دارای یک معنا باشد یا چند معنا، موجب شبهه می‌شود. زیرا مفهوم ظاهری آن شبیه حق است ولی حق نیست. بنابراین تقابل محکم و متشابه در القای شبهه یا عدم القای آن است نه در بساطت و ترکیب.»^[۲۰۴]
بنابراین هر دو دانشمند با توجه به اختلاف در تعابیرشان، معنای واحدی برای احکام و تشابه اتخاذ نموده و هر دو تقابل محکم و متشابه را در القای شبهه و عدم القای آن می‌دانند.

۳-۲-نسبت تشابه و ابهام از دیدگاه آیت‌الله معرفت

از آن‌جا که آیت‌الله معرفت به صورت گسترده به تفاوت این دو واژه پرداخته‌اند، این مطلب را به نقل از ایشان می‌آوریم:
«تفاوت بین «متشابه» و «مبهم» پوشیده و پنهان نیست، زیرا «مبهم» به وسیله‌ی تفسیر، واضح و روشن مى‏شود و متشابه نیازمند تأویل است، مانند بیشتر آیاتى که درباره‌ی آفرینش و تقدیر و صفات و افعال است. بنابراین، متشابه در اصطلاح قرآن، لفظى است که وجوه متعددى از معانى و مفاهیم را دربر دارد و مورد شک و شبهه است و از این رو، همان‌طور که مى‏توان آن را به وجهى صحیح تأویل کرد، به وجهى نادرست نیز قابل تأویل است. و به همین دلیل، این موضوع، دست‌آویز مفسدان قرار گرفته تا به منظور فتنه انگیزى، متشابهات را بر وفق اهداف گمراه کننده‌ی خود تأویل کنند. پس روشن می‌شود که نسبت بین متشابه و مبهم، عموم و خصوص من وجه است و نه عموم و خصوص مطلق. در تفاوت بین آن دو نیز باید دانست که نسبت میان آن‌ ها به موارد زیر قابل تقسیم است:
الف)آیه‌ی «متشابه» گاهى مبهم نیز هست. مانند: (فَمَن یُرِدِ اللّهُ أَن یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا کَأَنَّمَا یَصَّعَّدُ فِی السَّمَاء… )(انعام/۱۲۵)؛ پس هرکه را خدا هدایت او خواهد، قلبش را به نور اسلام روشن و منشرح گرداند و هرکس را خواهد گمراه نماید، دل او را از پذیرفتن ایمان، تنگ و سخت تنگ گرداند، که گویى مى‏خواهد از زمین بر فراز آسمان رود؛ این آیه، هم از متشابهات است و هم مبهم مى‏باشد. تشابه آن، از جهت نسبت دادن گمراه کردن، به خداوند، و ابهام آن از نظر چگونگى ایجاد گشادگى و تنگى سینه و وجه تشبیه به صعود به سوى آسمان است.
ب)آیه‌ای که متشابه است اما مبهم نیست: گاهى متشابه از نظر ظاهر عبارت، داراى ابهام نیست و تشابه، از معناى والا و عالى آن سرچشمه مى‏گیرد و علت آن این است که معناى کلام ذاتاً در سطحى متعالى قرار دارد. از این رو عامه‌ی مردم تصور مى‏کنند که چنین عبارتى داراى معنى و مفهومى روشن است، در حالی‌که معنى و مفهوم آن در نهایت ابهام است. مانند آیه‌ی (الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى )(طه/۵)؛ که تصور عامه‌ی مردم از این آیه، این است که خداوند بر روى یک کرسى و صندلى نشسته است، و غیر از این مفهومى که از ظاهر عبارت فهمیده مى‏شود، مفهوم دیگرى ندارد.
ج)آیه‌ای که مبهم است اما متشابه نیست: گاهى نیز، آیه‏اى مبهم است و از متشابهات نیست. فهم چنین آیه‏اى بیشتر نیازمند تفسیر است، تا آن‌که نیازمند تأویل باشد. مانند آیه‌ی (وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِکَهِ فَقَالَ أَنبِئُونِی بِأَسْمَاء هَـؤُلاء… )(بقره/۳۱)؛ خداوند تمام اسماء را به آدم آموخت، سپس آن‌ ها را بر فرشتگان عرضه کرد و گفت مرا از نام‌هاى این‌ها خبر دهید. چنین آیه‏اى نیازمند تفسیر است تا به ابهام‌هایى که در ظاهر عبارت وجود دارد پاسخ دهد و بگوید: تعلیم این اسماء که خداوند در برابر فرشتگان بدان مباهات مى‏کند چگونه انجام گرفته است؟ این اسماء چیست که یک‌بار ضمیر مؤنث و دیگر بار ضمیر جمع مذکر به آن بازمى‏گردد؟ و چگونه فرشتگان، در برابر این مباهات تسلیم شدند و براى همیشه به عجز و قصور خود اعتراف کردند؟

در متون روایی و فقهی این تفکیک بیان نشده است.

9. 9. از منظر پزشکی قانونی کوتاهی اندام پس از شکستگی در صورتیکه کمتر از ۲ سانتیمتر باشد نقص عضو محسوب نمی شود.

بنابراین بررسی تمامی استخوان ها و نیز تمامی صدمات وارد بر آن، مورد توجه این کتاب نبوده است. بیان شد که قانون نیز در برخی موارد با توجه به وجود منابع روایی و فقهی قوی سکوت کرده است. در مبحث بعد به بررسی قواعد و نظریه های فقهی موجود در مورد جبران صدمات وارد بر استخوان می پردازیم و در پایان نظر خود را برای حل کاستی‌های موجود در نحوه جبران صدمات وارد بر استخوان ارائه می دهیم.
سایر

1. 1. میزان دیه در شکستگی با فوت مجنی علیه قبل از گذشت دوران بهبودی:

نحوه تعیین خسارت شکستگی در فردی که به دنبال تصادف فوت می نماید چگونه است؟ آیا دیه شکستگی التیام یافته را باید داد یا معیوب التیام یافته و یا اینکه ارش داد؟
در مبحث مطرح شده ابتدا لازم است نظر کارشناس مورد وثوق بر امکان التیام شکستگی اخذ گردد و در صورتی که نظر کارشناس بر امکان التیام شکستگی در زمان معینی بود لکن مجنی علیه قبل از به پایان رسیدن این زمان فوت کند صور زیر محتمل است:
الف. ادعایی از طرف جانی بر بازگشت منفعت مطرح نشود که حکم به ثبوت دیه می شود مطلبی که قانون سال های ۶۱ و ۷۰ در مواد ۱۶۰^[۴۸۶] و ۴۵۱^[۴۸۷] به آن تصریح داشتند و در قانون فعلی به صراحت بیان نشده است.
ب. ادعای بازگشت منفعت توسط جانی شده و اولیاء مجنی علیه این مطلب را تصدیق کنند که در اینجا دیه منتفی و حکم به ارش می شود.
ج. جانی ادعای بازگشت منفعت را بنماید و اولیاء دم منکر بازگشت شوند که با توجه به اختلاف فتاوی در این مورد به بررسی آن می پردازیم:
اکثر قریب به اتفاق فقهاء^[۴۸۸] در صورت فوت مجنی علیه قبل از سپری شدن زمان بازگشت منفعت قائل به پرداخت دیه به اولیاء مجنی علیه با ادای سوگند می باشند. مرحوم علامه حلی می‌فرمایند:
اگر مجنی علیه در مدت انتظار بهبود بمیرد و جانی ادعای بازگشت منفعت را کند و ولی مجنی علیه ادعای عدم بازگشت منفعت را، در اینجا قول ولی مجنی علیه با سوگند او مقدم است. ^[۴۸۹]
علت سوگند اولیاء مجنی علیه در اینجا اصل «البینه علی المدعی و الیمین علی المنکر» می‌باشد که با توجه به اینکه مرتکب جنایت مطابق مبحث مدعی بازگشت التیام بوده می‌بایست برای ادعای خود دلیل بیاورد و در صورتی که موفق به اثبات بازگشت نشود مطابق اصل مذکور با سوگند اولیاء مجنی علیه که منکر بازگشت التیام بوده دیه ثابت خواهد شد.
اما آنچه که در مقابل صراحت فتوی علامه حلی در حکم به نفع ولی مجنی علیه در عبارات سایر فقهاء دیده می شود استفاده از عباراتی همچون الأقوى^[۴۹۰]، فالأحوط^[۴۹۱]، فالظاهر^[۴۹۲]، ففی عدم وجوب الدیه إشکال^[۴۹۳]، فالأقرب^[۴۹۴] در حکم به پرداخت دیه است و تصریح به فتوی نکرده اند.
دلیل فتوی به دیه را بنابر اصل عدم عود التیام دانسته اند^[۴۹۵]. عده ای نیز به علت تعارض ۲ اصل برائت ذمه جانی از زائد و اصل عدم زوال با اصل عدم عود، حکم به عدم وجوب دیه را مشکل دانسته اند.^[۴۹۶]
اما احتمالاتی که به علت آنها، فقها تصریح در فتوی در این مساله ندارند چیست؟
اصل برائت ذمه جانی و اصل عدم زوال بهبودی^[۴۹۷]، عدم تحقق رفتن بهبودی بطور دائم با توجه به نظر خبره بر بازگشت^[۴۹۸]، عدم تحقق ملاک دیه که عبارت است از رفتن بهبودی بطور دائم^[۴۹۹] را می توان از ادله قول به عدم دیه دانست.
در برخی موارد مشابه این ماده حکم به عدم پرداخت دیه شده است. مثلاً در دندان صبی، اگر فردی آن را بکند، فی الحال دیه ثابت نمی شود بلکه تا زمانی که مانند آن دندان بروید، صبر می‌شود، حال اگر کودک در این اثناء بمیرد، در اینجا قائل به حکومت^[۵۰۰] یا ارش^[۵۰۱] شده اند و نه دیه. همچنین در مورد مو، زمانی که مجنی علیه قبل از اتمام یکسال انتظار بمیرد، دیه ثابت نمی‌شود زیرا اگر زنده می‌ماند احتمال در آمدن مو بود و در این حال حکومت ثابت است.^[۵۰۲]
با توجه به حدیث وارده در باب دیه منافع در موردی فردی که ادعای رفتن بینایی خود را کرده، حضرت(علیه السلام) می فرمایند یکسال مهلت می دهیم و اگر بعد از آن بینایی برنگشت دیه به او تعلق می گیرد.^[۵۰۳] حضرت(علیه السلام) مطلبی در مورد مرگ قبل از مهلت انتظار نزده‌اند و می‌بایست با توجه به موارد مشابه و اصول مذکور در این باب حکم این مورد را داد.
زیرا اگر حکم بر دیه نشود احتمال تهجم بر دماء می باشد و اگر حکم بر دیه بشود احتمال تهجم بر افراد پیش می آید.
با توجه به مطالب فوق، حال که کارشناس مورد وثوق حکم به احتمال بازگشت منفعت را بعد از مدت معینی کرده و با توجه به اینکه دیه به بهبودی زایل شده بطور دائمی تعلق می‌گیرد، می‌توان گفت قول به پرداخت دیه شکستگی التیام یافته به همراه ارش برای مدتی که شکستگی واق شده با قواعد و اصول سازگارتر است. زیرا نه حکم به بازگشت التیام داده ایم و نه حکم به زوال دائم التیام، بلکه بابت این زمانی که بهبودی از مجنی علیه زایل شده، او را مستحق می دانیم.

2. 2. بازگشت کامل التیام پس از دریافت دیه عدم التیام

فرضی در اینجا قابل تصور است که پس از پرداخت دیه توسط جانی، التیام زائل شده یا نقصان یافته بهبود موضوعی که قانون مطلبی را در مورد آن بیان نکرده است. اما مطابق با متون فقهی اگر بعد از اثبات زوال یا نقصان و دریافت دیه، منفعت فوت شده برگردد دیه بازگردانده نمی شود. حدیث در مورد فردی است که پس از دریافت دیه بابت جنایت منجر به ناشنوایی، شنوایی خود را مجدداً بدست آورده است و حضرت(علیه السلام) درباره او چنین حکم می کنند:: إِنْ کَانَ اللَّهُ رَدَّ عَلَیْهِ سَمْعَهُ لَمْ أَرَ عَلَیْهِ شَیْئاً^[۵۰۴](اگر خداوند شنوائی را به او بازگردانده، چیزی بر او نیست). یا در حدیثی دیگر با موضوع مشابه می فرمایند: … قُلْتُ فَإِنَّهُ سَمِعَ بَعْدَ مَا أُعْطِیَ الدِّیَهَ قَالَ هُوَ شَیْ‏ءٌ أَعْطَاهُ اللَّهُ إِیَّاهُ^[۵۰۵] (شنوایی چیزی است که خداوند به او عطا کرده است) مطابق حدیث دوم ضمیر در «علیه» در حدیث اول را به مجنی علیه بر می‌گردانیم.
احادیث فوق بیان می کند که خداوند بر فرد لطف کرده و شنوایی او را بازگردانده و چیزی بر عهده فرد نیست تا مجبور به بازگرداندن دیه باشد.
بنابراین می توان گفت در صورتی که پس از مدت تعیین شده توسط کارشناس برای امکان بهبودی استخوان، التیام بازنگشت و دیه شکستگی با عدم التیام پرداخت شد لکن پس از مدتی التیام بازگشت لازم نیست ما به التفاوت دیه بهبودی و عدم بهبودی به جانی بازگردانده شود.

