البته، معافیت کارگر از پرداخت حق بیمه امری استثنایی بوده و نیاز به تصریح قانونگذار دارد که در همین راستا، مقنن درخصوص افراد جانباز در بند (ج) ماده ۳۷ قانون برنامه سوم توسعه مقرر نموده است: «تأمین صددرصد هزینه بیمه همگانی و مکمل جانبازان و درمان خاص آنها (صدمات ناشی از مجروحیت) بر عهده دولت می‌باشد». حکم ماده مزبور به موجب قانون الحاق یک تبصره به ماده ۹۹ قانون برنامه چهارم توسعه در قانون مزبور نیز تنفیذ شده است. در حال حاضر با تصویب قانون جامع ایثارگران که از تاریخ۲/۱۰/۱۳۹۱ به مدت ۴ سال لازم‌الاجرا می‌باشد و به موجب ماده ۱۳ قانون مزبور تأمین صددرصد (۱۰۰%) هزینه بهداشتی درمانی به صورت بیمه سلامت، بیمه همگانی، بیمه مکمل و بیمه خاص (خدماتی که مشمول قوانین بیمه همگانی و تکمیلی نمی‌گردند) خانواده شاهد، جانبازان، آزادگان و افراد تحت تکفل آنان بر عهـده دولت بوده و اعتبـارات آن هر ساله در قوانین بودجه سنواتی منظور می‌گردد.

گفتار دوم: تکلیف سازمان تأمین اجتماعی در صورت عدم پرداخت حق بیمه توسط کارفرما

نکته جالب توجه آن است که مقنن در هر حال سازمان را مکلف به ارائه تعهدات به بیمه شده دانسته است، خواه کارفرما حق بیمه را به سازمان پرداخته و خواه نپرداخته باشد. به نظر می رسد عدم پرداخت حق بیمه از سوی کارفرما رافع و مانع تعهدات سازمان در قبال بیمهشده نیست، بلکه آنچه مهم است این است که احراز رابطه کارگری و کارفرمایی میان بیمه شده و کارفرما و نیز احراز سابقه جهت برخورداری بیمه شده از حمایت های تأمین اجتماعی صورت گیرد و این موضوع البته با ارسال لیست بیمه ای بدون وجه و یا احراز رابطه کارگری و کارفرمایی از سوی مراجع تشخیص و حل اختلاف اداره کار همچنین احراز رابطه مزدبگیری فی مابین مستخدم و کارفرمای بخش عمومی و دولتی از سوی دیوان عدالت اداری ضروری است. در غیر این صورت و چنانچه رابطه کارفرما و بیمه شده احراز نگردد، اصولاً هیچ حمایتی از بیمه شده مفروض، متصور نخواهد بود. به هر حال درخصوص قسمت اخیر ماده ۳۶ قانون تأمین اجتماعی که مقرر داشته است «تأخیر کارفرما در پرداخت حق بیمه یا عدم پرداخت آن رافع مسئولیت و تعهدات سازمان در مقابل بیمه شده نخواهد بود.» تفاسیر مختلفی از سوی حقوقدانان مطرح شده است. برخی با توجه بند ۱ ماده ۲ قانون تأمین اجتماعی که «بیمه شده» را شخصی دانسته است که رأساً مشمول مقررات تأمین اجتماعی بوده و با پرداخت مبالغی به عنوان حق بیمه حق استفاده از مزایای مقرر در قانون را دارد، چنین استدلال کرده‌اند که از آنجایی که در ذیل ماده ۳۶ به مسئولیت و تعهدات سازمان در مقابل «بیمه شده» اشاره شده است و با توجه به تعریف ارائه شده از بیمه شده در بند ۱ ماده ۲ قانون تأمین اجتماعی، ذیل ماده ۳۶ تنها ناظر به اشخاصی است که لااقل یکبار برای آنها حق‌بیمه پرداخت شده و به اصطلاح «بیمه شده» محسوب می‌گردند و عدم پرداخت حق بیمه چنین اشخاصی مشمول ذیل ماده ۳۶ است. در حقیقت مراد مقنن از وضع قاعده مذکور در شق دوم ماده ۳۶ آن بوده است که کاهلی کارفرما در پرداخت حق بیمه نتواند مستند سازمان تأمین اجتماعی در عدم ارائه خدمات و وظایفش باشد، نه آنکه کارگری که اصلاً بیمه نشده و هیچ سابقه پرداخت حق‌بیمه‌ برای او وجود ندارد، بتواند به سازمان مراجعه نماید.

در مقابل، عده‌ای دیگر از حقوقدانان تفسیر موسع‌تری را از ذیل ماده ۳۶ ارائه می‌دهند بدین شرح که: اصل حمایتی بودن مقررات تأمین اجتماعی ایجاب می‌کند که در موارد ابهام و اجمال و تعارض قانون تأمین اجتماعی به تفسیری بها داد که متضمن حمایت بیشتر از بیمه شده یا مشمولین قانون باشد. لذا با توجه به اصل مذکور در تفسیر ذیل ماده ۳۶ باید پذیرفت که عدم پرداخت حق‌بیمه کارگر از سوی کارفرما، رافع تعهدات سازمان تأمین اجتماعی نیست و اشخاصی که مشمول قانون تأمین اجتماعی قرار می‌گیرند. مشمول ذیل ماده ۳۶ نیز خواهند بود اعم ازآنکه سابقه پرداخت حق بیمه درخصوص آنها وجود داشته یا اصلاً وجود نداشته باشد.^[۸۴]
دیوان عدالت اداری در دادنامه شماره ۶۳ و ۶۴ مورخ ۱۴/۲/۸۳ خود استدلال دوم را پذیرفته است: «مقررات قانون تأمین اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ به ویژه مادتین یک و ۳۶ قانون مذکور، مبین وظایف و اختیارات سازمان تأمین اجتماعی در زمینه تعمیم و گسترش بیمه‌های اجتماعی و تعهدات و مسئولیت‌های آن سازمان در قبال افراد مشمول قانون مذکور است. نظر به اینکه ایفای تعهدات مزبور مستلزم احراز شرایط قانونی به طرق مقتضی و مؤثر از جمله بررسی ادعای اشخاص ذی نفع و دلایل و مدارک آنان می‌باشد، بند ۱ بخشنامه‌های ۵۱۵ و ۱/۵۱۵ سازمان تأمین‌اجتماعی که مفهم عدم رسیدگی به تقاضای اشخاص اعم از اصیل یا قائم مقام قانونی آنان در زمینه شمول قانون و مدت پرداخت حق بیمه می‌باشد، خلاف قانون و خارج از حدود و اختیارات سازمان مذکور است».
لذا اگر کسی مدعی باشد که مشمول بیمه اجباری بوده، اما کارفرمایش حق بیمه وی را پرداخت نکرده است، می‌تواند به سازمان تأمین‌اجتماعی مراجعه و این امر را اعلام نماید. سازمان نیز می‌بایست با بررسی اسناد و مدارک مدعی، موضوع را مورد بررسی قرار می‌دهد. رأی شماره ۱۰۱۱ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری مورخ ۲۰/۹/۱۳۸۶ نیز مؤید این مطلب می‌باشد.

گفتار سوم: تکلیف کارفرما در پرداخت حق بیمه بیمه بیکاری

اصولاً مزایایی که به افراد بیکار پرداخت می شود، در دو قالب مساعدت اجتماعی و مقرری بیکاری می باشد.^[۸۵] هر چند در کشور ما اخیراً اقداماتی در جهت شناسایی مساعدت اجتماعی یا حمایت از بیکاران در حال پیگیری است، اما با توجه به اینکه در نظام حقوقی کشور ما حمایت از بیکاران تاکنون در قالب مقرری بیکاری مورد پذیرش قرار گرفته است، در این قسمت به بیمه بیکاری در قالب این مفهوم پرداخته می شود. بیمه بیکاری که مبتنی بر نظام بیمه های اجتماعی است، به منظور جبران بخشی از زیان از دست دادن مزد که خود ناشی از بیکاری ناخواسته کارگران است، طراحی شده است.^[۸۶] به موجب ماده ۵ قانون بیمه بیکاری، حق‌بیمه بیکاری به میزان ۳% مزد بیمه شده می‌باشد که کلاً توسط کارفرما تأمین و پرداخت می‌شود. با توجه به این که در قانون تأمین اجتماعی به بیمه بیکاری به عنوان یکی از حمایت‌های سازمان اشاره‌ای نشده است، ممکن است این ابهام به وجود آید که آیا عدم پرداخت حق بیمه بیکاری موجب سلب مسئولیت سازمان در ارائه مزایای بیمه بیکاری خواهد شد یا مورد مذکور نیز مشمول ذیل ماده ۳۶ می‌گردد؟ در پاسخ به مسأله مطروحه باید خاطرنشان ساخت هرچند بیمه بیکاری به عنوان یکی از حمایت‌های سازمان در قانون تأمین اجتماعی ذکر نشده است، لیکن به موجب ماده ۳ قانون بیمه بیکاری، بیمه بیکاری یکی از حمایت‌های تأمین اجتماعی می‌باشد. لذا در صورتی که کارفرما از پرداخت حق بیمه بیکاری امتناع نماید یا در پرداخت آن تأخیر کند، این امر رافع مسئولیت و تعهدات سازمان نخواهد بود و مورد مذکور نیز مشمول ذیل ماده ۳۶ قانون تأمین اجتماعی می‌گردد. بنابراین سازمان مکلف است در صورت احراز شرایط مذکور در قانون بیمه بیکاری نسبت به پرداخت مقرری بیمه بیکاری اقدام کند.^[۸۷] رأی شماره ۲۲۹ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری مورخ ۱۵/۶/۱۳۸۳ نیز مؤید استنباط فوق‌الذکر می‌باشد. دادنامه مذکور مقرر می‌دارد: «با عنایت به وظایف و تکالیف قانونی سازمان تأمین اجتماعی در جهت ارائه خدمات قانونی مربوط به افراد بیمه شده و همچنین حق مطالبه و وصول حق بیمه از کارفرمایان به طریق مقرر در قانون در صورت امتناع کارفرما از پرداخت حق بیمه و این که به صراحت قسمت آخر ماده ۳۶ قانون تأمین اجتماعی تأخیر کارفرما در پرداخت حق بیمه یا عدم پرداخت آن رافع مسئولیت و تعهدات سازمان در مقابل بیمه شده از جمله پرداخت بیمه ایام بیکاری به افراد واجد شرایط نخواهد بود…». علاوه بر رأی مذکور رأی شماره ۳۲۴ دیوان عدالت اداری مورخ ۱۳/۵/۱۳۸۷ نیز، صراحتاً همین مضمون را تأیید می کند. ضمناً در این خصوص قانون تفسیر شمول ماده ۳۶ قانون تأمین اجتماعی مصوب ۱۸/۱۱/۱۳۹۱ قابل استناد می باشد.^[۸۸]

مبحث دوم: میزان حق بیمه‌ای که کارفرما مکلف است به سازمان تأمین‌اجتماعی پرداخت نماید

میزان حق بیمه در قانون تأمین اجتماعی به صراحت آمده است. ماده ۲۸ قانون تأمین اجتماعی مقرر می دارد: «منابع درآمد سازمان به شرح زیر می باشد: ۱ـ حق‌ بیمه‌ از اول‌ مهرماه‌ تا پایان‌ سال‌ ۱۳۵۴ به‌ میزان‌ بیست‌ و هشت‌ درصد مزد یا حقوق‌ است‌ که‌ هفت‌ درصد آن‌ به‌ عهده‌ بیمه‌ شده‌ و هجده‌ درصد به‌ عهده‌ کارفرما و سه‌ درصد به‌ وسیله‌ دولت‌ تأمین‌ خواهد شد … تبصره۱ـ از اول‌ سال‌ ۱۳۵۵ حق‌ بیمه‌ سهم‌ کارفرما بیست‌ درصد مزد یا حقوق‌ بیمه‌ شده‌ خواهد بود و با احتساب‌ سهم‌ بیمه‌ شده‌ و کمک‌ دولت‌ کل‌ حق‌ بیمه‌ به‌ سی‌ درصد مزد یا حقوق‌ افزایش‌ می‌یابد».
بند ۶ ماده ۲ قانون تأمین اجتماعی نیز حق بیمه را چنین تعریف می کند: «حق بیمه عبارت است از وجوهی است که به حکم این قانون و برای استفاده از مزایای آن به سازمان پرداخت می گردد». میزان حق بیمه دقیقاً مطابق قانون تأمین اجتماعی و مقررات مربوط تعیین می گردد. مطلب دیگری که در تعریف فوق الذکر نهفته است پیوندی است که مقنن درخصوص استفاده از مزایای تأمین اجتماعی و حق بیمه برقرار نموده است. به گونه ای که استفاده از مزایای قانون تأمین اجتماعی از قبیل: ازکارافتادگی، مستمری بازماندگان، مستمری بازنشستگی و… منوط به پرداخت حق بیمه است. از طرف دیگر نه تنها پرداخت حق بیمه در استفاده از مزایا مؤثر است، بلکه میزان پرداخت حق بیمه نیز در میزان استفاده از مزایای تأمین اجتماعی مؤثر می باشد. به گونه ای که تعیین مزایای تأمین اجتماعی تابعی از میزان حق بیمه پرداختی خواهد بود. میزان حق بیمه ای که کارفرما مکلف است به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت نماید، نباید از حداقل حقوق کارگر که همه ساله از سوی دولت اعلام می گردد و درخصوص کارکنان دولت از حداقل حقوق کارکنان دولت کمتر باشد. البته مطابق مقررات تأمین اجتماعی حداکثر حقوق مبنای کسر حق بیمه نیز نباید از حداکثر حقوق مبنای کسر حق بیمه که از سوی شورای عالی تأمین اجتماعی اعلام می گردد، بیشتر باشد. در حال حاضر رویه سازمان بر این گونه است که حداکثر حقوق نباید از هفت برابر حداقل حقوق بیشتر باشد.^[۸۹]
درخصوص اینکه چه اقلامی از مزد و حقوق مشمول کسر حق بیمه می گردد بند ۵ ماده ۲ قانون تأمین اجتماعی مقرر می دارد: «مزایا حقوق یا کارمزد در این قانون شامل هرگونه وجوه و مزایای نقدی یا غیرنقدی مستمر است که در مقابل کار به بیمه شده داده می شود». بنابراین وجوهی که به صورت غیرمستمر از سوی کارفرما پرداخت می گردد، نظیر پاداش افزایش تولید، حسن انجام کار و مناسبت های خاص… مشمول کسر حق بیمه نمی‌گردد.
تعیین میزان حق بیمه برمبنای مزد یا حقوق بیمه شده به دو صورت انجام می‌شود؛ اول براساس مزد یا حقوق واقعی بیمه شده که از سوی کارفرما اعلام می‌شود که اصل هم بر این است. دوم براساس دستمزد مقطوعی که در برخی مشاغل میزان آن از سوی شورای عالی تأمین‌اجتماعی اعلام می‌شود، میزان حق بیمه مشخص می‌شود. روش اخیر برگرفته از ماده ۳۵ قانون تأمین اجتماعی است و مشاغل دارای دستمزد مقطوع از سوی سازمان اعلام شده است. همچنین در برخی موارد به واسطه اینکه امکان تعیین مزد یا حقوق بیمه شده به طور مشخص وجود ندارد مطابق ماده ۴۱ قانون تأمین اجتماعی^[۹۰] شورای عالی تأمین ‌اجتماعی نسبت مزد به کل کار انجام یافته را تعیین و حق بیمه را بر همان اساس تعیین و وصول می کند. در واقع در این روش آنچه مدنظر قرار می‌گیرد این است که چه میزان از مبلغ کل کار به عنوان هزینه مزد یا حقوق کارکنان تعلق می‌گیرد؛ این روش در قراردادهای مقاطعه کاری (پیمانکاری) مرسوم است.^[۹۱]