3. 3. تعارض مواد ۵۶۸^[۵۰۶]و ۵۶۹

ماده ۵۶۸ قانون جدید در خصوص شکستگی استخوان در صورت عدم بهبودی، رویکرد متناقضی با ماده بعدی خود داشته و مقرر نموده است: « در شکستگی عضوی که دارای دیه مقدر است، …. چنانچه با عیب و نقص اصلاح شود یا برای آن عضو دیه مقدری نباشد، ارش ثابت است مگر در مواردی که در این قانون خلاف آن مقرر شده باشد.» آن قسمت از ماده که مقرر داشته «چنانچه با عیب و نقص اصلاح شود …، ارش ثابت است» متعارض با صدر بند الف ماده ۵۶۹ است که دیه شکستگی را در حالت عدم بهبودی کامل، معادل یک پنجم دیه عضو قرار داده است. به عبارتی دیگر ماده ۵۶۸ بیان می دارد چنانچه شکستگی با عیب و نقص اصلاح شود یا برای آن عضو دیه مقدری نباشد، ارش ثابت است مگر در مواردی که در این قانون خلاف آن مقرر شده باشد. در اینجا لازم است ببینیم قانون در کدام موارد خلاف ماده ۵۶۸ حکم داده است. مطابق ماده ۵۶۹ دیه استخوان هر عضو دارای دیه مقدر در حالت عدم بهبودی کامل، معادل یک پنجم دیه عضو است و مطابق این ماده حکم تمامی موارد استثنا شده در ماده ۵۶۸ در یک قاعده بیان شده است بنابراین مستثنی منهی برای ماده ۵۶۸ باقی نمی ماند تا مطابق آن ماده حکم به ارش شود. ممکن است در مقام جمع این دو ماده گفته شود: اگر استخوان بشکند و خوب نشود یک پنجم دیه عضو دیه دارد و اگر کاملا خوب شود چهار بیست و پنجم دیه عضو دیه دارد و اگر ناقص خوب شود ارش دارد و البته این ارش باید رقمی مابین چهار بیست و پنجم و پنج بیست و پنجم باشد البته این توجیه با ظاهر ماده ۵۶۹ چندان سازگار نیست زیرا بر اساس ماده مزبور شکستگی یک پنجم دیه دارد مگر اینکه به صورت کامل بهبود یابد که در اینصورت چهار بیست و پنجم دیه خواهد داشت به این ترتیب بهبودی ناقص که از عنوان «بدون عیب درمان شدن» خارج است مشمول حکم کلی شکستگی استخوان است.
نتیجه اینکه با توجه به متون فقهی و روائی که بیان شد ماده ۵۶۸ اشتباهاً ویرایش شده است و ملاک عمل می بایست ماده ۵۶۹ باشد.
مبحث دوم: بررسی قواعد و نظریه‌های فقهی جبران صدمات مربوط به استخوان
در این مبحث به بررسی قواعد ذکر شده در متون روائی و فقهی می پردازیم. برخی از این قواعد به صورت نص در متون فقهی آمده و برخی با در کنار هم گذاردن احکام مشترکی در اکثریت استخوان ها بوده، از متون روائی اصطیاد شده است. در این میان برخی قواعد امکان اصطیاد آنها از متون روائی بوده که مورد توجه فقها قرار نگرفته است که سعی شده اضافه بر قواعدی که در پروپزال به آنها اشاره شده، به بررسی سایر قواعد نیز پرداخته شود.
نظریه فقهی بیانگر موضوعی است که دارای مصادیق زیادی بوده و بر تمامی مصادیق آن صادق می باشد مگر مواردی که استثنا شده باشد. در این مبحث به بررسی نظریه های فقهی بیان شده در دیه صدمات وارده بر استخوان می پردازیم. اما چرا عنوان نظریه را باید بر آن گذاشت و چرا این نظریه‌ها با عنوان «قاعده» مطرح نمی‌شود. با تتبع در متون فقهی در می‌یابیم که هیچیک از فقها مطالب بیان شده در تعیین دیه صدمات وارده بر استخوان را با عنوان «قاعده» مطرح نکرده‌اند در حالیکه در مانند اتلاف، ید و … فقها^[۵۰۷] مطلب را با عنوان قاعده اتلاف و قاعده ید بیان کرده‌اند. این مطلب اشاره به همین نکته دارد که صدق عنوان قاعده بر این موارد صحیح نمی‌باشد. مرحوم صاحب جواهر از عنوان ضابط برای این موارد استفاده کرده‌اند. بنابراین همانگونه که برخی فقها معاصر به تفاوت «قاعده فقهی» و «نظریه فقهی» توجه داشته‌اند در اینباره مقرر داشته‌اند:
«نظریه عام را فقیه با ملاحظه وجوه مشترک میان احکام مختلف به دست مى‏آورد. به دیگر سخن، قاعده‏ فقهى‏ توسط شارع وضع یا خلق مى‏شود، در حالى که نظریه فقهى را فقیه با امعان نظر کشف مى‏کند. مثلا شرع مقدس مى‏گوید: «من اتلف مال الغیر فهو له ضامن» (هر کس مال دیگرى را تلف کند ضامن آن است) که یک قاعده‏ فقهى‏ است، ولى وقتى فقیه مى‏بیند که در عقد بیع، اجاره، نکاح و مانند این‏ها عقل و رشد معتبر است، آن‏گاه با دقت در این که این گونه شرایط مربوط به قصد انشا مى‏گردد، اذعان مى‏کند که جنون و صغر نیز موجب خلل در قصد هستند و لذا به این نظریه مى‏رسد که در کلیه اعمال حقوقى اهلیت معتبر است و لذا مى‏گوییم «نظریه اهلیت در عقود و ایقاعات».» ^[۵۰۸]
سنهورى در موضوعی دیگر، به عنوان نظریه توجه داشته و مى‏گوید:

از قرار معلوم، خرید آنی هم با احساسات منفی در ارتباط است و هم با احساسات مثبت. البته در اینجا هنوز صحبت از یک رابطه همبستگی است و نه بحث علیت. اما ساتو و ورپلنکن (۲۰۱۰) شواهدی تجربی از وجود روابط علی ارائه نموده‌‌اند. در این پژوهش ابتدا به‌کمک روش‌های بخصوصی^[۶۶]به افراد، خلق مثبت، منفی و یا حنثی القا گردید. سپس به هر یک از افراد، پنج پوند وجه نقد داده‌شد و این امکان به آنان داده شد که قسمتی از این مبلغ را به خرید مواد غذایی در دسترس (شامل مواد غذایی ناسالم مثل اسنک) بپردازند. نتایج حاکی از تفاوت معنی‌دار افراد دارای خلق خنثی با افراد دارای خلق مثبت یا منفی بود. افراد دارای خلق خنثی، تنها ۳۷% ، افراد دارای خلق منفی ۴۹% و افراد دارای خلق مثبت ۵۹% مبلغ را به خرید محصولات ناسالم پرداختند.

۲-۱-۲-۴-۱-۳- درگیری ذهنی
یکی از مشکلاتی که بارها گزارش شده و بازاریابان با آن برخورد می‌کنند این است که مصرف‌کنندگان را وادارند اطلاعات مربوط به کالا یا خدمت را دریافت کرده، درک کنند و به خاطر آورند.
مصرف‌کنندگان اطلاعات را دریافت و سپس پردازش کرده تا در آینده و در مواقع لزوم (خرید کالا یا خدمت) از آنها استفاده کنند. یکی از عوامل موثر بر پردازش اطلاعات، میزان درگیری ذهنی مصرف‌کننده می‌باشد.
روش انتخاب مصرف‌کنندگان به گونه‌ای قوی، از نوع فرایند تصمیم‌گیری که آنها در آن درگیر هستند تاثیر می‌پذیرد. چنانکه مصرف‌کنندگان از رویکرد درگیری ذهنی بالا به جای رویکرد درگیری ذهنی پایین استفاده کنند انتخاب متفاوت خواهد بود
۲-۱-۲-۴-۱-۳-۱- تئوری اقدام مستدل
۲-۱-۲-۴-۱-۳-۲- قضاوت و فرایندهای انتخاب
این نظریه اولین بار در سال ۱۹۶۷ توسط آجزن و فیشبین ارائه شد. هدف این نظریه پیش‌بینی و درک عوامل تأثیرگذار انگیزشی بر رفتار فرد است. این نظریه از رشته روانشناسی بالینی نشأت گرفته است. از قرن نوزدهم روانشناسان اجتماعی نظریه‌هایی را برای نشان دادن این که چگونه طرز نگرش بر رفتار فرد تأثیر می‌گذارد، توسعه داده‌اند. فیشبین و آجزن نظریه عمل منطقی را در تلاش برای شناخت رابطه بین عقاید، طرز نگرش‌ها، مقاصد و رفتار، با در نظر گرفتن منطقی بودن افراد و پردازش اطلاعات برای رسیدن به یک تصمیم ارائه دادند. ساختار انتظار- ارزش نقطه آغازین این توسعه نظری است: افراد براساس باورهایشان نسبت به نتایج حاصل از رفتار خود و ارزش‌های همراه با آن نتایج رفتار می‌کنند (جکسون، ۲۰۰۵).

افراد باید مشخصات کالاهای مختلف را بررسی نموده، درباره آنها قضاوت کنند و سپس دست به انتخاب بزنند (کوهن و همکاران، ۱۹۹۰) در بررسی رفتار مصرف‌کننده بایستی عوامل فردی و اجتماعی غیرشناختی (مثل ارزش‌های درونی شده و تعهدات شخصی) نیز به عنوان عوامل تأثیرگذار بر تصمیم‌گیری مورد توجه قرار گیرد. بررسی فرایند قضاوت مصرف‌کننده نشان می‌دهد شدت تمایل مصرف‌کننده تحت‌ تأثیر دانش محصول، میزان اهمیت محصول برای فرد و تصویر ذهنی او از برند مزبور قرار خواهد گرفت. این مباحث به مصرف‌کننده کمک می‌کند تا قضاوت درستی انجام دهد و نسبت به انجام یک رفتار تمایل پیدا کند (کوهن
و همکاران، ۱۹۹۰). سیمونسون (۱۹۸۸) و بروکس (۱۹۸۵) نشان دادند افرادی که از دانش کمی درباره محصول برخوردارند ممکن است اطلاعات را اقتضایی انتخاب کنند درحالی‌که افراد با دانش بالا، معیارهای دریافت خاصی را بکار می‌گیرند. بروکس (۱۹۸۵) دریافت دانش اولیه، کارآیی جست‌و‌جوی بیرونی را با فراهم کردن امکان شناسایی یا حذف سریعتر گزینه‌های نامناسب بهبود می‌بخشد. اطمینان و ظرفیت نسبت به باورهای ویژگی برند، نحوه جست‌و‌جوی اطلاعات در یک انتخاب را مشخص می‌کند. دانش اولیه، اطمینان و فرایندهای کنترل حافظه بر فرایند جست‌و‌جوی اطلاعات اثر می‌گذارد و به توجه انتخابی به محرک‌های اطلاعاتی در هنگام انتخاب منجر می‌شوند (کوهن و همکاران، ۱۹۹۰).
استفاده قبلی از محصول، رفتار جست‌و‌جوی آتی را کاهش می‌دهد درحالی‌که دانش ذهنی افزایش رفتار جست‌و‌جو را پیشنهاد می‌کند.
۲-۱-۲-۴-۱-۳-۳- تعریف درگیری مصرف‌کننده با محصول
دانش خود- ادراکی بعنوان عامل مستقیم و مثبت برای تمایل خرید در مورد محصولات بادوام دارای برند اصل عمل می‌کند (بییان و همکاران، ۲۰۱۱).
زمانی‌که انگیزه برای دستیابی به هدف (احساسی، هیجانی، خشم، شهوت و سرگرمی) بالا باشد، مصرف‌کنندگان احتمالا تلاش محسوسی را به خرج دهند، چنین مصرف‌کننده برانگیخته‌ای ممکن است احساس کند که به نوعی درگیر شده است (آرنولد و رینولدز، ۲۰۰۳).
درگیری ذهنی مصرف‌کننده به عنوان اهمیت شخصی درک شده، یا علاقه مرتبط با اکتساب، مصرف و کنارگذاری کالا، خدمت یا ایده تعریف می‌شود. همانگونه که میزان درگیری ذهنی افزایش می‌یابد، مصرف‌کنندگان انگیزه بیشتری برای توجه، فهم و بازشکافی اطلاعاتی که در خرید یک کالا مهم است به دست می‌آورند. یک تعریف جهانی از درگیری ذهنی مصرف‌کننده ممکن است بدین صورت باشد:
“درجه اهمیت یا میزان علاقه‌ای که مصرف‌کننده به مطمئن بودن محصول دارد یا اهمیتی که یک نوع بخصوص کالا برای مصرف‌کنندگان براساس نیازهای ذاتی، ارزش‌ها و علایق آنها دارد” (اسپجل و همکاران، ۲۰۰۹).
مفهوم درگیری ذهنی از علوم اجتماعی گرفته شده است، کروگمان در سال ۱۹۶۵ برای اولین بار مفهوم درگیری را در بازاریابی بکار برد، او توضیح می‌دهد که مفهوم درگیری پایین چگونه بر پیام بازرگانی تلویزیونی تاثیر دارد (جونز و همکاران، ۲۰۰۳).
۲-۱-۲-۴-۱-۳-۴- ماهیت درگیری ذهنی
سطح درگیری از خیلی زیاد تا خیلی کم درجه‌بندی می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که درگیری ذهنی مصرف‌کننده تحت تاثیر شاخص‌های مرتبط با محصول، شاخص‌های شخصی مربوط به مصرف‌کننده و عوامل موقعیتی مربوط به تصمیم‌گیری خرید، می‌باشد (کینارد و کاپلا، ۲۰۰۶). به عبارتی ساده‌تر درگیری تابعی از شخص، محصول و موقعیت است. اصولا اصطلاحاتی از قبیل درگیری پایین یا بالای محصول لزوماً از نظر معنایی نادرست هستند. چون محصولات ذاتا درگیر یا غیر درگیر نیستند. تنها مصرف‌کنندگان می‌توانند درگیر باشند و درگیری محصول اساساً یک پاسخ مصرف‌کننده به محصول است. ارزش‌ها یا نیازهای فردی که موجب علاقه همیشگی به محصولات می‌شود با درگیری ذهنی در ارتباط هستند. ارزش‌ها، بازنمایی کلی نیازهای اساسی و اهداف فردی هستند که برای ارزیابی محصولات استفاده می‌شوند. در نتیجه ارزش‌ها، نگرش‌ها و گرایش‌ها، فرد را به سمت یک محصول و اهمیت محصول هدایت می‌کنند. ماکس ساترلند معتقدند در بسیاری از طبقات محصول دارای درگیری پایین، نام‌های تجاری مختلف، بسیار شبیه یکدیگرند و در پاره‌ای از اوقات تقریباً یکسان‌اند. برای مصرف‌کننده چندان اهمیتی ندارد که کدام یک از این محصولات را بخرد. در چنین طبقه‌ای با درگیری کم است که تاثیرات تبلیغ می‌تواند به بیشترین حد خود برسد (ساترلند، ۱۳۸۰، ۳۱). همچنین در مورد محصولات کاملا درگیرکننده، بیشترین اثر تبلیغ، بر اتخاذ تصمیم نهایی نیست، بلکه متوجه آن است که آن نام تجاری نیز مدنظر قرار گیرد (همان منبع، ۳۵).
زمانی که مصرف‌کننده، قصد انجام کاری را دارد تا نیازش را برآورده سازد، از انگیزه لازم برای دریافت و پردازش هر‌گونه اطلاعاتی در راستای هدف خود برخوردار است. در‌حالی‌که فرد دیگری ممکن است خود را برای دستیابی به همان اطلاعات به زحمت نیاندازد، زیرا به نظر او این اطلاعات با نیازش ارتباطی ندارد (کندسری ، ۱۳۸۹).
۲-۱-۲-۴-۱-۳-۵- طبقه‌بندی درگیری ذهنی
در واقع افراد مختلف ممکن است بطور غریزی سطوح مختلفی از درگیری با یک محصول خاص را تجربه کنند. هایگی و فیک، درگیری با محصول را بعنوان رابطه شخصی کالا با مصرف‌کننده منفرد معرفی کرده‌اند. زایکوفسکی (۱۹۹۰) معتقد است ارزش‌ها، اهداف زندگی و تم زندگی مصرف‌کننده بر درگیری محصول تأثیر می‌گذارد (کوئان و همکاران، ۲۰۱۰).
درگیری ذهنی می‌تواند به سه دسته درگیری ذهنی با تبلیغات، درگیری ذهنی با محصول، درگیری ذهنی خرید تقسیم‌بندی شود. برای درک تفاوت بین این سه درگیری، علاوه بر این آنها می‌توانند به درگیری موقعیتی، درگیری محتمل و درگیری واکنشی تقسیم شوند.
کروکان می‌گوید که درگیری با تبلیغات به عنوان فهمیدن سطح درگیری ذهنی مصرف‌کننده یا واکنش بعد از دریافت اطلاعات از تبلیغات، بر نگرانی مصرف‌کننده درباره اطلاعات تبلیغات بنا شده است.
درگیری محصول متفاوت از درگیری خرید است. درگیری خرید می‌تواند بصورت ارتباط فعالیت‌های خرید با فرد در نظر گرفته شود. از طرف دیگر، درگیری محصول، ارتباط مشاهده شده طبقه محصول با فرد را در یک مبنای مداوم منعکس می‌کند، بعنوان مثال، فرد ممکن است با یک طبقه محصول (مثل ماشین‌) یا با یک نام و نشان تجاری خاص (مثل ولوو) بسیار درگیر شود ولی دارای یک سطح بسیار پایینی از درگیری با فرآیندهای خرید باشد. بالعکس فرد ممکن است سطح نسبتا پایینی از درگیری با یک طبقه محصول (مثل جین) داشته باشد اما دارای سطح بالایی از درگیری خرید باشد که احتمالا بخاطر این است که فرد دوست دارد دوستی را تحت تأثیر قرار دهد و یا پولی را پس‌انداز کند.
درگیری با خرید به نگرانی مصرف‌کننده در مورد تصمیم‌گیری خرید و فعالیت خرید کردن بر می‌گردد.
درگیری محتمل، نشان دهنده واکنش یک فرد به رفتار محیطی خاص می‌باشد. هاستون و روس‌چیلد نشان می‌دهند که درگیری محتمل از دو منبع ،سیستم قدردانی ذهنی مصرف‌کننده از یک مفهوم محصول به یک مصرف‌کننده (و یا تجربه مصرف‌کننده در استفاده از محصول در گذشته) سرچشمه می‌گیرد.
درگیری موقعیتی به زمانی بر می‌گردد که یک مصرف‌کننده قصد دستیابی به اهداف خارجی در مورد خرید محصول و یا تقاضای آن را دارد یا یک نگرانی موقتی در مورد محصول دارد. بعد از این‌که مصرف‌کننده به هدفش رسید، درگیری‌اش با موقعیت، فورا کم خواهد شد.
۲-۱-۲-۴-۱-۳-۶-تاثیر درگیری ذهنی محصول بر تصمیم‌گیری خرید
درگیری واکنشی ترکیبی از درگیری موقعیتی و محتمل است که باعث ایجاد یک شرایط ذهنی در مورد بعضی چیزها می‌شود.
فریدمن و اسمیت در تحقیقات‌شان در مورد خدمات کشف کردند که زمانی که مصرف‌کنندگان می‌خواهند یک خدمت را انتخاب کنند، درگیری ذهنی آنها افزایش می‌یابد و آنها برای یافتن اطلاعات بیشتری تحقیق می‌کنند.
گلداسمیت و امرت گزارش دادند که درگیری با محصول یک نقش مهم را در رفتار مصرف‌کننده بازی می‌‌کند. وقتی که سطح درگیری ذهنی مصرف‌کننده افزایش می‌یابد، مصرف‌کننده برای یافتن اطلاعات بیشتر جست‌و‌جو خواهد کرد (نیز و تیلور، ۱۹۹۴).
محققان رفتار مصرف‌کننده معتقدند که درگیری ذهنی یک متغیر میانی در یک فرایند تصمیم‌گیری خرید می‌باشد. پیشینه درگیری ذهنی نشان می‌دهد، هنگام تصمیم‌گیری، افراد با درگیری ذهنی بالا در مقایسه با افراد با درگیری ذهنی پایین، از معیارهای بیشتری استفاده می‌کنند، برای بدست آوردن اطلاعات بیشتری تحقیق می‌کنند، گزینه‌های کمتری را می‌پذیرند، وارد جزئیات بیشتری می‌شوند، می‌خواهند در مورد قوت و ضعف گزینه‌های ممکن با بیشترین جزئیات بدانند و در برابر تغییر نگرش‌های‌شان بیشتر مقاومت می‌کنند (ادگت و کولن، ۱۹۹۲).
تحقیقات نشان می‌دهد زمانی‌که درگیری با محصول بالاست، فرایند تصمیم خریدار از طریق تصمیم‌سازی توسعه یافته، مجموعه‌ای از مراحل منطقی شامل جست‌و‌جوی اطلاعات و ارزیابی معیارها را طی می کند (بییان و همکاران، ۲۰۱۱).
درگیری با محصول می‌تواند بر فرایند تصمیم‌گیری مرتبط با یک محصول، شدت جست‌و‌جوی اطلاعات، زمان اختصاص یافته به انطباق با محصول، رفتار مؤثر بر گرایش‌های مشتری و ترجیحات وی در رابطه با محصول، ادراک فرد از سایر گزینه‌ها در همان طبقه محصول و وفاداری به برند تأثیرگذار باشد. سطح درگیری محصول در میان افراد بوسیله دانش عینی محصول نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. مطالعات نشان می‌دهد دانش محصول مصرف‌کنندگان به همراه افزایش نرخ درگیری محصول، افزایش خواهد یافت (تئانی، هراتی و همکاران، ۲۰۱۰).بنابراین سطوح درگیری می‌توانند بر پردازش اطلاعات، تصمیم‌گیری و واکنش به تبلیغات تاثیر بگذارد.
این مطلب به بازاریابان پیشنهاد می‌کند که سطح درگیری ذهنی مصرف‌کننده بر انتخاب انواع پیشنهادهای بازاریابی به وسیله شرکت‌ها و بنگاه‌ها تاثیر می‌گذارد (ادگت و کولن، ۱۹۹۲).
۲-۱-۲-۴-۱-۳-۷-تصویر ذهنی
سطح درگیری مصرف‌کننده در فرایند‌های تصمیم‌گیری خرید، مورد توجه بازاریابی عمومی در دو مورد تشویق‌کننده بودن و تاثیر‌گذار بودن آن بر نگرش و رفتار مصرف‌کننده قرار گرفته است. همچنین درگیری ذهنی مصرف‌کننده خودش را به صورت یک متغیر کلیدی برای توضیح بعضی از واکنش‌های مصرف‌کنندگان به محرک‌های بازاریابی نشان داده‌است. مشتریان از تداعیات برند برای کمک به پردازش، سازماندهی و بازیابی اطلاعات در ذهن و اتخاذ تصمیم خرید استفاده می‌کنند (یون و فابر، ۲۰۰۰).
تداعیات ذهنی از برند می‌توانند در اثر ارتباط میان آن برند و سایر موجودیت‌ها و هویت‌ها، تداعیات ذهنی فرعی را در ذهن مشتری ایجاد کنند (کلر، ۲۰۰۳). برند یا نام تجاری به گونه‌ای انتخاب می‌شود تا در ذهن مشتری باقی بماند، با این برند زندگی کند و همواره آن را به خاطر بیاورد (کاتلر، ۱۳۸۴). برندسازی با ایجاد یک ساختار ذهنی به مصرف‌کنندگان کمک می‌کند تا دانش خود را در مورد محصولات و خدمات سازماندهی کنند و در نتیجه تصمیم‌گیری برای آنها ساده‌تر می‌شود (کلر، ۲۰۰۳).
تصویر برند، نحوه ادراک برند توسط مشتریان و مجموعه‌ای‌ از تداعیات برند در ذهن مشتری را نشان می‌دهد (بییان و همکاران، ۲۰۱۱). کلر (۱۹۹۳) و لانزا (۲۰۰۱) تصویر برند را ادراک کلی مصرف‌کننده در اثر شناسایی محصول، خصوصیات آن و سایر برندهای مرتبط تعریف می‌کنند (لین، ۲۰۰۸). به عقیده فلدویک، افراد از کوچک‌ترین تعاملات و خاطره‌هایشان از یک نام تجاری تصویری در ذهن خود می‌سازند (میلر و همکاران، ۲۰۰۸). اسلائر و آلبا معتقدند که تداعیات برند ممکن است جست‌و‌جوی مصرف‌کنندگان برای سایر انواع اطلاعات لازم برای تصمیم خرید را مسدود نماید (گیل و.همکاران، ۲۰۰۷). رینولدز معتقد است تصویر، یک سازه ذهنی است که توسط مصرف‌کننده و براساس برخی برداشت‌های انتخابی در میان انبوهی از برداشت‌ها توسعه می‌یابند، این امر از طریق یک فرایند خلاقانه رخ می‌دهد که در آن این برداشت‌های انتخابی شفاف، مزین و مرتب می‌شوند (سونداه جونیور و همکاران، ۲۰۰۷) همسوسازی این تصاویر خلاقانه با یکدیگر و تشکیل یک تصویر برند واحد می‌تواند تصویر برند مطلوب و آنچه در اذهان مشتریان می‌گذرد، را بر یکدیگر منطبق سازد (دداوگلو و همکاران، ۲۰۰۹).