مبحث سوم: ضمانت اجرای عدم پرداخت حق بیمه از سوی کارفرما

این مبحث در دو بند جداگانه مورد بررسی قرا می گیرد. ابتدا مستندات قانونی مبنی بر اینکه کارفرما مکلف به ارائه لیست بیمه ای صحیح که پایه و مبنای حق بیمه قانونی به سازمان تأمین اجتماعی می باشد، بررسی گردیده و بیان خواهد شد که کارفرما مکلف به پرداخت حق بیمه به سازمان بوده و این پرداخت می باید منطبق با اسناد و مدارک مثبته باشد. در غیر این صورت سازمان تأمین اجتماعی حق خواهد داشت مدارک را بررسی و حق بیمه واقعی را از کارفرما مطالبه نماید و در بند دیگر جریمه قانونی که ناشی از تأخیر در پرداخت حق بیمه به سازمان بوده و کارفرما ملزم به پرداخت آن است مورد بررسی قرار می گیرد.

گفتار اول: الزام کارفرما به ارائه لیست حقوق و دستمزد به سازمان و پرداخت حق بیمه قانونی

در مباحث قبل بیان گردید کارفرما مستقیماً مسئول پرداخت حق بیمه سهم خود و حق بیمه سهم بیمه شده به سازمان تأمین اجتماعی است و هرگونه تعلل در انجام تکلیف مذکور ضمانت اجرای قانونی برای کارفرما در پی خواهد داشت. ماده ۳۹ قانون تأمین اجتماعی مقرر می دارد: «کارفرما مکلف‌ است‌ حق‌ بیمه‌ مربوط‌ به‌ هر ماه‌ را حداکثر تا آخرین‌ روز ماه‌ بعد به‌ سازمان‌ بپردازد. همچنین‌ صورت‌ مزد یا حقوق‌ بیمه‌شدگان‌ را به‌ ترتیبی‌ که‌ در آیین‌نامه‌ طرز تنظیم‌ و ارسال‌ صورت‌ مزد که‌ به‌ تصویب‌ شورای‌ عالی‌ سازمان‌ خواهد رسید به‌ سازمان‌ تسلیم‌ نماید. سازمان‌ حداکثر ظرف‌ شش ماه‌ از تاریخ‌ دریافت‌ صورت‌ مزد، اسناد و مدارک‌ کارفرما را مورد رسیدگی‌ قرار داده‌ و در صورت‌ مشاهده‌ نقص‌ یا اختلاف‌ یا مغایرت‌ به‌ شرح‌ ماده‌ ۱۰۰ این‌ قانون‌ اقدام‌ و مابه‌التفاوت‌ را وصول‌ می کند. هرگاه‌ کارفرما از ارائه‌ اسناد و مدارک‌ امتناع‌ کند سازمان‌ مابه‌التفاوت‌ حق‌ بیمه‌ را رأساً تعیین‌ و مطالبه‌ و وصول‌ خواهد کرد.»
ماده مذکور که درخصوص نحوه ارسال لیست دستمزد و حقوق تدوین گردیده است، بیانگر دو حکم قانونی است. حکم اول مربوط است به ارسال لیست مزد و حقوق توسط کارفرما که در آن نحوه تنظیم لیست مذکور و نیز مهلت ارسال آن به سازمان تأمین اجتماعی بیان گردیده است و حکم دوم بیانگر بررسی لیست ارسالی کارفرما توسط سازمان تأمین اجتماعی است. بدین صورت که سازمان تأمین اجتماعی موظف است ظرف ۶ ماه از تاریخ دریافت صورت مزد، اسناد و مدارک کارفرما را مورد بررسی قرار دهد و در صورت مشاهده نقص یا اختلاف یا مغایرت به شرح ماده ۱۰۰ قانون تأمین اجتماعی اقدام و مابه التفاوت را از کارفرما وصول نماید و در صورتی که کارفرما از ارائه اسناد و مدارک امتناع ورزد سازمان مابه التفاوت حق بیمه را رأساً تعیین و مطالبه و وصول نماید.
آنچه که در این گفتار قابل بحث است ضمانت اجرای ناشی از عدم پرداخت حق بیمه از سوی کارفرما است. در این خصوص چند فرض قابل تصور است:
فرض اول: کارفرما نسبت به ارسال لیست حقوق و دستمزد اقدام می نماید لیکن لیست مذکور بلاوجه میباشد یعنی هیچ گونه حق بیمه ای به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت نمی کند. البته این اقدام کارفرما بی دلیل نیست چرا که همانگونه که در مباحث قبلی بیان شد مقوله ارسال لیست از مقوله پرداخت حق بیمه متفاوت است به گونه ای که قانونگذار عدم انجام هر یک از این موارد را به گونه ای خاص مورد ضمانت اجرای قانونی قرار داده است. عدم ارسال لیست مطابق قوانین با جریمه ای معادل ۱۰% حق بیمه لیست ارسال نشده همراه است که به تفصیل توضیح داده شد. بنابراین اگر کارفرما نسبت به ارسال لیست حق بیمه اقدام نماید. هر چند لیست مذکور بلاوجه باشد، مشمول ۱۰% جریمه تأخیر در ارسال لیست نمی گردد.
فرض دوم: کارفرما نسبت به ارسال لیست حقوق و دستمزد اقدام می نماید لیکن لیست مذکور بلاوجه می‌باشد و حق بیمه ای به سازمان پرداخت نمیگردد. در این صورت سازمان تأمین اجتماعی بدواً جهت بررسی اسناد و مدارک کارفرما اقدام می نماید و با بررسی اسناد و مدارک کارفرما میزان مزد و حقوق کارکنان وی را مشخص نموده و بر همان مبنا حق بیمه را تعیین می نماید و چنانچه کارفرما از ارائه اسناد و مدارک امتناع کند در این مورد مستنبط از ماده ۳۹ قانون تأمین اجتماعی سازمان ظرف مدت شش ماه نسبت به بررسی های خود درخصوص لیست کارفرما اقدام و حق بیمه را رأساً (یعنی بنابر تشخیص خود) تعیین و از کارفرما وصول خواهد کرد.
فرض سوم: کارفرما نسبت به ارسال لیست حقوق و دستمزد بیمه شدگان خود اقدام می نماید و همزمان با ارائه لیست بیمه ای، حق بیمه مربوط را نیز به سازمان پرداخت می کند و اسناد و مدارک مربوط به کارکنان کارگاه و حقوق و مزایای ایشان را نیز به سازمان ارائه می کند در این صورت مطابق ماده ۳۹ قانون تأمین اجتماعی، سازمان تأمین اجتماعی ظرف مهلت ۶ ماه از تاریخ دریافت صورت مزد و حقوق، اسناد و مدارک کارفرما را بررسی و صحت و سقم لیست های ارسالی را بررسی می نماید و در صورت مشاهده نقص یا اختلاف یا مغایرت حساب مندرجات لیست های ارسالی با اسناد و مدارک واقعی نسبت به تعیین مبلغ مابه التفاوت حق بیمه اقدام نموده و مبلغ مزبور را به کارفرما اعلام و از وی مطالبه می نماید.