حسن نیت۱۸۳/۱۴۹۰۸۵/۴۹۰۰۰۵/۰۳۳/۰۰۰/۱قابلیت اعتماد۱۲۵/۸۰۸۱۰/۲۰۰۰۰۵/۰۱۶/۰۹۹/۰

*. متغیر وابسته: اعتبار معلم.
مطابق با نتایج جدول ۴-۷، صمیمیت معلمان تاثیر معناداری بر ارزیابی دانش آموزان از شایستگی علمی انها داشته است: ۰۰۰۵/۰=p؛ ۴۹/۰=اندازه اثر؛ ۱۵/۱۶۸=F. بدین گونه که دانش آموزان معلمان صمیمی را از نظر علمی شایسته تر ارزیابی کرده اند (نگاه کنید شکل ۴-۱).
صمیمیت معلم بر ارزیابی حسن نیت آنها موثر بوده است: ۰۰۰۵/۰=p؛ ۵۰/۰=اندازه اثر؛ ۱۵/۱۷۷=F. بدین گونه که دانش آموزان معلمان صمیمی را باحسن نیت تر ارزیابی کرده اند (نگاه کنید شکل ۴-۱).
همچنین، صمیمیت معلم بر ارزیابی قابلیت اعتماد آنها نیز موثر بوده است: ۰۰۰۵/۰=p؛ ۴۹/۰=اندازه اثر؛ ۱۵/۱۶۸=F. بدین گونه که دانش اموزان معلمان صمیمی را نسبت به معلمان غیر صمیمی قابل اعتماد تر ارزیابی کرده اند (نگاه کنید شکل ۴-۱).
به عبارتی، ۵۰ درصد تغییرات در ارزیابی حسن نیت،و ۴۹ درصد تغییرات در ارزیابی شایستگی معلمان تحت تاثیر صمیمت آنها در کلاس درس بوده است. این درحالی است که در ارزیابی اعتماد پذیری این تاثیر پذیری تنها اندکی بیشتر از نصف تاثیرپذیری ارزیابی حسن نیت و اعتماد پذیری بوده است (۲۹/۰=اندازه اثر).

نکته بعدی در ارتباط با نتایج جدول ۴-۷ این است که، تاثیر صمیمت معلم بر ارزیابی هر سه شاخص اعتبار او موثر بوده است (۰۵/۰>p). بدین صورت که ارزیابی پسران از شایستگی علمی ۶۱ درصد (۰۰۰۵/۰=p؛ ۱۵/۱۱۳=F)، تحت تاثیر صمیمیت معلم در کلاس درس بوده در حالی که در دختران این تاثیرپذیری تنها ۳۴ درصد (۰۰۰۵/۰=p؛ ۵۸/۵۲=F) بوده است. ارزیابی حسن نیت معلمان در پسران ۶۴ درصد (۰۰۰۵/۰=p؛ ۲۰/۱۳۲=F) و در دختران تنها ۳۳ درصد (۰۰۰۵/۰=p؛ ۸۵/۴۹=F) تحت تاثیر صمیمیت معلم در کلاس درس بوده است. در ارزیابی قابلیت اعتماد معلمان نیز این تاثیرپذیری در پسران ۴۳ درصد (۰۰۰۵/۰=p؛ ۸۵/۵۴=F) و در دختران تنها ۱۶ درصد (۰۰۰۵/۰=p؛ ۱۰/۲۰=F) بوده است. بدین ترتیب ارزیابی دانش آموزان پسر نسبت به دانش آموزان دختر تقریباً دو برابر بیشتر تحت تاثیر سطح صمیمیت معلمشان در کلاس درس بوده است و یا به عبارتی، دانش آموزان دختر به طور معناداری نسبت به دانش آموزان پسر در ارزیابی اعتبار معلمشان تاثیرپذیری کمتری از سطح صمیمیت معلم در کلاس درس داشته اند.
۴-۲-۴- فرضیه چهارم: بدرفتار تلقی شده معلم موجب می شود که اعتبار معلم کاهش پیدا کند.برای آزمون این فرضیه، نمرات پرسشنامه اعتبار دانش آموزان سناریوی اول (معلم صمیمی با بدرفتار بالا) و سناریوی دوم (معلم صمیمی با بدرفتاری پایین) با یکدیگر مقایسه می شوند. چون در این تاثیر صمیمت معلم کنترل شده است.
جدول ۴-۸، خلاصه نتایج آماره های توصیفی دانش آموزان دو سناریو را در نمرات پرسشنامه اعتبار نشان می دهد.
جدول ۴-۸٫ نتایج اماره های توصیفی شاخص های ارزیابی اعتبار معلم در دانش آموزان سناریوی ۲ و ۱.

سیاست های رفسنجانی به تدریج و با گذشت زمان هم از سوی نیروهای راست گرا و هم چپ گرا در درون هیئت حاکمه با انتقاد و مخالفت مواجه شد.گروه های چپ گرا که قدرت چندانی نداشتند صرفاً به طرح انتقاد علیه سیاستهای وی و فشار ناشی از سیاست های اقتصادی او بر طبقات متوسط و پایین می پرداختند.این کار نیز توسط معدود روزنامه ها و نشریات مربوط به این جناح خصوصاً روزنامه سلام و هفته نامه عصر ما صورت می گرفت.اما انتقادات و حملات نیروهای راست گرا به رفسنجانی وسیع تر و تاثیرگذارتر بود.نیروهای راست گرا افزون بر ناخرسندی از برخی سیاست های اقتصادی دولت رفسنجانی،از آزادی های نسبی سیاسی و فرهنگی اجرا شده توسط این دولت ،ناراضی بودند.این مخالفتها پس از آغاز کار مجلس چهارم تشدید شد.این مجلس به ویژه سیاست های وزارت خانه های کشور و فرهنگ و ارشاد اسلامی را که از مجریان این سیاست های آزاد سازی بودند،مورد حملات تندی قرار دادند و سرانجام رفسنجانی را وادار به تغییر وزرای این دو وزارت خانه و انتخاب افراد نزدیک به راست گرایان در این وزارت خانه ها نمودند.

علاوه بر این،تبلیغات وسیعی از سوی محافظه کاران نسبت به تحولات فرهنگی تحت عنوان خطر تهاجم فرهنگی غرب آغاز شد که غالباً از سوی راست گرایان و محافل سنتی به سیاست های دولت رفسنجانی و به ویژه کارگزاران فرهنگی و شهری(بیش از همه به شهرداری ها و فرهنگ سراهای ایجاد شده توسط شهرداری ها)نسبت داده می شد.سرانجام حملات شدیدی نیز از سوی محافل مذبور به آنچه آن را"فساد مالی و اداری” و “ثروت های باد آورده” می خواندند،آغاز گردید و بانکها،شهرداری ها و وزارت خانه های اقتصادی دولت رفسنجانی آماج انتقادات و اقدامات سیاسی و قضایی قرار گرفتند(خواجه سروی،۴۶۰:۱۳۸۲)

دولت رفسنجانی به ویژه در دوره دوم زمام داری خود بیش از هر چیز متکی به گروهی از مدیران و فن سالارانی بود که دستگاه های اداری و اجرایی کشور را در دست داشتند.این گروه گرچه اصولاً فاقد تشکل و موقعیت سیاسی آشکار و مشخص بود،امادر اواخر دوره چهارم مجلس،بخشی از همین گروه شامل تعدادی از وزرا،معاونین آنها و … یک تشکل سیاسی به نام"کارگزاران سازندگی” ایجاد کردند و با جدیت وارد کارزار رقابت انتخاباتی با محافظه کاران شدند.البته ضعف پایگاه اجتماعی این گروه،آنها را واداشت که که به دنبال ائتلاف با دیگر گروه های سیاسی باشند.از سوی دیگر،در همان زمان گروه های چپ گرایی حامی نظام اسلامی نیز به طور جدی در تلاش برای بیرون آمدن از انزوای سیاسی بودند.در چنین شرایطی ائتلاف این دو نیرو،یعنی کارگزاران سازندگی و نیروهای چپ گرای موسوم به"خط امام"(شامل مجمع روحانیون مبارز،مجاهدین انقلاب اسلامی،انجمن اسلامی دانشجویان و خانه کارگر)در آستانه انتخابات دوره پنجم مجلس شورای اسلامی تحقق یافت.انتخابات مجلس پنجم بعد از انتخابات دوره اول نخستین انتخاباتی بود که با رقابت های جدی میان نیروهای سیاسی رقیب و همچنین حساسیت های قابل ملاحظه ای از سوی گره های مختلف اجتماعی همراه بود.بارزتر شدن مرز بندی ها،دست کم از لحاظ مواضع و جهت گیری های سیاسی و فرهنگی در میان نیروهای سیاسی درگیر،وجود یک فضای نسبتاً باز مطبوعاتی و برخورداری هریک از نیروهای درگیر از نشریات متعدد،از جمله عواملی بودند که به این انتخابات اهمیت و گرمی قابل ملاحظه ای بخشیدند.در این رقابت انتخاباتی جناح محافظه کار در تبلیغات انتخاباتی خود بر مسائلی از قبیل مقابله با تهاجم فرهنگی و جلوگیری از نفوذ لیبرال ها و"نامحرمان” به درون نظام و مجلس سخن می گفتند که این مفاهیم غالبا متوجه جناح رقیب بود.جناح مقابل (ائتلاف کارگزاران و گروه های خط امام)که در روزنامه های پر نفوزی همچون سلام و همشهری را در دست داشتند در تبلیغات خود جناح رقیب را به"انحصار طلبی” و” سوء استفاده از نهادهای قانونی برای اهداف گروهی"،"احتمال دست زدن به تقلب های انتخابی” و … متهم می کرد.کاندید های این جناح به ویژه کاندیدهای زن که تعداد آنها نسبت به دوره های پیش افزایش قابل ملاحظه ای یافته بود در تبلیغات خود معمولاً بر احقاق"حقوق زنان"،"کاهش محدودیت های سیاسی و فرهنگی"و … تکیه می کردند .به هر حال رقابت نزدیک جناح های درگیر،انتخابات را در بیشتر حوزه ها به دور دوم کشاند.سرانجام پس از کشمکشهای زیادی که با ابطال نتایج انتخابات در چند حوزه همراه بود،اکثریت مجلس به دست جناح راست افتاد.