گفتار دوم: الزام کارفرما به پرداخت جریمه بابت عدم پرداخت حق بیمه

چنانچه کارفرما نسبت به ارسال لیست بیمه ای کارکنان خود اقدام نکند و یا لیست بیمه ای کارکنان خود را به سازمان تأمین اجتماعی ارسال نماید، اما از پرداخت حق بیمه متعلقه امتناع کند؛ همچنین در صورتی که لیست بیمه‌ای ارسالی کارفرما مخدوش باشد و بعداً توسط بررسی هایی که سازمان تأمین اجتماعی مطابق ماده ۳۹ قانون تأمین اجتماعی انجام می دهد، مشخص گردد لیست ارائه شده از سوی کارفرما در بر گیرنده اسامی تمامی مزد و حقوق بگیران نیست و یا اینکه اسامی مزد و حقوق بگیران به صورت کامل ارسال گردیده اما حقوق و مزایای مشمول کسر حق بیمه به درستی اعلام نشده است، در چنین مواردی میزان حق بیمه واقعی از سوی سازمان تأمین اجتماعی اعلام می گردد و کارفرما به استناد قوانین و مقررات تأمین اجتماعی از جمله مواد ۳۹، ۴۰، ۴۶ و ۵۰ ملزم به پرداخت حق بیمه واقعی می باشد. در این صورت به جهت اینکه زمان پرداخت حق بیمه واقعی اصولاً در زمانی قبل از احراز مدیونیت کارفرما می باشد و پرداخت حق بیمه مقرر از موعد اصلی خویش که مطابق ماده ۳۹ قانون تأمین اجتماعی دارای فرصت یک ماهه برای پرداخت می باشد، به تأخیر افتاده است؛ بنابراین کارفرما می باید علاوه بر پرداخت اصل حق بیمه جریمه ای را به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت نماید.
قانون «دریافت جرائم نقدی از کارفرمایان کارگاه های مشمول قانون تأمین اجتماعی که ظرف مهلت مقرر نسبت به ارسال صورت مزد و حقوق بیمه شدگان و حق بیمه مربوط اقدام نمی نمایند» (مصوب ۱۳۷۳) درخصوص نحوه دریافت جرائم دیرکرد حق بیمه از کارفرمایان نحوه و میزان جریمه دیرکرد ارسال صورت مزد و حقوق و حق بیمه را تعیین کرده است که البته این قانون بعداً به موجب قانون «اصلاح قانون تأمین اجتماعی و برخی قوانین مربوط به منظور تشویق کارفرمایان به تأدیه دیون معوقه سنواتی بابت حق بیمه و بیمه بیکاری» (مصوب ۲۵/۱/۸۷) اصلاح شد. در حال حاضر کارفرمایان مکلفند در صورت عدم ارسال لیست حقوق و دستمزد به سازمان تأمین اجتماعی و یا تأخیر در ارسال آن جریمه ای معادل ۱۰% مبلغ حق بیمه همان ماه به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت نمایند. این موضوع در تبصره ۱ ماده ۱ قانون دریافت جرائم نقدی از کارفرمایان (مصوب ۱۳۷۳) که در تاریخ ۲۵/۱/۸۷ اصلاح گردیده و چنین مقرر شده است: «کارفرمایانى که از تنظیم و ارسال صورت مزد و حقوق بیمه شدگان به ترتیب مذکور در این قانون و آیین‌نامه موضوع ماده (۳۹) قانون تأمین اجتماعى خوددارى کنند یا به ترتیبى که با موافقت قبلى سازمان مزبور معین مى‌شود در مورد ارسال صورت مزد یا حقوق عمل نکنند، ملزم به پرداخت جریمه نقدى به میزان ده درصد (۱۰%) مبلغ حق بیمه همان ماه مى‌باشند».
همچنین کارفرمایانی که در موعد مقرر نسبت به پرداخت حق بیمه و بیمه بیکاری به سازمان تأمین اجتماعی امتناع نموده باشند، مکلف به پرداخت جریمه نقدی به میزان ۲% تمام یا کسر بدهی قطعی پرداخت نشده به ازاء هر ماه تأخیر به سازمان تأمین اجتماعی می باشند. تبصره ۲ ماده ۱ قانون فوق الذکر بیان داشته است: «کارفرمایانى که در موعد مقرر در این قانون قسمتى از حق بیمه و بیمه بیکارى مربوط به هر ماه را پرداخت ننمایند، علاوه بر تأدیه اصل حق بیمه و بیمه بیکارى ملزم به پرداخت جریمه نقدى به میزان دو درصد (۲%) تمام یا کسر بدهى قطعى پرداخت نشده به ازاء هر ماه تأخیر مى‌باشند».
در اینجا لازم است نگاهی گذرا به پیشینه تاریخی مقررات مربوط به دریافت جرائم از کارفرمایان داشته باشیم تا مشخص گردد که تحول تاریخی دریافت خسارت دیده از کارفرمایان در طول زمان دستخوش چه تغییراتی گردیده و آیا این تغییرات با تحولات نظام قانون گذاری هم راستا بوده است یا خیر؟ اگر تغییرات دریافت جرائم متناسب با تحولات قانونگذاری در کشور هماهنگی و انسجام داشته باشد می توان گفت اصول و معیارهای امنیت حقوقی اشخاص رعایت گردیده و در غیر این صورت اصل امنیت حقوقی در نظم و انتظام مقررات فوق جایی نداشته و مبانی نظری ساختار دولت حقوقی در این زمینه مخدوش است.
در سال ۱۳۵۴ و همزمان با تصویب قانون تأمین اجتماعی ماده ۴۶ این قانون به کارفرما اجازه داده بود بدهی خود را تا ۳۶ قسط ماهانه تقسیط نماید. در این صورت کارفرما می باید معادل دوازده درصد در سال نسبت به مانده بدهی خود به سازمان می پرداخت. در سال ۱۳۶۱ قانون منع دریافت خسارت و جرائم و بهره مندرج در قانون تأمین اجتماعی به تصویب رسید. مسلماً مبنای تصویب چنین قانونی به جهت دریافت بهره و جریمه از کارفرمایان بدهکار، در مخالفت با اصول و مبانی شرعی بود که اصل چهارم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر مطابقت کلیه قوانین و مقررات با شرع و موازین اسلامی تأکید ورزیده است. بنابراین از سال ۱۳۶۱ تا سال ۱۳۷۳، یعنی زمان تصویب قانون دریافت جرائم نقدی از کارفرمایان، کارفرمایان بدهکار هیچ جریمه و یا بهره ای را بابت تأخیر بدهی های بیمهای خود به سازمان نمی پرداختند. در سال ۱۳۷۳ قانون دریافت جرائم نقدی به تصویب رسیده و مطابق این قانون میزانی از جریمه به کارفرمایان بدهکار تحمیل شد. مجدداً در سال ۱۳۸۷ مبالغ جریمه تغییر کرده و درصدهای دیگری به عنوان جریمه تأخیر در ارسال لیست حق بیمه و تأخیر در پرداخت حق بیمه قطعی شد، که به ترتیب ۱۰% ماهیانه حق بیمه عدم ارسال لیست و ۲% حق بیمه تأخیر در پرداخت حق بیمه قطعی شده به صورت ماهیانه تعیین گردید. البته همراه با تحولات مذکور درخصوص جرائم مربوط به بدهی های کارفرمایان، مقنن در چند نوبت نیز قوانینی را وضع نموده که مشعر بر معافیت از دریافت جرائم بیمه ای از کارفرمایان در شرایطی که تا تاریخ مشخص اصل حق بیمه را پرداخت نمایند، می باشند.
سیر تحول قوانین مربوط به اخذ جریمه از کارفرمایان بدهکار همگی بیانگر این است که مبانی نظری و ساختار دولت حقوقی رعایت نگردیده است. دولت حقوقی دولتی است که مجموعه قواعد و هنجارهای حاکم بر آن ضامن ثبات وضعیت حقوقی شهروندان باشد. نظم حقوقی حاکم بر دولت حقوقی می باید از اصل یکنواختی هنجارها و قواعد حاکم بر آن پیروی نماید. شهروندان می باید بنابر اصل اعتماد مشروع بتوانند از حقوق آینده خویش مطلع باشند و وضعیت حقوقی آینده خود را پیش بینی نمایند. پر واضح است که قواعد و هنجارهای مربوط به دریافت جرائم و خسارات از کارفرمایان بدهکار در طول دوران تحول تاریخی خویش از هیچ یک از این قواعد پیروی ننموده است. قوانین مربوط به دریافت جرائم فاقد عناصر و ارکان مربوط به اصل امنیت حقوقی که از اصول ماهوی تشکیل دهنده دولت حقوقی است، می باشد. هنجارهای مربوط به دریافت جرائم نه از انسجام بیرونی با سایر هنجارها از جمله با قانون اساسی برخوردارند و نه از انسجام درونی یعنی سایر قوانین و مقررات هم سطح خویش. در چنین وضعیتی تضمین حقوق شهروندان مخدوش می گردد. در مقطعی از زمان کارفرمایی که نسبت به پرداخت جرایم دیرکرد حق بیمه اختیاراً و یا اجباراً اقدام کرده است، نسبت به کارفرمایی که در زمان دیگر از قوانین منع دریافت جریمه تأخیر حق بیمه، استفاده کرده و وجهی را از این بابت نپرداخته، بیشتر متضرر شده است. در چنین شرایطی انتظام امور و اصل اعتماد مشروع متزلزل گردیده و پایه های احترم شهروندان به قوانین و مقررات فرو خواهد ریخت و عدم رعایت هنجارها از سوی شهروندان نوعی هنجار تلقی می گردد. بنابراین اتخاذ هرگونه تصمیم درخصوص قوانین و مقررات مربوط به دریافت جرائم نقدی اولاً می باید با اصول امنیت حقوقی سازگار باشد، ثانیاً به گونه ای باشد که حقوق شهروندان را تضمیمن نماید.

فصـل سوم: تکلیف کارفرما به انجام معاینات پزشکی کارکنان در بدو استخدام

اشخاصی که در مقابل دریافت مزد و حقوق کار میکنند چنانچه مشمول مقررات تأمین اجتماعی خاص نباشند، الزاماً از لحاظ بیمه اجتماعی مشمول صندوق تأمین اجتماعی هستند. بنابراین قانونگذار هیچ گونه شرطی برای ورود بیمه شدگان اجباری به صندوق تأمین اجتماعی پیش بینی نکرده است. مشمولین بیمه اجباری صندوق تأمین اجتماعی هیچ محدودیتی از نظر سن و یا سلامتی ندارند و از این جهت هیچ گونه نظارتی بر ایشان وجود ندارد. برخلاف بیمه شدگان اختیاری و صاحبان حرف و مشاغل آزاد که قبل از انعقاد قرارداد با سازمان تأمین اجتماعی مورد معاینات سلامتی قرار می گیرند. این معاینات اولیه از ورود بیمهشدگانی که با سوء استفاده از قانون میخواهند در زمره بیمه شدگان اختیاری قرار گرفته و از مزایای بیمه تأمین اجتماعی از جمله درمان استفاده کنند، ممانعت می کند.
ماده ۹۰ قانون تأمین اجتماعی در این خصوص مقرر می دارد: «افراد شاغل‌ در کارگاه‌ها باید قابلیت‌ و استعداد جسمانی‌ متناسب‌ با کارهای‌ مرجوع‌ داشته‌ باشند. بدین‌ منظور کارفرمایان‌ مکلفند قبل‌ از بکار گماردن‌ آنها ترتیب‌ معاینه‌ پزشکی‌ آنها را بدهند. در صورتی‌ که‌ پس‌ از استخدام‌ مشمولین‌ قانون‌ معلوم‌ شود که‌ نامبردگان‌ در حین‌ استخدام‌ قابلیت‌ و استعداد کار مرجوع‌ را نداشته‌ و کارفرما در معاینه‌ پزشکی‌ آنها تعلل‌ کرده‌ است‌ و بالنتیجه‌ بیمه‌ شده‌ دچار حادثه‌ شده‌ و یا بیماریش‌ شدت‌ یابد، [سازمان‌ تأمین‌ اجتماعی] مقررات‌ این‌ قانون‌ را درباره‌ بیمه‌ شده‌ اجرا و هزینه‌های‌ مربوط‌ را از کارفرما طبق‌ ماده‌ ۵۰ این‌ قانون‌ مطالبه‌ و وصول‌ خواهد نمود». دقت در مفاد ماده ۹۰ قانون تأمین اجتماعی الزامات کارفرما در این مقرره را بیشتر روشن خواهد ساخت.

مبحث اول: وجود قابلیت و استعداد جسمانی متناسب با کارهای مرجوع

مطابق ماده ۹۰ قانون تأمین اجتماعی، تنها محدودیتی که درخصوص بیمه شدگان اجباری از سوی مقنن مطرح شده است، این است که می‌باید در بدو ورود به بیمه شدن استعداد و قابلیت جسمی و روحی لازم برای کار ارجاع شده را داشته باشند. البته شرایط مقرر در ماده مذکور را نمیتوان به عنوان شرط پذیرش و یا عدم پذیرش بیمه‌شدگان در صندوق تأمین اجتماعی قلمداد نمود؛ بلکه وجود این شرط دلیلی است بر مطالبه یا عدم امکان مطالبه خسارت از کارفرمای مقصر که سازمان را قادر می سازد نسبت به وصول خسارات وارده از کارفرما اقدام کند.
مطلب دیگر اینکه در صدر ماده ۹۰ چنین آمده است: «افراد شاغل در کارگاهها باید قابلیت و استعداد جسمانی متناسب با کارهای مرجوع داشته باشند…» از ظاهر عبارت قانون چنین به نظر می‌رسد که مقنن صرفاً استعداد و قابلیت جسمانی را مدنظر داشته است و توانایی روحی شاغلین ملاک نیست و چنانچه بیمه‌شده از نظر روحی در شرایطی باشد که توانایی کار مرجوع را نداشته باشد، بکارگیری وی ایرادی ندارد. اما با دقت بیشتر در عبارت مقنن و اینکه کلمه «قابلیت» به صورت مطلق به کار برده شده است، چنین به نظر می‌رسدکه قابلیت روحی واستعداد جسمانی متناسب با کار مرجوعی تواماً مدنظر مقنن بوده است. چراکه:
اولاً: در ادامه ماده ۹۰ عبارت «تشدید بیماری بیمه شده» به صورت مطلق اشاره گردیده است و کلمه «بیماری» اعم است از بیماری روحی و جسمی.
ثانیاً: عبارت «بیمه شده دچار حادثه شده» را به کار برده است که مسلماً هر کدام از انواع ناتوانی‌های جسمی و روحی می‌تواند منجر به وقوع حادثه گردد.
نتیجه اینکه، افراد شاغل در کارگاه ها می‌باید علاوه بر استعداد جسمانی، توانایی روحی لازم را نیز برای انجام کارهای مرجوعی داشته باشند. بنابراین به کارگیری کارگری که از ناراحتی‌های شدید عصبی و روانی رنج می‌برد در محیط های شلوغ و پر سر و صدا، می‌تواند نوعی عدم رعایت ماده ۹۰ قانون تأمین‌اجتماعی از سوی کارفرما تلقی شود. (البته در صورتی که معاینات پزشکی نیز این موضوع را تأیید نماید)

مبحث دوم: تکلیف کارفرما در ترتیب دادن معاینات پزشکی بدو استخدام

قسمت پایانی بخش اول ماده ۹۰ مقرر می‌دارد: «… بدین منظور کارفرمایان مکلفند قبل از به کارگماردن آنها ترتیب معاینه پزشکی آنها را بدهند». ماده مذکور صرفاً به تکلیف کارفرمایان در ترتیب دادن معاینه پزشکی شاغلین در بدو استخدام تصریح دارد و تنها قیدی که در ماده ۹۰ درخصوص نوع معاینه آمده است، این است که معاینات باید بگونه‌ای باشد که در نهایت، توانایی شخص را در کار مرجوعی تأیید نماید، البته با توجه به رشد روزافزون مشاغل و تنوع و تعدد امور تولیدی، صنعتی و… تعیین نوع معاینات پزشکی که با مشاغل مختلف سازگار باشد، ممکن نیست. بنابراین در حال حاضر معاینه پزشکی صرفاً اعلام تناسب کار مرجوعی با استعداد روحی و جسمی شخص است و ظاهراً همین اندازه تأییدیه پزشکی رافع مسئولیت‌های کارفرما (مقرر در ماده ۹۰) می‌باشد. با دقت در مطالب فوق مشخص می‌گردد که ماده ۹۰ در این قسمت دارای کاستی‌هایی به شرح زیر است که به خودی خود اصل امنیت حقوقی شهروندان را مورد خدشه قرار داده و در عدم اجرای صحیح این ماده مؤثر واقع شده است.
اولاً: پیش بینی آیین‌نامه‌ای که به موجب آن مشاغل دسته‌بندی شده و برای هر گروه از مشاغل معاینات خاصی در نظر گرفته شود و پزشکان موظف باشند مطابق آن آیین‌نامه و با توجه به قرار گرفتن شغل مورد نظر در هر یک از گروه‌های شغلی تعیین شده معاینات لازم را انجام دهند، ضروری است. در این صورت اصل اعتماد مشروع که یکی از اجزای مهم اصل امنیت حقوقی است اجرا گردیده است. چرا که شهروندان (بیمه شده، کارفرما و پزشک معالج) هر یک به روشنی از عملکرد خود و نتایج اعمال خویش مطلع می گردند و کارفرما با اطمینان خاطر از اینکه بیمه شده توانایی انجام کار مرجوعی را دارد وی را به کار می گیرد و بیمه شده نیز به جهت علم و اطلاع از میزان توانایی جسمی و روحی خود نسبت به انجام کارهای مرجوعی از سوی کارفرما مبادرت می ورزد.
ثانیاً: در ماده ۹۰ و یا آیین‌نامه اجرایی آن می بایست کارفرمایان مکلف شوند در پرونده پرسنلی مستخدمین علاوه بر تأییدیه پزشکی، کلیه مستنداتی که مبنای تأییدیه پزشک واقع گردیده است را نگهداری نمایند.
ثالثاً: در ماده ۹۰ صرفاً انجام معاینات پزشکی پیش‌بینی گردیده است و نوع تخصص پزشک یا جواز خاصی برای اعمال معاینات آن ماده مشخص نشده است. بنابراین در حال حاضر هر گونه تأییدیه از هر پزشکی جهت اجرای ماده ۹۰ کفایت می کند و سازمان تأمین اجتماعی صرفاً می‌تواند انجام معاینات پزشکی بدو استخدام را در مراکز کلینیکی مورد تأیید وزارت بهداشت به کارفرمایان توصیه نماید. البته در این خصوص نیز مقنن می‌تواند پس از پیش‌بینی آیین‌نامه اجرایی ماده ۹۰، کارفرمایان را مکلف کند معاینات شاغلین بدو استخدام را در مراکز خاصی که دارای شرایط مقرر در آیین نامه می باشند انجام دهند.

مبحث سوم: فقدان ضمانت اجرا در صورت عدم انجام تکلیف مقرر در ماده ۹۰ قانون تأمین اجتماعی

ابتدای بخش دوم ماده ۹۰ مقرر می‌دارد: «در صورتی که پس از استخدام مشمولین قانون معلوم شود کارفرما در معاینه پزشکی آنها تعلل کرده است…». با بررسی این بخش از ماده ۹۰ مطالب زیر استنباط می‌گردد:
اولاً: کارفرمایان می‌توانند بدون اینکه معاینات پزشکی بدو استخدام را به انجام برسانند، نسبت به بکارگیری افراد اقدام کنند و در این خصوص ممنوعیتی در قوانین تأمین اجتماعی و کار پیش‌بینی نشده است. با ملاحظه فصل یازدهم قانون تأمین اجتماعی (تخلفات ـ مقررات کیفری) نیز می‌توان دریافت که هیچگونه ضمانت اجرای کیفری برای این موضوع وجود ندارد. بنابراین تنها در صورتی که در نتیجه عدم انجام معاینات بدو استخدام بیماری بیمه‌شده تشدید یابد و یا منجر به وقوع حادثه شود سازمان خسارات وارده را از کارفرما وصول خواهد کرد که در این زمینه در قسمت‌های بعدی به تفصیل توضیح داده خواهد شد.
ثانیاً: سازمان تأمین‌اجتماعی نمی‌تواند شاغلینی را که در پرونده استخدامی خود فاقد نتایج معاینات بدو استخدام می باشند را از عداد بیمه شدگان خارج دانسته و از اعمال حمایت‌های مقرر در قانون تأمین‌اجتماعی (از جمله حمایت‌های درمانی) خودداری نماید و اعمال حمایت‌های خود را منوط به معاینات بدو استخدام بداند، چرا که اصولاً بیمه شده هیچ گونه تکلیفی در قبال اجرای ماده ۹۰ ندارد و الزام مقرر در ماده ۹۰ صرفاً در رابطه بین کارفرما و سازمان تأمین اجتماعی مؤثر است این مطلب از صراحت قسمت پایانی ماده ۹۰ نیز به خوبی قابل تحصیل است که به هر حال سازمان را مکلف به اجرای مقررات قانون تأمین اجتماعی در حق بیمه‌شده می‌داند.

مبحث چهارم: تعلل کارفرما در معاینات پزشکی بدو استخدام

در صدر بخش دوم ماده ۹۰ چنین آمده است: «در صورتیکه پس از استخدام مشمولین معلوم شود که نامبردگان در حین استخدام، استعداد کار مرجوع را نداشته و کارفرما در معاینه پزشکی آنها تعلل کرده است…»
با نگاهی به عبارت فوق آنچه بدواً جلب توجه می‌کند این است که مقنن در مورد تعلل کارفرما در معاینات پزشکی بدو استخدام از فعل مجهول «معلوم شود» استفاده کرده و با ابهام‌گویی و اجمال، موجبات سردرگمی مجریان قانون را فراهم نموده است. چرا که با دقت در مواد مختلف قانون تأمین اجتماعی منظور قانونگذار از عبارت مذکور روشن نمی‌شود و مشخص نیست چگونه و چه مرجعی صلاحیت تشخیص و تعیین تعلل کارفرما در انجام معاینات پزشکی بدو استخدام را دارد.

نکات لازم که در روش مشاهده باید مورد توجه قرارگیرد :
۱ – مشاهده گر باید سعی کند که حقایق را بیان دارد و برداشتهای شخصی را از این حقایق مجزا سازد .
۲ – یادداشتها باید بصورت جامع و کامل باشد و در کوتاهترین فاصله بعد از مشاهده به مطالعه مطالب بپردازد تا تنلقضی صورت نگیرد .
۳ – مشاهده گر باید تا آنجا که ممکن است اطلا عات وسیعی در مورد مشاهده شونده به کمک وسایلی مانند : فیلم , ضبط و عکس و غیره بدست آورده و مورد مطالعه قرار دهد .
۴ – نکات کم اهمیت و پر اهمیت باید از هم تشخیص داده شود .
برای کمک در ثبت اطلا عات در مشاهده چند روش وجود دارد :

۱- چک لیست :
شامل فهرستی از سوالات از قبل آماده شده می باشد و پاسخ هر سوال معمولا” بصورت بله و خیر مشخص شده است. در چک لیست مشاهده کننده جنبه های مهم و پر اهمیت را از موارد کم اهمیت مشخص می کند . چون سئوالات و موضوعات مهم که مد نظر مشاهده کننده می باشدمطرح شده است . بنابراین چک لیست صورتی را در جمع آوری اطلا عات ایجاد می نماید .
۲ – مقیاس درجه بندی :
در مشاهده محقق صفات و ویژگیهای افراد را از طریق کمی توصیف می کند , بنا بر این برای توصیف کردن از طبقه بندی های مختلفی استفاده می شود . مانند : خوب , بد , متوسط , عالی , ضعیف , همیشه , غالبا” ,بندرت و غیره .
۳ – کارت امتیاز :
برای ارزیابی جنبه های مختلف استفاده می شود . بدین صورت که برای هر یک از موارد یک بار عددی در نظر می گیریم و نتیجه ارزیابی را در کارت جمع آوری می نماییم و جوابها را از کیفیت به کمیت تبدیل می کنیم . به عنوان مثال : یک ارزیابی در مورد دانشگاه ها صورت می گیرد تمام جوانب از جمله امکانات کتابخانه ای , آزمایشگاهی , اساتید ,دانشجویان و غیره را در نظر می گیریم و برای هر جنبه ای امتیازی خاص در نظر گرفته شده است . از مجموع این امتیاز معلوم می شود که آن موسسه یا سازمان یا شخص در چه وضعیتی از لحاظ امتیاز می باشد .
پس بنابر این برای هر کدام از دانشگاه ها امتیازاتی را در نظر گرفته و نهایتا” نتیجه گیری می کنیم . لازم به ذکر است که کارت امتیاز نیز مشکلی را به همراه دارد و آن این است که بعضی از مسائل کیفی را می توان بیان کرد که امتیازی برای دانشگاه اول به همراه دارد مثلا” افراد با مدرک بالا , وسعت دانشگاه , تعداد دانشجویان و غیره . و در دانشگاه دیگر احتمال اینکه تعداد افراد با مدارک پایینتر و وسعت کمتر و تعداد دانشجوی کمتر وجود داشته باشد . در اینجا امتیاز کمتر به دانشگاه دوم داده می شود . اما آنچه که در عمل مشخص می باشد کارائی دانشگاه دوم بیشتر از دانشگاه اول است که ما با توجه به کارت امتیاز که امتیازات مشخص و ثابتی می باشد دچار مشکل و انحراف می شویم .
جمع آوری اطلا عات از طریق پرسشنامه :
پرسشنامه همانطور که مشخص است مجموعه ای از سئوالات می باشد که شخص بصورت کتبی به آنها پاسخ می دهد . سئوالات و پرسشهایی درباره نظریه و رفتار و طرز فکر افراد مطرح می شود . پس باید مشخص کنیم که از این سئوالات به چه چیزی و چه هدفی می خواهیم برسیم . شاید برای سنجش یک مفهوم و یک مسئله که بصورت پیچیده باشد متکی به چند سئوال شویم , سئوالات باید از دقت زیاد و اعتبار بالایی برخوردار باشد سئوالات نباید طوری باشد که حالت جانبداری به خود بگیرد و جوابها اعمال شود . و یا نقشی در جواب داشته باشیم , بدین صورت که جهت خاصی را به او القا کنیم .
سئوالات نباید طوری باشد که جواب آن مبهم داده شود بلکه باید گویا باشد . تعداد سئوالات باید یصورتی باشد که پاسخگو احساس خستگی ننماید . که رغبت و تمایل به پاسخ دادن داشته باشد . سئوالات باید به صورت کوتاه باشد . سئوالات نباید به صورتی دو جنبه ای مطرح شود یعنی دو سئوال در یک متن آورده نشده باشد . سئوالات پرسشنامه معمولا” به صورت باز یا بسته مطرح می گردد .
سئوالات بسته :
در این مورد محقق از قبل پاسخهای احتمالی را مشخص کرده و پاسخگو فقط باید یکی از موارد بیان شده را علامت بزند . به عنوان مثال : اگر یکی از سئوالات در مورد سطح تحصیلات باشد شخص پاسخگو با توجه به اینکه سطوح مختلف تحصیلات بیان شده به علامت زدن یکی از این موارد می پردازد .
مثلا” : سطح تحصیلات شما چقدر می باشد .
دیپلم : لیسانس : فوق لیسانس: بالاتر :
یکی از محاسنی که می توان در این نوع از سئوالات بیان داریم تسهیل در جواب دادن و سهولت در استخراج و تجزیه و تحلیل نتایج بدست آمده است .
سئوالات باز :
این سئوالات به صورتی می باشد که پاسخی از قبل تعیین شده نداریم و پاسخگو می تواند در مورد این سئوالات به صورت آزاد جواب دهد . پاسخ دهندگان آزادی کامل در جواب دادن دارند و به طرق مختلف جوابهایی را بیان می دارند . بنا بر این نحوه آزادی و اختیار در سئوالات باز باعث می شود که پرسشنامه باز از عمق بیشتری برخوردار باشد . ولی تجزیه و تحلیل اطلا عات از طریق پرسشنامه باز به مراتب مشکلتر از روش قبل ( بسته ) میباشد . آزادی پاسخگو در پاسخ دادن به سئوالات باعث می شود که فرد پاسخگو مطالبی را بیان دارد که مورد علاقه محقق نبوده و یا با توجه به هدف تحقیق این مطالب ارائه شده توسط آزمودنی بی اهمیت باشد . بنابر این بیشتر محققان برای بذست آوردن مطالب از طریق پرسشنامه به سئوالات بسته متکی می شوند , زیرا جوابهای مورد نظر از قبل تعیین شده و مشخص می باشد و محقق به آن نتیجه ای که میخواهد می رسد .
مسئله دیگر که مورد اهمیت می باشد پرسشنامه هایی بانام و بی نام می باشد . به این صورت که اگر مسئله ای حائز اهمیت باشد پاسخگو تمایل زیادی ندارد که در پاسخنامه نام وی بیان شود . پس آزمودنی ها با میل و رغبت به سئوالات پاسخ نمی دهند و هنگامی که پرسشنامه به صورت بی نام باشد پاسخگو با میل و رغبت بیشتر و با اعتماد بیشتر جوابهای بهتری را بیان می دارد.
محاسن پرسشنامه :
۱ - در مقایسه با موارد دیگر پرسشنامه , در اغلب شرایط عملی تر و راحت تر است و محقق می تواند نمونه های بزرگتری را مورد تجزیه و تحلیل قراق دهد .
۲ – از لحاظ نیروی انسانی و مالی مقرون به صرفه می باشد .
۳ – چون هویت اشخاص در پرسشنامه مشخص نیست بنابراین از صداقت بیشتری برخوردار می باشد .
۴ _ پاسخگو از نظر مدت زمان برای جواب دادن به سئوالات تحت فشار نیست و می تواند به هنگام فراغت به سئوالات پاسخ دهد و همچنین تجدید نظر نماید.
۵ _ آموزشهایی که به آزمودنیها برای پاسخ دادن به سئوالات باید داده شود به صورت یکنواخت است . زیرا که همه آزمودنیها تقریبا” در شرایط یکسان میباشد .
معایب پرسشنامه :

- بخشی از جامعه یا تعداد افرادی که به عنوان نمونه هستند احتمال دارد بیسواد باشند و نتوانند به سئوالات جواب دهند .
- ممکن است در جریان توزیع پرسشنامه تعدادی از آزمودنیها پرسشنامه ها را برگشت ندهند.
- تجزیه و تحلیل در مورد سئوالاتی که هیچ جوابی به آنها داده نشده دشوار می باشد .
- ممکن است زمان پاسخگویی و برگشت دادن پرسشنامه ها زمان زیادی را به خود اختصاص دهد و این امر ممکن است در تحقیق ما تاخیر ایجاد کند .
- اکثر افراد سعی می کنند که یک تصویر ذهنی اعم از مطلوب و یا نا مطلوب در پرسشنامه منعکس کنند .
نکاتی که محقق در پرسشنامه باید مورد توجه قرار دهد :
۱ - برای نتیجه گیری بهتر باید به آزمودنیها در باره علل تنظیم پرسشنامه و هدف و جز ئیات پرسشنامه توضیحات کامل داده شود .
۲ - برای اینکه افراد تمایل بیشتری برای پاسخ دادن به سئوالات داشته باشند باید سئوالات آسانتر را در اوایل و در آخر پرسشنامه بیان کنند .
۳ - باید بین سئوالات یک رابطه منطقی وجود داشته باشد و از گنجاندن سئوالاتی که باعث جریحه دار شدن احساسات پاسخگو می شود خودداری گردد.
۴ - پرسشنامه باید به صورت ساده بیان شود و از به کار بردن اصطلاحات و کلمات مبهم خودداری شود .
مصاحبه :
در بررسیهای انجام شده مصاحبه متداولترین روش می باشد. مصاحبه در اغلب موارد علی رغم بوجود آوردن مشکلاتی می تواند روش مناسبی برای جمع آوری اطلا عات باشد. اگر این روش طبق اصول و مبانی علمی انجام گیرد می تواند روش جامعی برای کسب اطلا عات باشد. بیشتر محققین علاقه مندند که برای جمع آوری اطلا عات یک رابطه شفاهی و زنده صورت گیرد تا اینکه ارتباط به صورت کتبی باشد. این روش از انعطاف پذیری خاصی برخوردار می باشد. ارتباط نزدیک میان مصاحبه گر و مصاحبه شونده فضای مناسبی می تواند ایجاد کند و در چنین شرایطی است که مصاحبه گر می تواند اطلا عات کامل از مصاحبه شونده بدست آورد.
وکلای دادگستری , روانشناسان می توانند از این روش استفاده کنند. بنابراین مصاحبه عبارتست از نوعی ارتباط شفاهی و مستقیم بین دو یا چند نفر بصورت پرسش و پاسخ که با هدفی مشخص انجام می گیرد این روش مورد نظر برای مصاحبه شونده می باشد. زیرا که افراد بیشتر تمایل به حرف زدن دارند تا اینکه در مورد مسئله مورد بحث به نوشتن بپردازند . در مصاحبه سئوالات باید بصورت باز باشد نه بسته. زیرا که سئوالات باز زمینه را برای صحبت کردن باز می کند و شخص پاسخگو آزادی بیشتر در جواب دادن دارد.
در مصاحبه سه شرط را باید مد نظر قرار داد :
۱ - اطلا عات مورد درخواست باید در دسترس پاسخگو باشد:
یعنی اگر فردی به اطلا عات مورد نظر واقف نباشد نمی تواند به سوالات پاسخ دهد.