جناح راست که اکثریت مجلس و چند وزارت خانه را در اختیار داشت در سطح جامعه نیز روزنامه رسالت،عمده ترین سخنگوی آن،خط مشی آن را ارئه می نمود.در دانشگاه نیز جامعه اسلامی دانشجویان را که در مقابل انجمن اسلامی تشکیل شد،به عنوان حامی خود داشت.در عرصه سیاسی از حمایت جامعه روحانیت و ۱۲ تشکل همسو با آن برخوردار بود.این جناح از یک سو دولت را تحت مراقبت خود گرفت و از سوی دیگر برای حفظ و گسترش قدرت،صفوف تشکلهای خود را تحکیم و تلاش نمود از مجموع آنهاحزبی فراگیر تشکیل دهد.طیف اکثریت مجلس،جهت مراقبت از عملکرد دولت،دیوان محاسبات را فعال ساخت تا بر هزینه های دستگاه های اجرایی نظارت کند؛همچنین مرکز پژوهش های مجلس را به وجود آورد تا به مثابه بازوی فکری مجلس از دستگاه های اجرایی،تحقیق و تفحص به عمل آورد.مهمتر از همه،انجام تحقیق و تفحص صدا و سیما بود که در آن زمان ریاست آن را یکی از تکنوکرات ها یعنی محمد هاشمی به مدت ۱۳ سال برعهده داشت.نتیجه تحقیق و تفحص،برکناری رئیس سازمان صدا و سیما و انتخاب وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی،علی لاریجانی به جای وی بود.مجلس همچنین با دولت بر سر محتوای برنامه دوم توسعه،اختلاف نظر پیدا کرد.بررسی دقیق لایحه ی برنامه دوم از سوی مجلس که دولت تلاش داشت ؟آن را از سال ۱۳۷۳ اجرا کند،موجب تاخیر یکساله در اجرای آن شد.همچنین اکثریت مجلس در ۲۳ آذر ماه ۱۳۷۳ وزیر معادن و فلزات را استیضاح کرد.اگر چه وزیر توانست از مجلس رای اعتماد بگیرد،ولی دولت دوم هاشمی در دومین سال فعالیت خود از اکثریت مجلس اخطار دریافت کرد.
انتخابات مجلس پنجم و تحولاتی که با روی کار آمدن این مجلس به وقوع پیوست همانگونه که پیشتر ملاحظه شد،پیش درآمدی بر رخدادهای انتخابات هفتم ریاست جمهوری بود.
فصل دوم
دولت اصلاحات
وقایع مهم دوران سید محمد خاتمی
سید محمد خاتمی پس از پیروزی در انتخابات،کابینه خود را به مجلس معرفی کرد.طیف وسیع و نامتجانس متحدان و حامیان خاتمی،او را در انتخاب کابینه با محدودیت ها و مشکلات بسیاری مواجه کرده بود و خاتمی در این مورد ناچار بود هم حساسیت های شدید جناح مقابل خود،هم ملاحظات مربوط به گروه های سیاسی متحد خود و هم وعده های خود به مردم را با یکدیگر جمع کند.از همان ابتدا،با توجه به نقطه تمرکز برنامه ها و شعارهای خاتمی،وزارت خانه های مرتبط با امور سیاسی و فرهنگی از اهمیت خاصی برخوردار بودند.خاتمی در مورد وزارت خانه ها و سازمانهای مرتبط با امور اقتصادی ترکیبی از افراد میانه رو و یا مرتبط با کارگزاران را در کابینه خود گنجاند.تمام اعضای کابینه وی رای لازم را از مجلس گرفتند.اما مجلس در هنگام بررسی اعضای کابینه نشان داد که به ویژه در مورد وزارت خانه های سیاسی و فرهنگی نگرانی شدیدی دارد؛به طوری که آرای وزارت کشور،فرهنگ و ارشاد و آموزش عالی نسبت به دیگر وزرا بسیار کمتر بود.(فوزی،۱۳۸۴:۱۰۶۳).
با شروع کار کابینه ی خاتمی به زودی دگرگونی های قابل ملاحظه ای در فضای سیاسی و فرهنگی کشور پدید آمد.گسترش و تنوع سریع مطبوعات و بازتاب دیدگاه ها و مسائل گوناگون در روزنامه ها و نشریات و ابراز وجود گروه ها و شخصیت های گوناگون سیاسی در صحنه ی اجتماع از طریق تشکل ها و گروههایی که وزارت کشور کابینه ی خاتمی آنها را مجاز اعلام کرده بود،از جمله دگرگونی های آشکار در این زمینه بود.فضای سیاسی کشور از انبساط،تحرک و تنوع قابل ملاحظه ای برخوردار بود و طرح مسائل و خواسته ها و انتقادات گوناگون از سوی گروه های مختلف،چه در مطبوعات و چه در گروه های سیاسی،نشانه های یک جنبش سیاسی اصلاح طلبانه را با خود داشت.این انتظارات و درخواست ها که روز به روز گسترش و عمق بیشتری پیدا می کردند،از تنوع خاص برخوردار برخوردار بود و از تحقق آزادی های فکری و سیاسی تا ضرورت بازنگری در تفسیرهای محافظه کارانه،از حقوق و آزادی های گروه های مختلف به ویژه زنان و جوانان و نحوه ی روابط و معاشرت های اجتماعی تا ضرورت بهبود اوضاع اقتصادی و معیشتی مردم و حتی برخی خواسته های قومی_زبانی را شامل می شدند.در مجموع یکی از مهمترین آثار روی کار آمدن دولت خاتمی را می توان فراهم شدن شرایط برای طرح خواسته های بی شمار گرو های مختلف و مهم تر از آن،ارائه ی یک تلقی جدید از حقوق و آزادی های مردم توسط دولت دانست.(فوزی،۱۰۶۵:۱۳۸۴)
در مقابل،جریان مخالف دولت که از مدت ها پیش از شروع به کار دولت خاتمی،ناخرسندی عمیق خود را از وعده ها و برنامه ی آزاد سازی سیاسی و فرهنگی او ابراز کرده بود،انتقادات و حملات خود را علیه اجرای این برنامه آغاز کرد.آنها با استناد به برخی مطالب مندرج در مطبوعات،گسترش(این نوع) آزادی را باعث"تسلط لیبرالیسم” و “رواج اباهه گری” و “تهدید ارزشهای مذهبی” و “تسلط دگر اندیشان” دانسته و همه ی اینها را تهدیدی علیه نظام تلقی کردند.از سوی دیگر با گسترش تجمعات سیاسی دانشجویی در کشور،زمینه برای درگیر شدن گروه های موافق و مخالف اصلاحات دولت فراهم آمد و در موارد متعددی این تجمعات به درگیری انجامید که مخالفان خاتمی این ناآرامی ها را به سیاست های آزاد سازی و برنامه توسعه سیاسی دولت و عملکرد وزارت کشور نسبت می دادند.(فوزی،۱۰۶۶:۱۳۸۴)
شاید بتوان اولین رویارویی جناح مخالف با دولت خاتمی را محاکمه شهردار تهران،غلامحسین کرباسچی دانست.وی که در انتخابات مجلس پنجم به حمایت از نامزدهای کارگزاران سازندگی مشهور شده و برخی سیاست های خاص را در حوزه های فرهنگی دنبال می کرد،در اواخر سال ۱۳۷۶ توسط دادگستری تهران دستگیر و محاکمه گردید.محاکمه وی که به بروز مخالفتها و اعتراضات حامیان دولت منجر شد،به صورت علنی از طریق صدا و سیما پخش گردید.این محاکمه که در زمان ریاست آیت الله محمد یزدی بر قوه قضاییه ،از اعضای جامعه روحانیت مبارز تهران،انجام گرفت(و ریاست دادگستری را حجت الاسلام علی رازینی بر عهده داشت) از سوی دولت و حامیان او به معنای سنگ اندازی جناح مخالف در راه دولت و مقابله با آن تعبیر گردید.
روزنامه های طرفدار جناح راست از این اقدام دادگستری،حمایت کرده و محاکمه شهردار تهران را اقدامی شایسته دانسته و در مقابل روزنامه های دوم خردادی به آن اعتراض می کردند.دولت خاتمی نیز از شهردار تهران حمایت کرد و در حمایت از وی نمایشگاهی از خدمات و دستاوردهای شهردار تهران را در وزارت کشور تشکیل داد.نتیجه ی این محاکمه با زندانی شدن و انفصال شهردار تهران از خدمات دولتی،به نفع جناح راست تمام شد.استیضاح وزیر کشور،عبدالله نوری،در خرداد ۱۳۷۷ به رهبری عناصر شاخص جناح راست(محمد رضا باهنر،مرضیه وحید دستجردی،مهدی رضا درویش زاده،سید رضا طاهر طاهریو عباسعلی نورا) از طریق طرح اعتراض به وجود تشنج و ناآرامی در کشور توانستند با ۱۳۷ رای عدم اعتماد،به وزارت چند ماهه ی عبدالله نوری پایان دهند.
در پاییز و زمستان ۱۳۷۷ واقعه ای رخ داد که فضای داخلی ایران را ملتهب و حکومت را با چالش جدی مواجه کرد.این واقعه که از آن به عنوان"قتل های زنجیره ای"تعبیر می شود،تا مدت ها هم در داخل و هم در سطح بین المللی ثبات سیاسی حکومت را تحت تاثیر قرار داد.در ابتدای آذر ماه ۱۳۷۷ مشخص شد که یک سلسله قتل های سازمان یافته علیه نویسندگان و فعالان سیاسی منتقد یا مخالف نظام صورت گرفته است.شبکه اجرایی این قتلها که با پیگیری خاتمی و حمایت آیت الله خامنه ای نیز همراه بود شناسایی گردید.وزارت اطلاعات اعلام کرد که بعضی از کارکنانش در این قتلها دخالت داشته اند.به دنبال این موضوع فشار برای کنار گذاشتن وزیر اطلاعات از سوی مطبوعات و گروه های طرفدار خاتمی آغاز شد و سرانجام به استعفای وزیر منجر گردید.
در این زمان وزارت اطلاعات در تصدی حجت الاسلام دری نجف آبادی بود که از اعضای شورای مرکزی جامعه روحانیت محسوب می گردید.بنابراین با توجه به فضای عمومی جامعه که جناح راست را به خشونت طلبی،مخالفت با آزادی بیان و مطبوعات متهم می کرد،انتساب این واقعه به این جناح در سطح جامعه موثر افتاد.بر این اساس موجی از شایعات واتهامات شروع شد و مطبوعات جناح دوم خرداد،جناح رقیب را به دست داشتن در این قتل ها متهم نمود و یا حداقل این فکر را القا نمودند جناح رقیب و خصوصاً برخی از عناصر آن با “تئوریزه کردن خشونت” در زمینه سازی این قتلها موثر بوده است.نتیجه این وقایع در سطح داخلی استعفای وزیر اطلاعات،رواج اتهامات و فضای ملتهب سیاسی بود و در سطح بین المللی نیز مشکلاتی را برای کشور به وجود آورد.اصول گرایان نیز ناگهان جناح حاکم را متهم به دست داشتن در این قتل ها کردند.آنها استدلال کردند که مسئول اصلی قتلها،مصطفی کاظمی است که وی از هواداران جدی خاتمی است.هرچند رسانه های دوم خردادی با انسجام و هماهنگی کامل حملات منظم شده ای را علیه اینان به راه انداختند و جناح اصول گرا به دلیل ناهماهنگی،نداشتن جراید مناسب و رعب منتج از شکست در انتخابات نتوانستند به خوبی از ادعای خود دفاع کنند،ولی استدلال آنها توانست جناح حاکم را در موضع تدافعی قرار دهد و تا حدی از تهاجم آن ها جلوگیری کند.
به علاوه تاخیر و ضعف مدیریتی که مرجع رسیدگی به پرونده از خود نشان داد،از یک سو زمینه را هر چه بیشتر برای بهره برداری سیاس از اطلاعات ناقص پرونده فراهم کرد و از سوی دیگر دست به دست شدن پرونده در دست چند گروه امنیتی و قضایی وبه درازا کشیدن بررسی آن،در حدود چهار سال و مرگ مشکوک یکی از متهمان پرونده(سعید امامی) در بازداشتگاه،از اعتبار دستگاه قضایی نزد افکار عمومی به شدت کاست و نوع سردر گمی در بخش قضایی و امنیتی نظام را به نمایش گذاشت.
در سال ۱۳۷۷ برای اولین بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی،انتخابات شوراها برگزار گردید و در اکثر نقاط کشور خصوصاً شهر تهران،نمایندگان و کاندیدهای جناح دوم خرداد به پیروزی رسیدند.این پیروزی همانند سایر پیروزی ها ی جناح مذکور عمدتاً مدیون روزنامه های پر تیراژ وابسته به این جناح بود که در زمان وزارت عطاءالله مهاجرانی از جهات مختلف رشد کرده بودند.اما طولی نکشید که این سیر رشد با روی دادن دو اتفاق متوقف شد.این دو رویداد،یکی استیضاح وزیر فرهنگ و ارشاد دولت خاتمی،سید عطاءالله مهاجرانی و دیگری تصویب اصلاح قانون مطبوعات و در پی آن کاهش اختیارات هیئت منصفه بود.
طرح اصلاح قانون مطبوعات که کلیات آن در ۱۶ تیرماه ۱۳۷۸ به تصویب اکثریت مجلس پنجم رسید موجب بروز کشمکش ها و اختلافات شدیدی بین دو جناح اصلی کشور و دولت و مجلس گردید.همزمان با تصویب این طرح در روزنامه سلام،به مدیریت حجت الاسلام موسوی خوئینی ها عضور مجمع روحانیون مبارز تهران،در ۱۶ تیر ماه ۱۳۷۸ نامه محرمانه از وزارت اطلاعات چاپ شد که به استناد محتوای آن ادعا شده بود که طرح اصلاح قانون مطبوعات از طرف سعید امامی تهیه شده است.بلافاصله وزارت اطلاعات از روزنامه سلام به دلیل چاپ سند محرمانه آن وزارتخانه،به دادگاه ویژه ی روحانیت شکایت کرد.دادگاه ویژه روحانیت نیز روزنامه سلام را توقیف کرد.در شامگاه ۱۷ تیر ۱۳۷۸ عده ای از دانشجویان در کوی دانشگاه تهران در اعتراض به توقیف روزنامه سلام تجمع اعتراض آمیز برپا کردند؛این تجمع نقطه ی آغاز بحرانی بود که به کوی دانشگاه معروف شد.(فوزی،۴۰۸:۱۳۸۴)
نیروی انتظامی در ۱۸ تیر ۱۳۷۸ به تجمع دانشجویان خوابگاه دانشگاه تهران حمله برد.عناصر سیاسی وزارت کشور وابسته به حزب مشارکت از این واقعه استفاده کردند و بر تشنج دامن زدند که به دنبال آن تشنج در برخی دانشگاهها و شهرهای کشور آغاز شد.در خیابانهای منتهی به دانشگاه تهران،طی چند روز آشوب و بلوا به پا گردید.در دانشگاه تبریز اعتراضات دانشجویی اوج گرفت و درنهایت در اثر هجوم پلیس و کشته شدن یک نفر تا حدودی آرام شد.
این حادثه یا به عبارت دقیق تر این بحران کاملاً در ارتباط با منازعه جناح های سیاسی کشور و رقابتهای نخبگان درون مجلس و دولت قرار داشت؛به گونه ای که با بیانیه ها و سخنرانی ها اوج میگرفت وآرام می شد.
جبهه ی دوم خرداد در تبلیغات وسیع خود مدعی شد که بحران کوی دانشگاه دنباله ی قتلهای زنجیره ای بوده و برای مقابله با دولت خاتمی طراحی شده است.پیگیری بحران در شورای عالی امنیت ملی به عزل فرمانده ی نیروی انتظامی تهران بزرگ(سردار نظری)منجر شد.وی در دادگاه نظامی محاکمه ولی تبرئه شد.به علاوه وزیر فرهنگ و آموزش عالی وقت،رئیس وقت دانشگاه تهران و برخی مدیران دیگر به طور موقت از سمت خود استعفا کردند.همه ی این تحولات،به اضافه پیگیری های اطلاعاتی و قضایی،خوراک مطبوعات انتقادی دوم خرداد شد و آنها توانستند با بهره گیری از این موقعیت،رقیب را به شدت تحت فشار قرار دهند؛به طوری که جناح راست در این حادثه موضع کاملاً انفعالی به خود گرفت.(فوزی،۴۰۹:۱۳۸۴)
مقدمات انتخابات مجلس ششم در شرایطی برگزار گردید که گروه ها و جریان های سیاسی در کشور و به ویژه نیروهای برنده در انتخابات ریاست جمهوری که تحت عنوان"جبهه دوم خرداد"ائتلاف گسترده ای را تشکیل داده بودند،به شدتت فعالیت می کردند.صف بندی جناح ها و گروه های سیاسی فعال در کشور در این مقطع به شرح زیر بود.
در یک سو،جبهه دوم خرداد و در سوی دیگر منتقدین آنها قرار داشتند.دوم خردادی ها طیف وسیعی از نیروهای مختلف جپ و میانه روی داخل نظام شامل مجمع روحانیون مبارز،سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی،کارگزاران سازندگی،جبهه ی مشارکت ایران اسلامی،دفتر انجمن ها ی اسلامی دانشجویی و برخی گروه های دیگر که خود را گروه های دوم خردادی می نامیدند،می شد که عمدتاً گروه های داخل حاکمیت بودند؛هر چند برخی جریانات دیگر مثل نهضت آزادی و ملی مذهبی ها در این فضا وارد عرصه ی رقابتها در حمایت از جبهه ی دوم خرداد گردیدند.در مقابل این جریان،طیف دیگری از منتقدان برنامه های دولت شامل جامعه ی روحانیت مبارز،جمعیت موتلفه و گروه های همسو با آنان قرار داشتند.
طیف اول در آستانه ی انتخابات ائتلاف بزرگی با نام"جبهه ی دوم خرداد” تشکیل داده و به صورت فعال و منسجم در انتخابات شرکت کردند.در این انتخابات همچنین گروه های ملی مذهبی و نهضت آزادی که بعد از تحولات دوم خرداد فعالیت های خود را گسترش داده بودند،به فعالیت پرداخته و با معرفی یک لیست سی نفره وارد انتخابات شدند.در بررسی صلاحیت کاندیداهای این دوره،شورای نگهبان برخلاف انتظار،صلاحیت اکثر کاندیداهای نیروهای دوم خردادی درون نظام را مورد تایید قرار داد.هرچند صلاحیت عده ای از کاندیداهای آنها مورد تایید واقع نشد اما به هر حال این برخورد باعث فعال شدن رقابت انتخاباتی بین طرفداران دوم خردادی و منتقدین آنها شد.
در نهایت ائتلاف گروه های دوم خرداد،در این انتخابات به پیروزی دست یافت.در حوزه ی انتخابیه تهران ۲۰ نفر(از ۳۰ نفر نمایده تهران)از لیست مجمع روحانیون مبارز بودند و در مجموع ائتلاف نیروهای چپ و دوم خردادی حدود ۷۰% کرسی های مجلس را تصاحب و نیروهای منتسب به جناح راست بین ۲۰-۲۵ درصد کرسی های مجلس را به دست آوردند.به طور مثال در حوزه ی انتخابیه ی تهران تنها یک نفر از لیست جناح راست و جامعه روحانیت مبارز(دکتر غلامعلی حداد عادل) به مجلس راه یافت و بقیه حدنصاب لازم را به دست نیاوردند(فوزی،۱۰۷۴:۱۳۸۴)
در هنگام اعلام نتایج نهاد ناظر برانتخابات با اعلام خدشه دار بودن و ابطال انتخابات،برخی حوزه های انتخابیه ی موجب بروز پاره ای تنش ها و اغتشاشات در سطح جامعه شد.بروز اغتشاشات که شاهدی بر بی ثباتی سیاسی است،دردوم اسفند ۱۳۷۸ و در شهرهای شادگان،بروجن و شوش درگیری هایی رخ داد.در شادگان علاوه بر تخریب برخی سازمانهای دولتی بسیاری از اموال مردم به سرقت رفت و دهها دستگاه خودروی متعلق به نهادها و ادارات دولتی به آتش کشیده شد.در شوش به ساختمان فرمانداری تعرض و یک بانک و کتابخانه امور تربیتی به آتش کشیده شد.همچنین شیشه های ساختمان فرمانداری،اداره پست،آب و فاضلاب،دو بانک و تعدادی مغازه شکسته و ۱۵ تا ۲۰ نفر در ناآرامی ها زخمی شدند و در شهر بروجن نیز به فرماندهی حمله و شیشه های تعدادی از مدارس شکسته شد.همچنین عده ای از مردم میناب،جاسک و رودان در اعتراض به ابطال انتخابات شهرستان خود در مقابل وزارت کشور تجمع کردند و در شهرستان های باشت و گچساران نیز در اعتراض به ابطال انتخابات توسط شورای نگهبان تجمع اعتراض آمیزی شکل گرفت و شیشه برخی ادارات و بانکها شکسته شد.(خواجه سروی،۲۱۵:۱۳۸۳)
بزرگترین چالش در خصوص انتخابات مجلس ششم در شهر تهران به وجود آمد.شورای نگهبان با اعلام بروز پاره ای تقلب ها در حوزه ی انتخابیه شهر تهران،اعلام نتایج انتخابات و تایید و صحت آن را به تعویق انداخت.این موضوع باعث بروز نگرانی هایی در خصوص تقلب در انتخابات این شهر شد که در نهایت با دخالت مقام معظم رهبری صحت انتخابات شهر تهران،تایید و به نگرانی ها پایان داده شد.
وضعیت مشارکت و رقابت سیاسی در دوره های مختلف انتخاباتی
در اینجا لازم است به وضعیت مشارکت و رقابت در دوره های مختلف مجلس شورای اسلامی اشاره ای نماییم.
به عقیده ی برخی محققین الگوی حاکم بر مناسبات نخبگان و کنشگران سیاسی در برخی از انتخابات مجلس و ریاست جمهوری پس از انقلاب اسلامی کاملاً به شیوه ی دموکراتیک و رقابت جویانه و در پاره ای موارد نیز حالت غیر مسالمت آمیز و غیر رقابت جوبانه داشته است.به عقیده ساعی در اولین انتخابات مجلس و خصوصاً انتخابات ریاست جمهوری شیوه ی دموکراتیک و آزاد حاکم بوده است.احزاب و گروه های عمده در این دوره از انتخابات عبارت بودنداز:۱-نهضت آزادی ایران۲-جامعه روحانیت مبارز۳- سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی۴-سازمان مجاهدین خلق ایران۵-حزب توده۶-حزب جمهوری اسلامی۷-جبهه ی ملی چهارم.
شواهد نشان می دهد که در اولین انتخابات مجلس،مبارزه انتخابات میان سه گروه سیاسی زیر بوده است که این جناح ها در مبارزات انقلابی قبل از سال ۱۳۵۸ حضور داشتند:۱-اسلامی ۲- ملی۳- چپ.گروه های جناح اسلامی مثل حزب جمهوری اسلامی،سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی،جامعه روحانیت مبارز و گروه های جناح چپ مثل سازمان مجاهدین خلق،حزب توده و سازمان چریک های خلق و گروه های جناح ملی مثل جبهه ملی و نهضت آزادی بوده اند.کل کاندیداها ۳۶۹۰ نفر بوده اند که از این تعداد۵۴۰ نفر مربوط به تهران بود.از تهران اسامی ۸۰ نفر به دلیل نقص پرونده حذف گردید.بدین ترتیب کل کاندیداها به ۳۶۱۰ نفر کاهش یافت.در انتخابات ریاست جمهوری نیز کاندیداهای احزاب و گروه های اسلامی،ملی و چپ حضور داشتند.در این انتخابات تنها یک نفر(مسعود رجوی،کاندیدای سازمان مجاهدین خلق)چون به قانون اساسی رای نداده بودند از کاندیداتوری رد صلاحیت شد.به باور ساعی،مناسبات کنشگران بعد از عزل اولین رئیس جمهور تا خرداد ۱۳۷۶ تحت تاثیر عوامل زیر تغییر یافت:
وقوع تضاد و گسست میان گروه موسوم به حزب الله با گروه های ملی و مارکسیستی؛
وقوع جنگ ایران و عراق؛
عزل اولین ریاست جمهوری؛
آغاز مبارزه ی مسلحانه از سوی گروه های مخالف(مثل انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی و انفجار دفتر ریاست جمهوری)؛
سازمانها و گروه های غیر حزب الله(حذف نهضت آزادی ،سازمان مجاهدین خلق،جبهه ملی و…)
حاکمیت نیروهای موسوم به گروه حزب الله؛

بر اساس مقادیر ستون B جدول بالا، می توان معادله رگرسیون متغیرهای این فرضیه را به صورت زیر در نظر گرفت:

x₁ ۶۸۰/۰ + ۳۰۰/۱ = ŷ
چنانچه شرح آن رفت برای اینکه بتوان اثر مستقیم متغیرها را با یکدیگر مقایسه نمود، می بایست از ضریب بتا استفاده کرد. در جدول فوق، ستون ضرایب استاندارد شده بتا نشان می دهد که تصویر ذهنی برند دارای اثر مثبت و مستقیم بر رضایت مشتریان می‌باشد، زیرا به ازای یک واحد تغییر در این متغیر ۶۶/۰ واحد تغییر در متغیر رضایت مشتریان ایجاد می‌شود. آماره t و سطح معناداری (sig) که جهت آزمون فرض تساوی هر یک از ضرایب ستون B با عدد صفر ارائه شده است. مقادیر آماره‌ی t به دلیل بزرگ‌تر بودن از مقدار مفروض آن در سطح اطمینان ۹۵/۰ و خطای ۰۵/۰ که برابر با ۹۶/۱ می‌باشد، معنادار است. فلذا، به استناد نتایج فوق شواهدی مبنی بر رد این فرضیه مشاهده نگردید و این فرضیه را نمی‌توان رد نمود.
۴ـ۵ـ اولویت‌بندی ابعاد متغیرهای تحقیق
در این بخش از فرایند تحلیل، محقق قصد دارد تا با بهره گرفتن از آزمون ناپارامتریک فریدمن متغیرهای مورد مطالعه را اولویت‌بندی نماید. از آزمون فریدمن برای بررسی یکسان بودن اولویت بندی (رتبه بندی) تعدادی از متغیرهای وابسته توسط افراد استفاده می‌شود (مؤمنی و فعال قیومی، ۱۳۸۹، ص ۱۰۹). ولی به طور کلی هیچ فرض خاصی برای استفاده از آزمون فریدمن وجود ندارد. روش این آزمون شبیه به آزمون مجموع رتبه ها (آزمون U یا کروسکال ـ والیس) است. فروضی که آزمون فریدمن به دنبال آزمون آن است عبارتنداز:
اولویت های عوامل نمونه مورد مطالعه یکسان است: H_o
اولویت های عوامل نمونه مورد مطالعه یکسان نیست: _۱H
و آماره این آزمون به صورت زیر است:
(۴ـ۱)
که در آن k تعداد تیمارها، n تعداد بلوک ها، و R_j مجموع رتبه های j امین ستون (تیمار) است. همانند آزمون U (کروسکال ـ والیس)، آماره آزمون ^۲χ تقریباً دارای توزیع ^۲χ با درجه آزادی (۱ ـ K) است (آذر و مؤمنی، ۱۳۸۴، ص ۳۱۴).
۴ـ۵ـ۱ـ اولویت‌بندی ابعاد متغیر تعهد سازمانی
فرض آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی ابعاد متغیرهای تحقیق به شکل زیر نوشته می‌شود:
اولویت متغیرهای مورد مطالعه یکسان است :H_o
اولویت متغیرهای مورد مطالعه یکسان نیست :_۱H
آزمون فریدمن دو خروجی دارد. خروجی اول، میانگین رتبه‌ها را نشان می‌دهد و براساس آن می‌توان ابراز نظر نمود. بدین شکل که هریک از مؤلفه‌هایی که دارای بالاترین میانگین می‌باشد، دارای بالاترین اولویت از نظر افراد پاسخ‌دهنده است. خروجی زیر مؤید این مطلوب را نشان می‌دهد:
جدول۴ـ۳۴: آمار توصیفی آزمون فریدمن برای متغیرهای مورد مطالعه

• • میزان استفاده از خدمات مشاورهای در امر خرید و فروش سهام

ادامه جدول ۳-۱- شاخصها و ابعاد موثر بر تصمیمگیری سهامداران در خرید سهام عادی
(منبع: خادمیگراشی و قاضیزاده، ۱۳۸۶)

۳-۳-۲- جمع‌ آوری داده‌‌های تحقیق
در این گام از تحقیق با توجه به شاخص‌های نهایی، پرسش‌نامه‌های تحقیق تدوین و بین جامعه آماری که کلیه سهامداران بورس اوراق بهادار تهران که در دوره یک ماهه پژوهش به سالن بورس مراجعه مینمایند میباشند، توزیع خواهد شد.

۳-۳-۳- تحلیل داده‌های تحقیق
در این مرحله از پژوهش، با بهره گرفتن از داده‌های گردآوری شده و تکنیک‌های تشریح شده در بخش تجزیه و تحلیل داده، به تحلیل سوالات و فرضیه‌های تحقیق خواهیم پرداخت. فرایند تحقیق حاضر در شکل (۳-۱) نمایش داده شده است.