۰۰۶/۰

 

۰۰۰/۰

 

۰۰۰/۰^ns

 

 

 

T*H*I*V_a*V_g

 

۱۲۰

 

۰۱/۰

 

۰۰۰۰۸۱۵/۰

 

۰۸۱۵/۰^ns

 

 

 

*: معنی دار در سطح ۹۵ درصد **: معنی دار در سطح ۹۹ درصد ns: غیر معنی دار
۴-۳-۱- اثر متقابل
اثر متقابل (دوگانه) همه پارامترهای به کار رفته در آزمایش معنی دار شده است. در زیر نمودارهای مربوط به اثر متقابل همراه با تفسیر آنها آورده شده است.
نمودار۴-۳۶- اثر متقابل دمای هوای خشک کننده و سرعت حرکت محصول (v_g)
در نمودار ۴- ۳۶ اثر متقابل دمای هوای خشک کننده و سرعت حرکت محصول نشان داده شده است. در این نمودار، v_g1 بیشترین سرعت حرکت محصول، v_g3 کمترین سرعت حرکت محصول در داخل مخزن و v_g2 میانگین دو سرعت قبلی هستند. همان گونه که در جدول تجزیه واریانس مشاهده گردید، اثر متقابل این دو پارامتر معنی دار شد. از نمودار ۴-۳۶ نیز می توان به وضوح مشاهده کرد که شیب منحنی تغییرات رطوبت محصول نسبت به دمای هوای خشک کننده در سطوح مختلف سرعت حرکت محصول متفاوت است. با کاهش سرعت حرکت محصول درون بستر، اثر کاربرد دمای بالای هوای خشک کننده بیشتر شده است. می توان چنین تفسیر نمود که با کاهش سرعت حرکت محصول درون خشک کن، دانه ها مدت زمان بیشتری در معرض دمای هوای خشک کننده قرار گرفته و لذا شیب نرخ خشک شدن افزایش خواهد یافت.
در نمودار ۴-۳۷، اثر متقابل دمای هوای خشک کننده و ارتفاع نمونه برداری نشان داده شده است. در این نمودار، منحنی H₁ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی دانه های بالای مخزن، H₂ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی دانه های پایین تر مخزن و به همین ترتیب H₆ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی پایین ترین دانه های داخل مخزن هستند. مشاهده می شود، که با افزایش عمق نمونه برداری (نمونه های نزدیک به خروجی از خشک کن) اثر کاربرد دمای هوای خشک کننده بیشتر شده است. البته اختلاف بین رطوبت دانه ها در ارتفاع ۲ و ۳ از بالای مخزن، بیشتر از سایر ارتفاع های نمونه برداری می باشد. چنین می توان برداشت کرد که از ارتفاع ۳ به بالا ( ۲و۱) پتانسیل خشک کردن هوای خشک کننده بسیار کمتر شده است. همچنین از این منحنی ها می توان متوجه شد که با افزایش دمای هوای خشک کننده از ۶۰ به ۷۰ درجه، شیب تغییرات رطوبت محصول نسبت به حالتی که دمای هوای خشک کنده از ۵۰ درجه سلسیوس به ۶۰ درجه سلسیوس حرکت نماید، بیشتر شده است.
نمودار ۴-۳۷- اثر متقابل دمای هوای خشک کننده و ارتفاع نمونه برداری از مخزن خشک کن
نمودار ۴-۳۸- اثر متقابل دمای هوای خشک کننده و نسبت ذرات بی اثر
در نمودار ۴-۳۸، اثر متقابل دمای هوای خشک کننده و نسبت کاربرد ذرات بی اثر آورده شده است.
همان گونه که مشاهده می شود، اثر کاربرد ذرات بی اثر در دماهای بالا بیشتر است. که کاملاً طبیعی است زیرا با افزایش دمای هوای خشک کننده نرخ گرم شدن ذرات بی اثر افزایش یافته و موجب گرم شدن سریعتر دانه ها و در نتیجه افزایش نرخ خشک شدن آن ها خواهد شد.
نمودار ۴- ۳۹- اثر متقابل دمای هوا خشک کننده و سرعت هوای خشک کننده
در نمودار ۴- ۳۹، اثر متقابل دو پارامتر دمای هوای خشک کننده و سرعت هوای خشک کننده آورده شده است. در این نمودار، سه سطح مختلف هوای خشک کننده با v₁ ، v₂ و v₃ نشان داده شده است. v₁ مساوی ۱ متر بر ثانیه، v₂ برابر ۲ متر بر ثانیه و v₃ مساوی ۳ متر بر ثانیه در لوله ورودی مخزن خشک کن می باشد. همان گونه که ملاحظه می شود، اثر کاربرد دماهای هوای خشک کننده بالاتر، در سرعت های بیشتر هوای خشک کننده افزایش می یابد. این امر را چنین می توان توجیه کرد که با افزایش سرعت هوای خشک کننده، حجم هوای عبوری از بستر محصول، افزایش یافته و موجب تهویه سریع تر هوای داخل خشک کن شده بنابراین اثر افزایش دمای هوای خشک کننده بیشتر خواهد بود.

نمودار۴-۴۰- اثر متقابل دو پارامتر سرعت هوای خشک کننده و ارتفاع نمونه برداری
در نمودار ۴-۴۰ اثر متقابل دو پارامتر سرعت هوای خشک کننده و ارتفاع نمونه برداری نشان داده شده است. در این نمودار، منحنی H₁ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی دانه های بالای مخزن، H₂ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی دانه های پایین تر مخزن و به همین ترتیب H₆ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی پایین ترین دانه های داخل مخزن هستند. با کاهش ارتفاع نمونه برداری، اثر کاربرد سرعت هوای خشک کننده بیشتر شده است. این موضوع به این دلیل می تواند باشد که با کاهش ارتفاع نمونه برداری، دانه ها بیشتر در معرض هوای خشک کننده قرار داشته و بنابراین نرخ خشک شدن آنها سریعتر می شود.
نمودار ۴- ۴۱- اثر متقابل نسبت کاربرد ذرات بی اثر و ارتفاع نمونه برداری
در نمودار ۴- ۴۱، اثر متقابل نسبت های مختلف کاربرد ذرات بی اثر و ارتفاع نمونه برداری نشان داده شده است. در این نمودار، منحنی H₁ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی دانه های بالای مخزن، H₂ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی دانه های پایین تر مخزن و به همین ترتیب H₆ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی پایین ترین دانه های داخل مخزن هستند. همان گونه که مشاهده می شود، با کاهش ارتفاع نمونه برداری، اثر کاربرد ذرات بی اثر نیز بیشتر شده است که کاملاً طبیعی است، زیرا با کاهش ارتفاع نمونه برداری، دمای هوای خشک کننده زیادتر شده و در نتیجه موجب سریعتر گرم شدن ذرات بی اثر و نهایتاً خشک شدن زودتر دانه ها می شود.
نمودار ۴- ۴۲- اثر متقابل سرعت حرکت محصول و ارتفاع نمونه برداری
در نمودار ۴- ۴۲، اثر متقابل دو پارامتر سرعت حرکت محصول داخل مخزن خشک کن و ارتفاع نمونه برداری نشان داده شده است. در این نمودار، منحنی H₁ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی دانه های بالای مخزن، H₂ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی دانه های پایین تر مخزن و به همین ترتیب H₆ نشان دهنده تغییرات نسبت رطوبتی پایین ترین دانه های داخل مخزن هستند. همان گونه که ملاحظه می شود، با کاهش ارتفاع نمونه برداری اثر کاربرد سرعت حرکت محصول بیشتر شده است. این موضوع به این دلیل می تواند باشد که در قسمت های پایین مخزن، هوای خشک کننده گرم تر بوده و قرار گرفتن دانه ها در مدت زمان بیشتر در معرض این هوای گرم اثر بیشتری دارد نسبت به حالتی که طی همان مدت زمان در معرض هوای با دمای کمتر(قسمت های بالای مخزن) باشد. بنابراین در سرعت های کمتر محصول در داخل مخزن خشک کن، اختلاف رطوبت در ارتفاع های مختلف مخزن، بیشتر می باشد.
نمودار ۴-۴۳- اثر متقابل سرعت حرکت محصول درون مخزن و نسبت ذرات بی اثر
در نمودار ۴- ۴۳، اثر متقابل سرعت حرکت محصول درون مخزن و نسبت کاربرد ذرات بی اثر نشان داده شده است. در این نمودار، v_g1 بیشترین سرعت حرکت محصول، v_g3 کمترین سرعت حرکت محصول در داخل مخزن و v_g2 میانگین دو سرعت قبلی هستند. همان گونه که مشاهده می شود، شیب منحنی های مختلف با همدیگر متفاوت است. در سرعت های کمتر حرکت محصول درون مخزن خشک کن، اثر کاربرد ذرات بی اثر، بیشتر خواهد بود. این از آن رو است که در سرعت های کمتر حرکت محصول، مدت زمانی که ذرات بی اثر در معرض هوای خشک کننده قرار دارند، بیشتر شده و لذا موجب گرم شدن سریعتر دانه ها و افزایش نرخ خشک شدن خواهند شد.
نمودار۴-۴۴- اثر متقابل دو پارامتر سرعت هوای خشک کننده و سرعت حرکت محصول درون مخزن
در نمودار ۴-۴۴، اثر متقابل پارامترهای سرعت هوای خشک کننده و سرعت حرکت محصول درون مخزن آورده شده است. در این نمودار، v_g1 بیشترین سرعت حرکت محصول، v_g3 کمترین سرعت حرکت محصول در داخل مخزن و v_g2 میانگین دو سرعت قبلی هستند. همان گونه که ملاحظه می شود، با کاهش سرعت حرکت محصول درون مخزن، اثر کاربرد سرعت هوای خشک کننده بیشتر خواهد شد. این شاید از آن رو باشد که با کم شدن سرعت حرکت محصول، مدت زمانی که دانه ها در معرض هوای خشک کننده قرار می گیرند، بیشتر شده و لذا اثر افزایش سرعت هوای خشک کننده بر نرخ خشک شدن دانه ها بیشتر خواهد شد.
نمودار۴-۴۵- اثر متقابل سرعت هوای خشک کننده و نسبت کاربرد ذرات بی اثر
در نمودار ۴-۴۵، اثر متقابل کاربرد ذرات بی اثر و سرعت هوای خشک کننده آورده شده است. در این نمودار، سه سطح مختلف هوای خشک کننده با v₁ ، v₂ و v₃ نشان داده شده است. v₁ مساوی ۱ متر بر ثانیه، v₂ برابر ۲ متر بر ثانیه و v₃ مساوی ۳ متر بر ثانیه در لوله ورودی مخزن خشک کن می باشد. همان گونه که ملاحظه می شود، با افزایش سرعت هوای خشک کننده، تاثیر کاربرد ذرات بی اثر بیشتر می شود. این پدیده را چنین می توان تفسیر نمود که با افزایش سرعت هوای خشک کننده، ضریب همرفتی هوا افزایش داشته و لذا موجب گرم شدن سریعتر ذرات بی اثر شده در نتیجه نرخ خشک شدن بیشتر خواهد شد.
همچنین اثر متقابل سه گانه سه پارامتر دما، سرعت هوای خشک کننده و ارتفاع نمونه گیری معنی دار شده است. احتمالاً باید به این دلیل باشد که اثر متقابل بین دو پارامتر سرعت و دمای هوای خشک کننده در ارتفاع های مختلف مخزن، متفاوت باشد.
۴-۴- تحلیل ابعادی
همان طور که در فصل گذشته بیان گردید، در این تحقیق برای انجام شبیه سازی فرایند خشک شدن دانه های ذرت در خشک کن پیوسته ساخته شده، از روش تحلیل ابعادی استفاده شد. در این راستا، ۶ گروه بی بُعد به ترتیب زیر شناسایی و برای کاربرد در فرمول نهایی خشک کن مورد استفاده قرار گرفتند:
π_۱=MR, π_۲= Ṁ_a/ Ṁ_og , π_۳= Ṁ_i/g , π_۴=T_e/T_t , π_۵=K_ave/K_a , π_۶=h/H
که π_۱ وابسته و مابقی گروه ها مستقل هستند.
در این روابط:
MR=M/M₀ (۴-۱)
M₀: رطوبت اولیه دانه ذرت (برمبنای تر)، M: رطوبت دانه ذرت (برمبنای تر)، Ṁ_a: نرخ جریان جرمی هوای خشک کننده ورودی به خشک کن (کیلوگرم بر ثانیه)، Ṁ_og: نرخ جریان جرمی دانه خروجی از خشک کن (کیلوگرم بر ثانیه)، Ṁ_i/g: نسبت نرخ جریان جرمی ذرات بی اثر ورودی به مخزن به دانه ورودی به مخزن
T_e: زمان سپری شده از شروع فرایند خشک شدن(ثانیه)، T_t: کل زمان فرایند خشک شدن (ثانیه). K_ave: دمای متوسط هوای درون خشک کن (درجه سلسیوس)، K_a: دمای هوای ورودی به خشک کن (درجه سلسیوس)، h: ارتفاع نمونه برداری درون مخزن (متر) از پایین ، H: ارتفاع کل مخزن (متر).
تغییرات π ترم وابسته در برابر هر کدام از π ترم های وابسته در نمودارهای زیر نشان داده شده است.
نمودار۴-۴۶- تغییرات π ترم وابسته در برابر _۲π ، با ثابت نگه داشتن سایر پارامترها
در نمودار ۴-۴۶، بهترین خط عبوری از داده های بدست آمده از آزمایش، بر اساس رگرسیون بدست آمده است. که این معادله نشان دهنده رابطه بین π ترم وابسته (_۱π) و _۲π ترم مستقل، در حالی که سایر π ترم ها ثابت بمانند، می باشد. همان گونه که در نمودار بالا نشان داده شده است، بهترین خط، برای اولین متغیر مستقل نسبت به متغیر وابسته (در حالی که سایر متغیرها ثابت باشد،) به صورت زیر است:
که تابع مذکور به شکل لگاریتمی بدست آمد:

اطاعت و پذیرش ؛
اشنک ( ۱۹۹۶ ، ص ۱۱ ) برآورده نموده است که بروز رفتار شهروند سازمانی ، معلول رفتار مناسب سرپرست و ناشی از رضایت شغلی فرد می باشد . در حقیقت بین رضایت شغلی و رفتار شهروند سازمانی همبستگی درونی وجود دارد ( بکر^[۱۵۴] وبیلینگ^[۱۵۵] ، ۱۹۹۴ ، ص ۳ ) .
۲-۱۳-۳-رفتار واپس گرایانه ( مخرب ) : بسیاری از تئوری های رفتاری نشان می دهند افرادی که شغل خود را دوست نداشته باشند ، عکس العمل هایی مانند ترک کار ، غیبت و یا دیر حاضر شدن در سر کار از خود نشان می دهند . برخی صاحب نظران ( میترا ، جنکینز و گوپتا^[۱۵۶] ، ۲۰۰۰ ، ص ۳۲ ) تاکید نموده اند غیبت و ترک کار انگیزه های بنیادینی هستند که کارکنان برای فرار از پدیده عدم رضایت شغلی به کار می گیرند . در یک تجزیه و تحلیل کلان ، میترا و سایرین ، دریافتند غیبت و ترک کار ، دارای همبستگی درونی می باشند . افرادی که ترک کار می نمایند دارای سطوح بالایی از غیبت پیش از ترک کار هستند .