شکل۳-۱: فرایند تحقیق
۳-۴- جامعه آماری
جامعه آماری به کل گروه افراد، وقایع یا چیزهایی اشاره دارد که محقق میخواهد به تحقیق درباره آنها بپردازد (سکاران، ۱۳۸۰، ص ۲۹۴). جامعه آماری شامل عناصر، اجزاء، افراد و یا واحدهایی است که حداقل در یک صفت مشترک باشند. در تعریف جامعه باید به جامع و مانع بودن آن توجه نمود. جامع یعنی در بر گیرنده تمام اجزاء مورد نظر باشد و مانع یعنی واحدهایی را که شامل نمیشود در بر نگیرد. جامعه آماری این مطالعه را کلیه سهامداران بورس اوراق بهادار تهران که در دوره یک ماهه پژوهش به سالن بورس مراجعه مینمایند تشکیل میدهند.
۳-۵- نمونه آماری
برای رتبه بندی شاخصها (زیرمعیارها)، جامعه آماری پژوهش را کلیه سهامداران بورس اوراق بهادار تهران که در دوره یک ماهه پژوهش به سالن بورس مراجعه مینمایند تشکیل میدهند که به علت نامحدود بودن تعداد این افراد، جهت تعیین حجم نمونه از فرمول زیر استفاده خواهد شد:

در فرمول فوق جهت تعیین انحراف معیار جامعه از یک نمونه‌گیری مقدماتی استفاده خواهد گردید. بدین منظور پرسشنامه تحقیق به صورت تصادفی بین حداقل ۳۰ نفر از سهامداران بورس اوراق بهادار تهران توزیع خواهد گردید تا تعداد دقیق حجم نمونه مورد نیاز بدست آید. اما برای رتبه بندی ابعاد با بهره گرفتن از مقایسات زوجی در تکنیک AHP نیازمند خبرگان بورس اوراق بهادار هستیم که بدین منظور از نظرات چند تن از مدیران شرکتهای کارگزاری بورس استفاده خواهد شد. بر مبنای روش تحلیل سلسله مراتبی، تعداد خبرگان در این روش حتی میتواند ۵ نفر خبره در نظر گرفته شود (اصغرپور، ۱۳۸۳). در این پژوهش، مهمترین ابزار تحلیل داده ها، نرم افزار SPSS خواهد بود که برای انجام آزمونهای فرض استفاده میگردد و در راستای تعیین حجم نمونه و سایر برآوردهای همبستگی نیز کاربرد زیادی خواهد داشت و نرم افزار Expert Choice نیز برای تکنیک AHP استفاده خواهد شد.
۳-۶- روش گردآوری داده ها
در این تحقیق بخش عمده داده ها از طریق پرسشنامه به دست آمده است که مبنای اصلی پژوهش خواهد بود.
۳-۷- روایی پرسشنامه
مهمترین سؤالی که باید در مورد هر نوع روش سنجش پرسیده شود، این است که آن روش تا چه حد رواست؟ وقتی این پرسش را مطرح میسازیم، در حقیقت در پی آن هستیم که ابزار سنجش، آنچه را که مورد نظر است میسنجد یا نه؟ و اگر جواب مثبت است، تا چه اندازه از دقت و درستی آن میسنجد؟ آیا همه آنچه که مورد نظر است و یا عوامل دیگری را میسنجد؟ (سرمد و همکاران، ۱۳۷۸).
روایی، عبارت است از آن که آیا ابزار اندازه گیری خصیصه مورد نظر را که باید اندازه میگیرد یا نه؟ روایی تعیین میکند ابزار تهیه شده تا چه حد مفهوم خاص مورد نظر را اندازه میگیرد. در پژوهش حاضر جهت بررسی روایی سازه پرسشنامه، از «تحلیل عاملی» استفاده شده است. بنابراین در ادامه به معرفی این تکنیک پرداخته میشود.
۳-۷-۱-تحلیل عاملی^[۸۳]
همانگونه که بیان شد، روایی سازه یا صفت مورد نظر به این معناست که آیا پرسشنامه مزبور با صفت مورد نظر مطابقت دارد یا خیر؟ حال سؤال این است که این مطابقت را باید چگونه و با چه روش آماری میبایست بررسی کرد؟ برای سنجش این موضوع که پرسشنامه مورد مطالعه در حقیقت تا چه حد سازه و صفت مورد نظر را به خوبی نمایان میسازد یا به آن بستگی دارد، معمولاً داده های همبستگی، از طریق نشان دادن همبستگیهای بین تست مورد مطالعه و اندازه ها یا تستهای دیگری که تصور میشود منعکسکننده صفت مورد بررسی است یا با آن ارتباط دارد یک وسیله مناسب برای سنجش روایی پرسش‌نامه است. تست مورد نظر باید با اندازه های دیگر که برای سنجش همان صفت طرح شدهاند، همبستگیهای بالایی نشان دهد. این همبستگی و مطابقت را میتوان با به کار بردن تکنیک «تحلیل عاملی» تحقیق نمود. در تحلیل عاملی باید سؤالاتی که برای ارزیابی یک صفت طرح شدهاند، دارای یک بار عاملی مشترک باشند. این شاخصها را عامل^[۸۴] مینامیم.
برای اجرای تحلیل عاملی، چند مرحله متفاوت بهشرح زیر انجام پذیرفت.

1. 1. ماتریس ضرایب همبستگی تمام متغیرها محاسبه و از متغیرهایی که با سایر متغیرها همبستگی نشان داده بودند، اشتراکات بهدست میآید.

1. 1. از ماتریس همبستگی، فاکتورهایی استخراج می‌شود، که متداولترین آنها فاکتورهای اصلی هستند.

1. انتخاب و چرخش^[۸۵] عاملها برای ساده‌تر ساختن و قابل فهم‌تر کردن ساختار عاملی.

برای اینکه مؤلفه‌ها^[۸۶] روابط میان داده‌ها را بهتر تفسیر کند و روابط بین متغیرها و بعضی از فاکتورها به حداکثر برسد. دوران و تبدیلات خاصی بر روی عوامل انجام می‌پذیرد. در بسیاری از موارد که تعدادی از متغیرها به یک عامل ویژه یا حتی به تعدادی از عامل‌ها بستگی دارد، تفسیر عوامل مشکل خواهد بود؛ از اینرو، روش هایی به وجود آمده است که بدون تغییر میزان اشتراکات^[۸۷] باعث تفسیر ساده‌تر عوامل شود. شایعترین روش این کار تکنیک واریماکس^[۸۸] است، که در آن استقلال بین فاکتورهای ریاضی حفظ و در عین حال مقادیر نسبتاً‌ بزرگ (قدرمطلق) یا صفر را به ستونهای ماتریس بار عاملی اختصاص می‌دهد و این بدان معناست که ماتریسی تشکیل میشود که در آن به متغیرها وابسته یا مستقل از آنها هستند. این امر سبب ساده‌تر شدن تفسیر عوامل خواهد شد. برای اینکه دورانی متعمد بر روی بارهای عاملی به شیوه واریماکس صورت داده شود، لازم است تغییرات مربعات عناصر ستونی ماتریس برآورد عاملی بیشینه گردد.
یعنی با فرض:
(۳-۱) 
عبارت زیر بیشینه شود:
(۳-۲) 
که در آن ij ضریب ارتباط متغیر iام با عامل jام است.

1. برای آنکه بدانیم تحلیل عاملی در این بررسی مجاز است و تناسب نمونه‌گیری وجود دارد، آماره KMO محاسبه شده است. این آماره شاخصی برای مقایسه مقادیر ضرایب همبستگی ساده و جزئی بر روی همه متغیرهاست؛ یعنی:

(۳-۳) 
که در آن i معرف مقادیر از ۱ تا m متغیر، j معرف از ۱ تا p عامل، r_ij ضریب همبستگی ساده بین متغیرهای ۱j , و a_ij ضریب همبستگی جزیی متغیرهای ۱j , به شرط ثابت بودن سایر متغیرهاست.

۲-۳-۱- تحقیقات داخلی

طبرسا و همکاران (۱۳۹۱) در تحقیق خود تحت عنوان “طراحی و تبیین مدل مزیت رقابتی مبتنی بر هوشمندی سازمانی در سازمان های دانش بنیان” به بررسی عوامل موثر بر مزیت رقابتی مبتنی بر هوشمندی سازمانی بر اساس مولفه های سازمان های دانش بنیان پرداختند. نتایج تحقیق آنها نشان داد که ۶۶ درصد از مزیت رقابتی در سازمان های دانش بنیان از طریق سازه هوشمندی انسانی و ۶۱ درصد آن از طریق هوشمندی ساختاری تبیین می شود. همچنین استراتژی های دانش با ضریب تشخیص ۴۰ درصدی و ۴۸ درصدی مهم ترین شاخص اثرگذار بر هوشمندی ساختاری و هوشمندی انسانی محسوب می شود.
رضایی دولت آبادی و همکاران (۱۳۹۰) در تحقیق خود تحت عنوان “بررسی میزان تأثیر هوشمندی رقابتی در ایجاد مزیت رقابتی” به بررسی میزان تاثیر هوشمندی رقابتی و اجزای آن بر مزیت رقابتی در شرکت های شهرک علمی تحقیقاتی شهر اصفهان پرداختند. نتیجه تحقیق آنها نشان داد که استفاده از یک برنامه هوشمندی رقابتی سبب دستیابی به مزیت رقابتی نسبت به رقبا می شود و تضمین کننده بقای سازمان است. به عبارت دیگر برنامه ریزی و تمرکز، جمع آوری، تجزیه و تحلیل و انتشار و ارزیابی اطلاعات سبب تقویت قدرت رقابتی شرکت به منظور کسب موقعیت برتر در بازار می شود.
رضائیان و بلوکی(۱۳۸۹) در تحقیق خود تحت عنوان “هوشمندی رقابتی و تصمیم گیری استراتژیک” به بررسی هوشمندی رقابتی بر تصمیم گیری استراتژیک پرداخت. نتیجه تحقیق آنها نشان داد که هوشمندی رقابتی و ویژگی های آن شامل(پویش و جستجوی دقیق در منابع اطلاعاتی مختلف و داده کاوی؛ تشخیص زودهنگام خطرات و فرصت ها؛ ارایۀ مؤثر به هنگام و چند رسانه ای اطلاعات؛ فشرده سازی داده ها و اطلاعات؛ تسهیم دانش و اطلاعات ، توانایی ایجاد گزارش ها در برابر پرس و جوها در لحظه و ذخیره سازی اطلاعات و محافظت از آنها) بر فرایند تصمیم گیری استراتژیک مؤثرند، اما هوشمندی رقابتی بیشترین تأثیر را بر مراحل اولیه فرایند تصمیم گیری استراتژیک دارد و کمترین تأثیر را بر توسعه گزینه های استراتژیک و انتخاب وارزیابی گزینه ها (مراحل انتهایی تصمیم گیری استراتژیک) دارد.

۲-۳-۲) تحقیقات خارجی

آدیدام و همکاران ^[۷۳](۲۰۱۲) در تحقیق خود تحت عنوان “هوش رقابتی و عملکرد شرکت در بازارهای در حال ظهور: مطالعه اکتشافی در کشور هند” به بررسی تاثیر هوش رقابتی بر عملکرد شرکت ها در کشور هند پرداختند. نتایج این تحقیق نشان داد شرکت هایی که سطوح بالاتری از فعالیت های هوشمندی رقابتی از خود نشان می دهند به عملکرد مالی بهتری نیز دست پیدا می کنند. همچنین سطح فعالیت های هوشمندی رقابتی در بین شرکت های کشور هند در سطح متوسط می باشد و بنابراین فرصت های خوبی برای استفاده و اجرای تکنیک های پیشرفته تری از هوشمندی رقابتی وجود دارد.
صفرنیا و همکاران ^[۷۴](۲۰۱۱) در تحقیق خود تحت عنوان “مروری بر هوش رقابتی و مزیت رقابتی در شرکت های صنعتی در شهر کرمان” به بررسی تاثیر هوش رقابتی بر مزیت رقابتی در شرکت های صنعتی در شهر کرمان پرداختند. نتایج تحقیق آنها نشان داد که رابطه قوی بین هوش رقابتی و مزیت رقابتی شرکت ها در کشور ایران وجود دارد. همچنین کلیه ابعاد هوش رقابتی(فرصت های بازار، تهدیدهای رقیب، ریسک های رقیب، مخاطرات کلیدی، مفروضات اصلی) نیز با مزیت رقابتی شرکت ها رابطه دارند.