۲-۱۳-۴-غیبت از کار : غیبت از کار پدیده ای است که اثربخشی و کارایی سازمانی را کاهش و هزینه های نیروی کار را افزایش می دهد . نظریه های غیبت از کار ادعا می کنند که رضایت شغلی در تصمیم کارکنان در غیبت از کار نقش حیاطی ایفا می کند ( استیرز ^[۱۵۷]و ردز^[۱۵۸] ، ۲۰۰۰ ، ص ۱۵ ) .
فارل^[۱۵۹] و استام^[۱۶۰] ( ۲۰۰۱ ) در تجزیه و تحلیل کلان ۷۲ مورد مطالعه دریافتند که ۲ مورد از مهمترین علل غیبت ، مربوط به سوابق غیبت و خط مشی های کنترل غیبت سازمانی می باشد که دارای میانگین همبستگی به ترتیب ۴۷ /۰ و ۳۰ /۰ – بوده است . نیکسون^[۱۶۱] و جونز ( ۱۹۹۶ ، ص ۶ ) یکی دیگر از علل مربوط به غیبت از کار را اصطلاحا” “فرهنگ غیبت ” در سازمان یا گروه کار نامیده اند . به عبارت دیگر ، زمانی که هنجار یک گروه از غیبت حمایت نماید ، سطح غیبت بالاتر می رود و مطالعات چندی ، این ایده را که فرهنگ سازمانی ، اثر تعیین کننده ای بر پدیده غیبت دارد ، تایید نموده اند .
۲-۱۳-۵-ترک کار : بسیاری از نظریه های ترک کار اذعان می دارند که عدم رضایت شغلی به ترک از کار منجر می گردد ( بلودرن^[۱۶۲] ، گریفیت^[۱۶۳] ، هندومگلینو^[۱۶۴] ، ۲۰۰۰ ، ص ۳۰ ) . کارکنانی که شغلشان را دوست ندارند تلاش می کنند شغل جایگزین برای آن بیابند . مطالعات مستدلی وجود دارد که همبستگی میان رضایت شغلی و ترک کار را بیان می کند ( کرامپتون^[۱۶۵] و واگنر^[۱۶۶] ، ۱۹۹۵ ، ص ۷ ).
مدل های ترک شغلی ، مقوله رضایت شغلی را در فرایند پیچیده ای قرار داده است که به عوامل داخل و خارج از سازمان ممربوط می باشد ( هالین و روزنویک^[۱۶۷] ، ۱۹۹۳ ، ص ۱۰ )
شکل شماره۱ مدل ساده شده این پدیده را نشان می دهد :
قابلیت دسترسی به عوامل
عوامل سازمانی
رضایت
تمایل به ترک شغل
جستجوی رفتار جایگزین
ترک کار
عوامل فردی
شکل ۱ : مدل ساده جابجایی کارکنان به عنوان کارکرد رضایت شغلی
همانگونه که در شکل نشان داده شده است ، ویژگی های فردی و سازمانی ، تعیین کننده سطح رضایت شغلی می باشند . اگر سطح رضایت شغلی پایین باشد ، فرد رفتار ترک شغل از خود نشان می دهد و این رفتار ممکن است وی را ودار کند تاشغل جایگزین را جست وجو نماید و اگر این رفتار موفقیت آمیز باشد ، به ترک شغل منجر خواهد گردید ( نیوتن^[۱۶۸] ، ۱۹۹۴ ، ص۱۳ ) همچنین در مطالعه دیگری ویتز^[۱۶۹] ( ۱۹۹۶ ، ص ۷ ) بیان نموده است که افراد با نگرش مثبت ، تمایل بیشتری به رضایت از زندگی داشته و دیر تر از کار ناراضی می شوند تا افرادی که دارای نگرش منفی در زندگی هستند .
۲-۱۳-۶-فرسودگی شغلی : فرسودگی شغلی ، عکس العمل احساسی نسبت به شغل و بیان کننده عوارض فرسودگی و احساس افسردگی در کار می باشد . طبق نظر ماشلاج^[۱۷۰] و جکسون ( ۱۹۹۹ ، ص ۵۲ ) اجزای فرسودگی شغلی عبارتند از :
از هم گسیختگی شخصیت ، شامل احساس دوری از افراد و عدم علاقه نسبت به دیگران ،
اختلالات هیجانی شامل احساس خستگی و فقدان اشتیاق به کار ؛
کاهش میزان دستیابی به موفقیت فردی ، به عبارت دیگر ، احساسی که در آن فرد هیچ نوع ارزشی برای کار خود قائل نیست .
همانگونه که انتظار می رود فرسودگی شغلی با رضایت شغلی دارای رابطه معناداری می باشد و معمولا” کارکنان ناراضی ، سطح بالایی از فرسودگی شغلی را گزارش نموده اند ( بامبرگ^[۱۷۱] ، کاتلی ^[۱۷۲]و شیروم^[۱۷۳] ، ۲۰۰۱ ، ص ۱۹ ) .
۲-۱۳-۷-بهداشت جسمانی و رفاه روانی : سلامتی جسمانی و روانی ممکن است نگرش های شغلی کارکنان را تحت تاثیر قرار دهد . افرادی که شغلشان را دوست ندارند ممکن است پیامدهای بهداشتی نامطلوبی را تجربه نمایند . این عواقب شامل عوارض جسمانی و مشکلات روحی و روانی می باشد . پیش بینی شده است که نارضایتی شغلی نتیجه اش کوتاهی عمر می باشد ( پالمر^[۱۷۴] ، ۲۰۰۲ ، ص ۱۶ ) . در صورت صحت این موضوع ، بهسازی رضایت شغلی به عنوان یک اولویت مهم اجتماعی قابل طرح می باشد . محققان میان رضایت شغلی و عوارض فیزیکی یا روانی مانند سردرد و سوء هاضمه ( بگلی^[۱۷۵] و زاجکا^[۱۷۶] ، ۲۰۰۰ ، ص ۴ ) ، اضطراب ( جکس و گاوانوسکی^[۱۷۷] ، ۲۰۰۱ ، ص ۹ ) ، افسردگی ( بلون^[۱۷۸] ، بارگینت^[۱۷۹] و برنز ^[۱۸۰]، ۲۰۰۲ ، ص ۷ ) ارتباط معناداری یافته اند .
۲-۱۳-۸-رفتارهای ضد تولیدی : رفتار ضد تولیدی ، برعکس رفتار شهروند سازمانی بوده ، شامل رفتارهای زیان بخش و اقداماتی است که فرد به صورت عمدی و یا غیر عمدی انجام می دهد .این رفتارها عمدتا” شامل پرخاش علیه همکاران ، کارفرما ، خرابکاری و دزدی می باشد . علل این گونه رفتارهای متعدد ، و با عدم رضایت شغلی و عجز از کار مرتبط می باشد . چین^[۱۸۱] و اسپکتر^[۱۸۲] ( ۲۰۰۰ ، ص ۱۲ ) گزارش کرده اند که رضایت شغلی با درگیری و پرخاش کارکنان با یکدیگر یا خرابکاری و دزدی در کار دارای همبستگی معناداری می باشد . بین احساس خصومت در کار و رضایت شغلی نیز ارتباط وجود دارد . کارکنان ناراضی احتمالا نارضایتی شان را به صورت رفتارهای ضد تولیدی نشان می دهند .
۲-۱۳-۹-رضایت از زندگی : رضایت از زندگی به طور کلی به احساسات فرد در مورد زندگی اش مانند خانواده و تفریحات مربوط می شود که آن را با توجه به میزان احساس رفاه و بهزیستی از سوی مورد سنجش قرار می دهند . گالوپ ^[۱۸۳]در سال ۱۹۹۵ یک نمونه افکار سنجی در خصوص رضایت از زندگی انجام داده است که نشان می دهد اکثر آمریکایی ها ( ۸۷ درصد ) به طور کلی از زندگی شان راضی اند ( هاجک^[۱۸۴] و لئونارد ، ۱۹۹۵ ، ص ۱۱ ) . مطالعات نشان می دهند که رضایت شغلی و رضایت از زندگی به طور متوسط و مثبتی با یکدیگر مرتبطند . لامن^[۱۸۵] و سایرین ( ۲۰۰۰ ، ص ۱۷ ) نیز همبستگی مثبت ( ۵۸ /۰ ) میان رضایت شغلی و رضایت از زندگی را گزارش نموده اند.
پیشینه پژوهش :
۲-۱۴-۱- تحقیقات داخلی :
اصغری ، آرزو؛ خدا پناهی، محمدکریم و صالح صدق پور، بهرام (۱۳۷۸) تحقیقی تحت عنوان رابطه توانمندسازی وخودکارآمدی با رضایت شغلی دبیران دبیرستانهای شهر تهران انجام دادند. نمونه آماری شامل ۳۹۰ نفر از دبیران دبیرستانهای شهر تهران است که با روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای از مناطق ۳،۶،۱۱،۱۸ انتخاب شدند .ابزار پژوهش عبارت بودن از « پرسشنامه مشخصات فردی » «مقیاس توانمندسازی اعضای مدرسه »شرت و راینهارت ، «مقیاس خودکارآمدی عمومی شرر» و «پرسشنامه رضایت شغلی مینه سوتا» که به صورت همزمان توسط گروه نمونه تکمیل گردید. تجزیه وتحلیل آماری با بهره گرفتن از روش آزمون همبستگی پیرسون و تجزیه وتحلیل رگرسیون چند متغیره انجام شد . نتایج پژوهش نشان داد که بین «توانمندسازی »و «رضایت شغلی » رابطه ای یافت نشد ، در حالی که «توانمندسازی » و «خودکارآمدی » به صورت متعامل با «رضایت شغلی »رابطه داشتند . تحلیل نتایج حاکی از رابطه دو سویه بین « توانمند سازی » و «خودکارآمدی » است یعنی خودکارآمدی در معلمان درافزایش توانمندسازی آنها مؤثر است و به همین ترتیب توانمندسازی نیزدر افزایش خودکارآمدی آنها مؤثر است . هم توانمندسازی و هم خودکارآمدی بر « رضایت شغلی » نیز تأثیر دارند به گونه ای که با افزایش « توانمندسازی» و« خود کارآمدی » می توان « رضایت شغلی » را در معلمان افزایش داد.
سرو قد ، سیروس (۱۳۷۸) تحقیقی تحت عنوان بررسی رابطه بین توانمندسازی ، خودکارآمدی و عملکرد شغلی در کارکنان اداره آموزش وپرورش مرودشت و درود زن انجام دادند . جامعه ی آماری این پژوهش تمامی ۱۳۰نفر (۱۲۳ نفر مرد و ۷ نفر زن ) کارکنان این دو اداره بوده اند . برای جمع آوری داده ها مقیاس توانمندسازی اسپریتزر (۱۹۹۵)، مقیاس خودکارآمدی شرر و آدامز (۱۹۸۲)و مقیاس عملکرد شغلی پاترسون (۱۹۹۰) بر روی آزمودنی ها اجرا شد . تحلیل داده ها نشان داد که بین توانمندسازی با عملکرد شغلی و خودکارآمدی با عملکرد شغلی رابطه مثبت و معنی دار وجود دارد . همچنین بین برخی مؤلفه های این سه متغیر نیز روابط مثبت معنی داری وجود دارد . از میان متغیرهای جمعیت شناختی هیچکدام رابطه و تفاوت معناداری با عملکرد شغلی ندارد.در مجموع می توان گفت که توانمندسازی و خودکارآمدی می توانندپیش بینی کننده های عملکرد شغلی باشند .
افشاری نیا(۱۳۸۸) در پژوهشی با عنوان «رابطه بین جهت گیری ساختار کلاسی و خودکارآمدی با پیشرفت تحصیلی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه» نشان داد که بین جهت گیری ساختار کلاسی و پیشرفت تحصیلی رابطه معنی داری وجود ندارد. بین خودکارآمدی عمومی و پیشرفت تحصیلی نیز رابطه معنی داری مشاهده نشد ولی نتایج نشان داد که بین خودکارآمدی تحصیلی و پیشرفت تحصیلی رابطه معنی داری وجود دارد. علاوه بر این مقایسه میانگین آزمودنی ها نشان داد که بین دانشجویان مذکر در مقایسه با دانشجویان مونث از خودکارآمدی عمومی بالاتری برخوردار هستند. همچنین بین خودکارآمدی تحصیلی و همچنین پیشرفت تحصیلی دانشجویان رشته های علوم انسانی و فنی مهندسی تفاوت معنی دار مشاهده شد (دلیری ،۱۳۹۲).
یافته های بهرامی و عباسیان فرد (۱۳۸۹) در پژوهشی با عنوان «رابطه خودکارآمدی با انگیزه پیشرفت در دانش آموزان دختر دوره پیش دانشگاهی شهر تهران» نشان داد خودکارآمدی در چهار بعد خودرهبری، خودتنظیمی، خودتهییجی و خوباوری با انگیزه پیشرفت خودکارآمدی رابطه دارد. اما در بعد خودسنجی، خودکارآمدی با انگیزه پیشرفت در این خصوص رابطه ای مشاهده نشد.
کدیور^[۱۸۶](۱۳۸۲) در پژوهشی نشان داد که ، خودگردانی و هوش نقش مهمی در پیش بینی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دبیرستانی دارند.
یافته های دلیری (۱۳۹۲)درپژوهشی باعنوان «بررسی رابطه معلم - شاگرد با انگیزه پیشرفت وخودکارآمدی تحصیلی دانش آموزان » نشان دادکه بین خودکارآمدی تحصیلی و رابطه معلم - شاگرد رابطه معناداری وجود داشته ولی بین دو متغیر انگیزه پیشرفت ورابطه معلم – شاگرد رابطه معناداری وجود ندارد .
۲-۱۴-۲- تحقیقات خارجی :
باچینسکی وهانسن^[۱۸۷] (۲۰۱۰)دریک مطالعۀ موردی کیفی پیامدهای توسعۀ حرفه ای را مطالعه نمودند . نتایج پژوهش آن ها نشان داد که توسعۀ حرفه ای موجب افزایش دانش محتوایی معلمان ، استفاده از روش تدریس پژوهشی در کلاس و بهبود نمرات دانش آموزان در آزمون های استاندارد می شود (پرداختچی و همکاران ،۱۳۹۱).
لینن برینک و پینتریچ^[۱۸۸] (۲۰۰۳) با جمع بندی نتایج پژوهش های مختلف در خصوص خودکارآمدی و مؤلفه های درگیری تحصیلی، یک الگوی مفهومی از روابط متقابل بین این متغیرها ارائه داده و عنوان می کنند که خودکارآمدی می تواند به درگیری بیشتر و در نتیجه یادگیری و پیشرفت بهتری منجر شود. ایشان همچنین عنوان می کنند که همبستگی بین خودکارآمدی و درگیری تحصیلی در بین گروه های مختلف و همین طور برای تمامی سنین و تمامی انواع دانش آموزان مشابه باشد.
در پژوهش های بسیاری نشان داده شده است که درجات بالای خودکارآمدی با پیشرفت تحصیلی و مؤلفه های درگیری تحصیلی دارای رابطه قوی است. به طور کلی پژوهش ها نشان می دهد که باورهای خودکارآمدی تأثیرات مثبتی روی انگیزش دانش آموزان و پیشرفت آنان دارد (پینتریچ^[۱۸۹] و دی گروت، ۱۹۹۰؛ پاجارس و میلر^[۱۹۰]، ۱۹۹۴؛ زیمرمن ^[۱۹۱]و همکاران، ۱۹۹۲).
خودکارآمدی بالا با انگیزش درونی بالا، توانایی حفظ انگیزش و رفتارهای معطوف به پیشرفت، پایداری در هنگام رویارویی با مشکلات و حل بهتر مسائل همراه است. خودکارآمدی با پیشرفت تحصیلی در مدارس همبسته است (پاجارس والینت^[۱۹۲]، ۱۹۹۷، پاجارس، میلر و جونسن^[۱۹۳]، ۱۹۹۹).
آلکساندر، کرر و شونن فوگل^[۱۹۴](۱۹۹۵) به این نتیجه رسیدند که دانش آموزان تیز هوش نسبت به دانش آموزان عادی باورهای خودکارآمدی بیشتری داشته و از راهبردهای خودگردانی بیشتر استفاده می کنند.
چامرز، هو و گارسیا^[۱۹۵](۲۰۰۱)، گرین، میلر، کراوسون، دوکو آگی^[۱۹۶](۲۰۰۴) و شارما و سیلبریسن^[۱۹۷](۲۰۰۷) بین پیشرفت تحصیلی و خودکارآمدی تحصیلی رابطه مثبت معنی داری به دست آوردند.
کارول و همکاران^[۱۹۸](۲۰۰۹) با بررسی دانش آموزان دریافتند که خود کارآمدی با پیشرفت تحصیلی رابطه مثبت دارد. اما از طرفی پژوهشگرانی مانند روزر، میدگلی و اردان^[۱۹۹](۱۹۹۶)، براون، لنت و لارکین^[۲۰۰](۱۹۸۹) و ساندرز، دیویس، ویلیامز و ویلیامز^[۲۰۱](۲۰۰۴) بین پیشرفت تحصیلی و خودکارآمدی تحصیلی رابطه مثبت ضعیفی گزارش کرده اند.
باندورا(۱۹۹۷) دریافت که دانش آموزان با خودکارآمدی بالا نسبت به دانش آموزانی که به توانایی های خود تردید دارند در انجام تکالیف آموزشی بیشتر شرکت می کنند و سخت تر کار می کنند(پینتریچ و شانک^[۲۰۲]، ۲۰۰۲).
باندورا و همکاران(۱۹۹۶) رابطه مثبت و معناداری بین خودکارآمدی تحصیلی و پیشرفت تحصیلی را نشان دادند.
میان انگیزه ی پیشرفت و خودکارآمدی، رابطه تداخلی و تعاملی وجود دارد. معمولاً دانش آموزان با خودکارآمدی بالا به موفقیت های چشمگیری در موقعیت های تحصیلی دست می یابند(بندورا، ۱۹۸۶).
ارنشتاین^[۲۰۳] و همکاران(۱۹۹۳) بیان می کنند که وجود همکاری و رفاقت در کلاس درس موجب شکل گیری هویت فردی مثبت، ایجاد حس اعتماد در شاگردان نسبت به همکلاسان خود و تقویت مهارت های ارتباطی می شود. به سبب ایجاد جو دوستی و رفاقت و همچنین احساس مسئولیت شاگردان در برابر یادگیری خود و دیگران و کمک آنها به یکدیگر در خصوص آموزش مفاهیم درسی، پیشرفت تحصیلی دانش آموزان قابل توجه است. تحقیق ویتوریا^[۲۰۴] و همکاران(۱۹۹۵) نشان داد که روش یادگیری مشارکتی و رابطه معلم- شاگرد به نحو قابل ملاحظه ای موفقیت تحصیلی دانش آموزان(به خصوص دانش آموزان دختر) را افزایش می دهد.
از سوی دیگر، رفتارهای میان فردی معلم. دانش آموز و انتظارات معلم بر خودکارآمدی نیز تاثیر دارد. ورنیل بلاکلین^[۲۰۵] (۲۰۰۸) به بررسی تاثیر تعامل معلم بر پیشرفت و خودکارآمدی دانش آموزان پرداخت. یافته ها نشان داد که بهبود معناداری در پیشرفت دانش آموزان، اعتماد و نگرش مثبت به معلم در مقایسه نمره های پیش آزمون و پس آزمون در گروه های آزمایش دیده شد. در تحقیق طولی ترویلود، برسوکس، بویس و سرزین^[۲۰۶] (۲۰۰۶) نیز معلوم شد که انتظارات زود هنگام معلمان با ادراک بعدی دانش آموزان از صلاحیت های خود(خودکارآمدی)، به ویژه هنگامی که انتظارات مثبت باشند، رابطه دارد.
۲-۱۵-۱- تحقیقات خارجی :
اتزیون^[۲۰۷] ( ۱۹۸۷ ) تحقیقی با عنوان (( فرسودگی شغلی در مدیران زن و مرد )) انجام داد ، نتایج این بررسی نشان داد که مردان و زنان زندگی شغلی را به شکل یکسان درک می کنند و تقریبا” مکانیسم مقابله ای یکسان را به کار می برند ، با این وجود زنانی که از حد متوسط تحصیلات بیشتری داشتند احتمال کمتری داشت که ازدواج کنند و از مردان فرسودگی شغلی بیشتری داشتند ، نتیجه جالب آنکه مردانیکه در شغلشان موفقیت داشتند و رضایتمندی شغلی داشتند این موفقیت مانع موفقیت زندگی خصوصی آنها نمی شد در حالیکه در زنان یک الگوی جبرانی آشکار گردید ، موفقیت و پیشرفت در شغل با نارضایتی و شکست در زندگی همراه بود . کوپر ( ۱۹۸۸ ) در طبقه بندی خود از چندین شغل و ارزیابی میزان استرس آنها به این نتیجه رسید که معلمان همانند پرسنل شاغل در حرفه های خدمات درمانی بالاترین استرس را تجربه می کنند ، طبق تعریف کی رایکو^[۲۰۸] ( ۱۹۸۷ ) استرس به عنوان پاسخی به تاثیرات منفی تلقی می شود که زمان بروز آن هنگامی است که فشار غیر قابل کنترل به مدت طولانی ادامه یابد ، و استراتژیهای مقابله ای فرد نتواند آن را برطرف سازد . سطح بالایی از استرس شغلی اغلب منجر به نارضایتی شغلی ، غیبت از کار و ترک شغل ، و در نهایت فرسودگی شغلی می گردد ( فریزن^[۲۰۹] و دیوید^[۲۱۰] ۱۹۸۸ ) در تحقیقی با عنوان (( چرا معلمان فرسوده می شوند ؟ )) از آنها در زمینه علت و انواع مختلف فرسودگی نظرخواهی کردند .
مشخص گردید که مهمترین عامل فرسودگی ، استرس یا فشارهای کاری می باشد و فرسودگی ناشی از مسخ شخصیت به واسطه میزان رضایت از پایگاه موقعیت کاری قابل پیش بینی بود . از تحقیقات دیگر که برروی فرسودگی شغلی صورت گرفته تحقیق ( اراوایریت^[۲۱۱] ، ۱۹۹۱ ) است که برروی مدیران و سرپرستان صورت گرفته است ، در این تحقیق سندرم فرسودگی شغلی و پیشامدهای آن را میان شصت و دو سرپرست در سازمانهای بهداشت عمومی را بررسی کردند .
آزمودنی ها پرسشنامه فرسودگی شغلی مازلاک و خرده مقیاسهای حمایت اجتماعی و تعارض نقش و ابهام نقش را تکمیل کرده اند نتایج این بررسی حاکی از آن است که این سرپرستان سطوح بالاتر از مسخ شخصیت و موفقیت فردی کاهش یافته را تجربه کردند . اما سطح تحلیل عاطفی در حد متوسط بوده علت اولیه فرسودگی شغلی سرپرستان ابهام نقش و سیاستهای سازمانی ناهماهنگ بوده است ، علاوه براین تعارض (( نقش – شخص )) تراکم کاری ادراک شد و انتظارات متعارض سرپرستان در فرسودگی شغلی آنها موثر بوده است . و سرانجام اینکه حمایت اجتماعی به عنوان یک مکانیسم مقابله تاثیر تعارض و نقش ابهام نقش را بر روی فرسودگی شغلی تعدیل و میانجیگری می کرد .
( پن ^[۲۱۲]و مارگات^[۲۱۳] ، ۱۹۸۸ ) مشخص کردند که از آزمودنیها ( ۷۵ نفر از شاغلین بخش خدمات انسانی ) در دامنه پایین متوسط مقیاس فرسودگی و رضایت شغلی به طور معکوس با فرسودگی تجربه همبستگی دارد . ( رانرال^[۲۱۴] و مری^[۲۱۵] ، ۱۹۸۸ ) در تحقیقی با عنوان (( فرسودگی ، رضایت شغلی و عملکرد شغلی ، به این نتیجه رسیدند که بین سه متغیر فرسودگی شغلی و رضایت شغلی و عملکرد شغل همبستگی ضعیفی وجود دارد ( هایمل^[۲۱۶] و دیوید – پی ، ۱۹۹۰ ) تاثیر دو نوع مهارتهای مددکار اجتماعی را روی دانشجویان و فارغ التحصیلان این رشته مورد سنجش قرار دادند ، نتایج بدست آمده حاکی از آن بود که انواع مختلف مهارتها تاثیری متمایز بر رضایت شغلی و فرسودگی شغلی بر جا می گذارند . در ضمن یافته های تحقیق این استدلال را که مهارت عملی علت اصلی کاهش فرسودگی است از طریق مقایسه باعوامل دیگر استرس زای شغلی مورد تایید قرار نداد .
جایا راتن و سرینیکا ( ۱۹۹۱ ) در پژوهشی به عنوان (( فرسودگی و رضایت شغلی ، آیا بین این دو ارتباطی وجود دارد ؟ )) پی بردند که ویژگی های شخصیتی ( مهارت ، توانایی ، تعارض ارزشی و تعهد ) عامل اصلی در مواجهه با استرس شغلی می باشند ، علاوه بر این متغیرهای سازمانی همبستگی قوی ای را با فرسودگی و رضایت شغلی نشان دادند .
( آرچز^[۲۱۷] جوان ، ۱۹۹۱ ) در پژوهشی نتیجه گیری کرد که وجود منابع مالی بر کاهش فرسودگی شغلی ، تاثیر مثبت داشته است ( دل پاپن^[۲۱۸] و جاکوب^[۲۱۹] ، ۱۹۹۶ ) به این نتیجه دست یافتند که فرسودگی روانشناختی یک رابطه علی با رضایت شغلی دارد .
پاپاداتو ^[۲۲۰]و همکاران ( ۱۹۹۴ ) نشان دادند که خصایص شخصیتی درصد بیشتری از تغیر پذیری فرسودگی تجربه شده را نسبت به متغیرهای شغلی و جمعیت شناسی پیش بینی می کند .