کریم^[۷۵](۲۰۱۱) در تحقیق خود تحت عنوان “ارزش سیستم هوش رقابتی کسب و کار برای ایجاد رقابت پذیری در بازار جهانی” به بررسی تاثیر سیستم هوشمندی رقابتی کسب و کار بر مزیت رقابتی شرکت ها پرداخت. نتایج تحقیق وی نشان داد که سیستم هوش رقابتی کسب و کار و کلیه اجزای آن(برنامه هوش رقابتی، همکاری میان واحدها، تخصص، استفاده از اطلاعات و تجزیه و تحلیل اطلاعات، فرایند تصمیم گیری موثر، و آمادگی فنی برای هوشمندی رقابتی) بر مزیت رقابتی شرکت ها تاثیر می گذارد.
سایمن و همکاران ^[۷۶](۲۰۰۸) در تحقیق خود تحت عنوان “هوش رقابتی: استخراج سازه، روایی و ارزیابی” به بررسی مراحل هوش رقابتی و عوامل موثر بر آن پرداختند. نتیجه تحقیق آنها نشان داد که فراین هوش رقابتی شامل مراحل زیر می باشد: ارتباطات و تجزیه و تحلیل، جمع آوری اطلاعات، و برنامه ریزی و تمرکز. همچنین عوامل موثر بر هوشمندی رقابتی عبارتند از: آگاهی، اطلاعات داخلی ، زیرساختار رسمی ، و مشارکت کارکنان.
گویماریز^[۷۷](۲۰۰۰) در تحقیق خود تحت عنوان “تاثیر هوشمندی رقابتی و حمایت سیستم اطلاعات در تغییر سازمان های تجاری کوچک” به بررسی تاثیر هوشمندی رقابتی و حمایت سیستم اطلاعات در تغییر سازمان های تجاری کوچک پرداخت. نتایج تحقیق وی نشان داد که اثربخشی هوش رقابتی شرکت به طور مستقیم با اثربخشی اجرای مدیریت تغییر شرکت در ارتباط است. اثربخشی سیستم های اطلاعاتی شرکت نیز به طور مستقیم با اثربخشی اجرای مدیریت تغییر شرکت در ارتباط است. همچنین اثربخشی حمایت بخش سیستم های اطلاعاتی، رابطه مستقیم بین اثربخشی هوش رقابتی شرکت و اثربخشی اجرای تغییر شرکت را تعدیل می کند.

سیستم های پیشنهاد دهنده اولیه بیشتر با تخمین علاقه کاربر به اشیایی که هنوز دیده نشده بود اقدام به تولید پیشنهاداتی می کردند[۲۷،۵۱].
همان طور که در فصل قبل اشاره شد در موارد بسیاری سیستم‌های پیشنهاد دهنده وب از دو مرحله‌‌ی برخط و برون خط تشکیل شده‌اند. در مرحله‌ی برون خط، سیستم پیشنهاد دهنده اطلاعات را پردازش می‌کند و مدلی از رفتار و علایق کاربر به دست می‌آورد. در مرحله‌ی بر خط، سیستم با بهره گرفتن از این مدل، می‌تواند پیشنهاداتی به کاربر جاری ارائه کند که این پیشنهادات با علایق پیشین او مطابقت دارد.
lt="تحقیق - متن کامل - پایان نامه” width="390″ height="390″ />
روش‌های تولید پیشنهاد
به طور کلی می‌توان روش‌های مختلف را در چهار گروه طبقه بندی کرد: روش‌های مبتنی بر فیلتر مشارکتی^[۳۵]، مبتنی بر محتوا^[۳۶]، مبتنی بر دانش^[۳۷] و روش‌های ترکیبی^[۳۸]، در ادامه هر یک از این روش ها به طور مختصر شرح داده می‌شوند.
روش های مبتنی بر فیلتر مشارکتی
تقریبا می‌توان گفت که واژه‌ی فیلتر کننده‌ی مشارکتی توسط گلدبرگ^[۳۹] و همکارانش که سازنده سیستم پیشنهاد دهنده بودند برای اولین بار مورد استفاده قرار گرفت[۲۶].
سیستم های پیشنهادی که با این روش تولید می‌شوند به دنبال تشابه بین علایق و انتخاب‌های کاربر جاری با دیگر کاربران می‌باشند. در حقیقت با محاسبه این تشابه و ارزیابی آن می‌توانند پیشنهادهایی را به کاربر جاری ارائه دهند. در واقع این روش علاقه مندی کاربر جاری به اشیا را براساس علایق کاربران پیشین ارزیابی می‌کند و براساس همین ارزیابی می‌تواند به کاربر جاری پیشنهاد دهد. این سیستم ها خود می‌توانند به دو دسته مبتنی بر حافظه و مبتنی بر مدل تقسیم شوند [۱۷].
سیستم های مبتنی بر مدل سیستم های پرکاربردتری نسبت به سیستم های مبتنی بر حافظه می‌باشند. همانطور که از نام این دو سیستم پیداست در سیستم های مبتنی بر حافظه اگر حجم داده ها بسیار زیاد باشد با مشکلاتی روبه رو خواهیم بود در حالی که سیستم های مبتنی بر مدل با ایجاد مدل های رفتاری می‌توانند حجم داده‌ی کمتری را ذخیره کنند.
روش‌های مبتنی بر محتوا
این روش‌ها برخلاف روش‌های مبتنی بر فیلتر مشارکتی فقط با بهره گرفتن از اشیایی که تا کنون از نظر کاربر جالب بوده است به تولید پیشنهادهایی می‌پردازد.
معمولا این روش‌ها به همراه روش‌هایی مانند طبقه بندی، خوشه بندی و … به کار می‌روند. در این روش‌ها از ویژگی‌هایی برای مدل کردن الگوهای رفتاری کاربران مانند کلمات کلیدی استفاده می‌شود.
به عنوان نمونه می‌توان به سیستم [۱۸] اشاره کرد که در آن از ۱۲۸ کلمه کلیدی که منتقل کننده‌ی بیشترین اطلاعات می‌باشند، برای مدل کردن الگوهای رفتاری کاربران استفاده شده است.
معمولا در این سیستم ها از کاربران نیز بازخورد می‌گیرند و این بازخورد می‌تواند کمک شایانی به تولید پیشنهاداتی با دقت بالاتر در سیستم نماید. به این صورت که از کاربران خواسته می‌شود تا صفحات را امتیاز دهی کنند مثلا در دسته های خوب، متوسط و ضعیف و یا با دادن ستاره به صفحات آنها را رتبه بندی می‌کنند. و سیستم می‌تواند براساس این امتیازات نمایه کاربران را به صورتی دقیق‌تر بسازد.
معمولا در این گونه از سیستم ها اگر ویژگی‌های متفاوتی در نظر گرفته شود سیستم برای یکپارچه کردن آنها بین تمام ویژگی‌ها میانگین هارمونیک می‌گیرد. و سپس با بهره گرفتن از روش‌های یادگیری مختلف با بهره‌گیری ازنمایه های کاربران که با توجه به ویژگی‌ها ساخته شده اند سیستم می تواند لیستی از پیشنهادات را تولید کند. در [۵۳] با بهره گرفتن از این روش ویژگی‌هایی از پیمایش کاربر درنظر گرفته شده و سپس با بهره گرفتن از روش‌های یادگیری ماشین اقدام به تولید پیشنهاد برای کاربر جاری می کند.
روش های مبتنی بر دانش
در این روش‌ها در حقیقت به دنبال کشف دانش نهفته می‌باشیم. و معمولا به منظور رسیدن به این اهداف از روش‌هایی نظیر استدلال^[۴۰] و استنتاج^[۴۱] قوانین بهره برده می‌شود. برخلاف روش‌های پیشین در این دسته از روش‌ها قوانین تولید پیشنهادها به صورت خودکار تولید نمی‌شوند و نیازمند دانش انسانی و افراد خبره می‌باشند. در حقیقت سیسیتم شامل پایگاه داده وسیعی از اطلاعات مرتبط با اقلام و اشیا موجود می‌باشد و در ابتدا کاربر نیازها و علایق خود را اعلام می‌کند و سیستم با بهره گرفتن از پایگاه دانش خود با توجه به نیازهای کاربر استدلال کرده و پیشنهاداتی را به وی ارائه می‌کند.
سیستم های پیشنهاد دهنده ترکیبی
این سیستم‌ها از میان روش‌های تولید پیشنهاد چندین روش را با یکدیگر ترکیب می‌کنند و سیستم جدیدی را تولید می‌کنند [۳۶]. به عنوان نمونه می‌توان سیستمی را مثال زد که از ترکیب پیشنهادهای سیستم های مختلف برای تولید لیست پیشنهادات استفاده می‌کند.
یکی دیگر از روش‌ها برای سیستم‌های ترکیبی در نظر گرفتن مجموعه ای از روشها و الگوریتم ها در سیستم می‌باشد که با توجه به شرایط مختلف در هر مورد یکی از آن مجموعه روش‌ها انتخاب شود.
مقایسه روش‌های تولید پیشنهاد
در این بخش به مقایسه‌ای میان روش های عنوان شده در بخش‌های قبل می‌پردازیم. در ادامه مقایسه‌ای بین روش‌های تولید پیشنهاد آورده شده است.
می‌توان گفت که روش فیلتر مشارکتی جزء روش‌های پر کاربرد در سیستم های توصیه‌گر می‌باشد. این روش در زمینه پیشنهاد گزینه‌هایی مانند کتاب و کالا و فیلم در دسته‌ی روش‌های موفق قرار دارد. روش‌های تولید پیشنهاد فیلتر مشارکتی دارای نقاط ضعفی نیز هستند:
الف) گزینه‌های جدید: منظور از گزینه‌ی جدید، گزینه ای است که به تازگی به سایت اضافه شده و هنوز کاربران از آن استفاده نکرده و در نتیجه معمولا در لیست پیشنهادی قرار نمی گیرد چرا که در مجموعه پروفایل‌های کاربران هنوز وجود ندارد مانند کالا و یا کتاب جدید که به لیست گزینه‌های جدید سایت اضافه شده و یا حتی صفحه جدیدی که به سایت اضافه شده است. این مشکل هنگامی بیشتر خود را نشان خواهد داد که در مواجه با سایت‌هایی باشیم که به سرعت تغییر می‌کنند و بسیار پویایی می‌باشند در این موارد استفاده از رو‌ش‌های فیلتر مشارکتی منجر به تولید پیشنهاداتی دقیق نخواهد شد.
ب) پراکندگی ماتریس امتیازدهی: این ماتریس در واقع امتیازی است که کاربران به گزینه های سایت می‌دهند. و اگر این ماتریس تبدیل به ماتریس خلوتی شود در نتیجه بدیهی است که از دقت و صحت پیشنهادات کاسته خواهد شد. ابعاد این ماتریس معمولا تعداد کاربران و تعداد گزینه ها می‌باشد بدین صورت که ماتریس امتیازدهی ماتریس است n×m که n تعداد کاربران و m تعداد آیتم ها می باشد و هر عنصر i×j در این ماتریس بیانگر امتیازی است که کاربر i برای گزینه j در نظر گرفته است. در سیستم‌های فیلتر مشارکتی به دلیل اینکه براساس میزان تشابه در امتیازات کاربران به گزینه‌ها تصمیم گیری می‌شود و پیشنهادات تولید می‌شود در نتیجه دقت پیشنهادات کاهش خواهد یافت. معمولا وب سایت ها دارای گزینه های بسیاری هستند اما تقریبا می‌توان گفت که کاربران با تمامی این گزینه ها سرو کار ندارند در نتیجه در بسیاری از موارد با ماتریس‌های بسیار بزرگ و پراکنده مواجه هستیم. البته این مسئله با ترکیب با روش‌های دیگر تولید پیشنهاد قابل حل می‌باشد.
ج) مقیاس پذیری: بدین معنا که سیستم قابلیت گسترش داشته باشد و با افزایش تعداد کاربران و گزینه ها از دقت و کیفیت پیشنهادات کاسته نشود. همانطور که پیش تر عنوان شد در روش‌های فیلتر مشارکتی مبتنی بر حافظه در مرحله برخط و تولید پیشنهاد نمایه کاربر جاری با نمایه تمام کاربران دیگر مقایسه می‌شود واین موضوع هنگامی که بردارهای نمایه کاربران دارای طول زیادی هستند سیستم را با مشکل مواجه خواهد کرد.
روش‌های مبتنی بر فیلتر محتوا نیز نقاط ضعفی دارند که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.
الف) کاربر جدید: برای کاربران جدیدی که هیچ گونه نمایه‌ای ندارند و اطلاعاتی در مورد علایق آنها وجود ندارد نمی توان پیشنهاداتی با کیفیت و دقت بالا ارائه کرد.
ب) کمبود اطلاعات: فایل های ثبت معمولا دارای فرمت مشخصی هستند و یکسری اطلاعات اولیه را در خود ثبت می‌کنند و این اطلاعات کلیه علایق کاربر را به درستی نشان نمی‌دهد.
ج) اطلاعات نادرست: شاید مسیر پیموده شده توسط کاربر واقعا مسیر مورد علاقه وی نباشد و این به دلیل طراحی نامناسب سایت اتفاق افتد که این موضوع باعث ایجاد الگوهای نامناسب و در نتیجه پیشنهادتی با دقت پایین خواهد شد.
به منظور کاستن از این معایب و پر رنگ کردن مزایای این دو روش روش‌های ترکیبی ارائه شدند. در انتهای این بخش خلاصه‌ی مقایسه روش‌های تولید پیشنهاد در جدول ۳-۱ آورده شده است.
جدول ‏۳‑۱: مقایسه روش های تولید پیشنهاد