^b93/60

 

 

 

۱۷۰

 

۰ : ۱۰۰

 

^ab56/73

 

 

 

۱۰ : ۹۰

 

^a?۲۶/۸۱

 

 

 

۲۰ : ۸۰

 

^b18/57

 

 

 

۳۰ : ۷۰

 

^ab67/72

 

 

 

?میانگین­های دارای حرف مشترک در هر ستون اختلاف معنی­دار ندارند.
به‌طور کلی محتوای نسبی آب برگ معرف خوبی از وضعیت آب گیاه است و در برنامه‌های اصلاحی به عنوان شاخص مناسب و مهمی در انتخاب برای مقاومت به خشکی مد نظر قرار می‌گیرد. بین پتانسیل آب گیاه و محتوای نسبی آب برگ همبستگی مثبت و بالایی وجود دارد و گیاهانی که در پایان دوره تنش بتوانند محتوای نسبی آب برگ بالاتری را حفظ کنند به لحاظ مقاومت به خشکی نیز برتر خواهند بود، محتوای نسبی آب برگ باعث می‌شود که هدایت روزنه‌ای، فتوسنتز و فرآوری _۲CO کاهش پیدا کند (حسن‌پور و همکاران، ۱۳۸۷). کاهش غیر معنی­دار محتوای نسبی آب برگ با افزایش مقدار ازت در تحقیقات جلیلیان و همکاران (۱۳۸۹) و قبادی و همکاران (۱۳۹۰) نیز مشاهده شد. به گزارش آنها کاربرد مقادیر بالای کود ازت بطور غیر مستقیم و با تأثیر بر رشد رویشی و افزایش سطح برگ موجب کاهش محتوای نسبی آب در واحد سطح برگ می‌شود.

نتایج این پژوهش نشان داد که با افزایش میزان آمونیوم محتوای نسبی آب برگ­ها کاهش می­بابد که البته از لحاظ آماری معنی­دار نمی ­باشد. این یافته­ ها با گزارشات هوپر داگلاس (۱۹۹۶) که بیان نمود افزایش ازت آمونیومی سبب تحریک رشد رویشی و افزایش درصد آب اندامهای رویشی گیاه می­گردد، در تناقض است. محتوای نسبی آب، بیشتر با سطح برگ، وزن خشک برگ، میزان کلروفیل و دیگر شاخص های رشد همبستگی مثبت دارد (کافی و مهدوی دامغانی، ۱۳۸۱). آمونیوم از طریق کاهش میزان سایتوکینین برگ و در نتیجه کاهش تکثیر و انبساط سلولی، از رشد برگها ممانعت کرده (Britto & Kronzucker 2002 Rahayu et al., 2005) که به واسطه این سطح کمتر برگها، بعلاوه کاهش هدایت روزنه­ای مصرف آبی گیاه و محتوای نسبی آب کاهش می­یابد (سوری و همکاران، ۱۳۹۰). اگر محتوای نسبی آب بین ۷۰ الی ۱۰۰ درصد باشد، این پدیده ناشی از کاهش ساده پتانسیل تورژسانس و بسته شدن روزنه ها بوده و قابل برگشت می­باشد. اما در محتوای نسبی آب بین ۳۰ الی ۷۰ درصد که به علت ممانعت نوری می­باشد، با آبگیری دوباره ترمیم می­گردد. در محتوای نسبی آب کمتر از ۳۰ درصد، به غشاء کلروپلاست آسیب می­رسد و غیر قابل برگشت است (کافی و مهدوی دامغانی، ۱۳۸۱).
۴-۱۱- پراکسید هیدروژن
نتایج آزمایش حاکی از عدم اثرات معنی­دار تیمارهای آزمایشی و اثرات متقابل آنها بر میزان پراکسید هیدروژن همیشه بهار بود (جدول۴-۲۱).
جدول۴-۲۱- نتایج تجزیه واریانس تأثیر غلظت ازت، نسبت نیترات به آمونیوم و اثرات متقابل بر میزان پراکسید هیدروژن همیشه بهار

 

 

منابع تغییرات

 

درجه آزادی

 

پراکسید هیدروژن

 

 

 

غلظت ازت

 

۱

 

^ns00004/0

 

 

 

نسبت آمونیوم به نیترات

 

۳

 

^ns0070/0

 

 

 

غلظت * نسبت

 

۳

 

^ns0085/0

 

 

 

خطا

۲ـ۲ـ۸٫ مقایسه تصمیم‌گیری فردی و گروهی
تصمیمات انفرادی و گروهی هر کدام نقاط قوتی دارند. هیچ‌کدام به‌تنهایی برای همه موقعیت‌ها مناسب نیستند. اکنون مزایای تصمیمات گروهی را در مقابل تصمیمات انفرادی بررسی می‌کنیم:

۲ـ۲ـ۸ـ۱٫ مزیت‌های تصمیم‌گیری گروهی
تصمیمات گروهی اطلاعات کامل‌تری نسبت به تصمیمات انفرادی ارائه می‌دهند. اغلب این قاعده کلی واقعیت پیدا می‌کند که دو فکر بهتر از یک فکر است. گروه می‌تواند تجارب و زوایای دید مختلفی را وارد فرایند تصمیم‌گیری کند که یک فرد به‌تنهایی قادر به خودداری از آن نیست. گروه‌ها گزینه‌های زیادی را ارائه می‌دهند. از آنجایی که گروه‌ها از نظر کمی زیاد و از نظر اطلاعات دارای تنوع هستند، در نتیجه بیشتر از یک می‌توانند گزینه‌های زیادی را شناسایی کنند. کمیت و تنوع اطلاعات با حضور اعضای بیشتر با تخصص‌های گوناگون ممکن است. علاوه بر این، تصمیم‌گیری گروهی امکان پذیرش یک راه‌حل را افزایش می‌دهد. بسیاری از تصمیمات پس از انتخاب نهایی توسط گروه، کارساز نیستند زیراکه افراد آن راه‌حل را قبول نمی‌کنند. با این حال اگر کسانی تحت تأثیر راه‌حل خاصی قرار گیرند و بخواهند در کمک به اجرای تصمیمات مشارکت کنند به احتمال زیاد تصمیمات را قبول داشته و دیگران را برای قبول آن ترغیب می‌کنند. و سرانجام اینکه این فرایند، حقانیت کار را نیز ارتقا می‌دهد. فرایند تصمیم‌گیری گروهی با اید‌ه‌های دموکراتیک همخوانی دارد. بنابراین، تصمیمات اتخاذشده به وسیله گروه‌ها در مقایسه با تصمیمات فردی بیشتر قابل قبول است. این حقیقت که یک نفر تصمیم‌گیرنده قدرت مطلق داشته و با دیگران مشورت نکرده است، این استنباط را [به] وجود می‌آورد که تصمیم‌ مستبدانه و خودسرانه اتخاذ شده است (رابینز و دی‌سنزو، ۱۳۷۹: ۱۴۴).
تصمیمات گروهی بدون ضعف نیستند. این‌گونه تصمیمات چندین عیب دارند:
۲ـ۲ـ۸ـ۲٫ معایب تصمیم‌گیری گروهی
اول اینکه زمان‌بر هستند، و نیز اینکه تشکیل گروه وقت‌گیر است. علاوه بر این، تشریک مساعی در گروه گاهی اوقات اثربخش نیست. نتیجه این می‌شود که تصمیم‌گیری در گروه‌ها در مقایسه با تصمیم‌گیری فرد تقریباً همیشه به زمان بیشتری نیاز دارد. ممکن است شرایطی به وجود بیاید که در آن اقلیت حاکمیت داشته باشد. اعضای گروه هرگز با هم برابر نیستند. ممکن است که رده سازمانی، تجربه، آگاهی از مشکل، تأثیرگذاری بر سایر اعضا، مهارت‌های گفتاری، مثبت بودن و نظایر اینها با هم متفاوت باشند. این نابرابری به یک یا چند عنصر گروه این فرصت را می‌دهد که از امتیازات خود برای تسلط بر افراد دیگر در گروه استفاده کنند. اقلیتی که بر گروهی تسلط پیدا می‌کنند، اغلب تأثیر ناچیزی بر تصمیم نهایی دارند.
مشکل دیگر وجود فشارهایی برای تطبیق دادن است. این فشارها، فشارهای اجتماعی برای انطباق در گروه است که می‌تواند منجر به تفکر گروهی شود. این شکلی از انطباق است که در آن اعضای گروه به منظور و حفظ ظاهر و اکثریت داشتن، از طرح دیدگاه‌های مخالف، اقلیت و یا کم‌اهمیت در گروه اجتناب می‌کنند. تفکر گروهی اهمیت فکر کردن در گروه را تحلیل می‌برد و نهایتاً به کیفیت تصمیم نهایی آسیب می‌رساند. و سرانجام اینکه در این نوع تصمیم‌گیری‌ها مسئولیت مبهم وجود دارد. اعضای گروه در مسئولیت‌ها مشارکت دارند ولی چه کسی مسئولیت عواقب کار را به عهده دارد؟ در تصمیم‌گیری فردی مشخص است که شخص مسئول چه کسی است. در تصمیم‌گیری گروهی مسئولیت هر عضو کم‌رنگ‌تر می‌شود (رابینز و دی‌سنزو، ۱۳۷۹: ۱۴۵).
۲ـ۲ـ۹٫ مشکلات و تنگناهای تصمیم‌گیری
در اینجا به بررسی برخی مشکلات و نواقصی که ممکن است در تصمیم‌گیری اتفاق بیفتد، اشاره می‌شود:

 

1. 1. عدم تمایل به آینده‌نگری و گرایش به نتایج زودرس:یکی از مشکلات عمده در تصمیم‌گیری، کوتاه‌نگری و عدم توجه به آینده‌های دور است. تصمیم‌گیرندگان گرایش دارند به اخذ تصمیم‌هایی بپردازند که نیازهای زودرس را ارضا نموده، نتایجی قریب‌الوقوع و کاملاً قابل پیش‌بینی دربر داشته باشد. آنان می‌کوشند تا از تردیدها، احتمالات مبهم و مخاطراتی که حاصل دورنگری و تصمیم‌گیری‌های بلندمدت است، حذر کنند و به تصمیم‌هایی دست بزنند که در مورد آینده نزدیک است. پیچیدگی و دشواری تصمیم‌گیری‌های دورنگر عامل دیگری است که تصمیم‌گیرندگان را به آینده‌های زودرس متمایل می‌کند و از توجه به آینده‌های دور بازشان می‌دارد.

 

1. 1. جزئی‌نگری و یک‌بعدی شدن در تصمیم‌گیری:فقدان دید کلی‌نگر، مشکل دیگری است که در راه تصمیم‌گیری مؤثر، مانع ایجاد می‌کند. در تصمیم‌گیری‌ها عدم توجه به محیط‌های مختلف مؤثر بر موضوع تصمیم، مانند محیط فرهنگی و اجتماعی، محیط سیاسی و قانونی، محیط اقتصادی، محیط فنی و محیط اقلیمی و جغرافیایی موجب می‌شود تا تصمیم‌های حاصل از نقطه‌نظر هر محیطی که بدان توجه نشده باشد، آسیب‌پذیر گردیده و در اجرا دچار مشکل گردد.

 

1. 1. نارسایی‌های اطلاعاتی در تصمیم‌گیری:غالباً‌ تصمیم‌گیرندگان از جهت اطلاعات و آمار برای تصمیم‌گیری در مضیقه‌اند و از آنجا که ارزش و اعتبار تصمیم‌ها به اندازه ارزش و اعتبار اطلاعات جمع‌ آوری‌شده برای آنهاست، به‌سادگی می‌توان دریافت که فقدان اطلاعات صحیح تا چه حد می‌تواند در فرایند تصمیم‌گیری ایجاد اشکال کند. مهم‌ترین مشکل در این زمینه، عدم وجود یک پایگاه متمرکز و معتبر اطلاعاتی است که تصمیم‌گیرندگان را در اخذ تصمیم‌های صحیح یاری دهد. اغلب اوقات در تصمیم‌گیری‌ها به خاطر سهولت کار، تصمیم‌گیرندگان صرفاً به آمار و اطلاعات گذشته اتکا می‌‌نمایند و گذشته را اساسی معتبر برای تصمیم‌های آینده می‌انگارند. البته در صورتی که شرایط محیطی ثابت می‌ماند، این رویه مشکلی به وجود نمی‌آورد، اما در دنیای متغیر امروز که محیط‌های مؤثر بر تصمیم‌ها دائماً در حال دگرگونی و تحول‌اند و هر لحظه با لحظه پیشین تفاوت‌های بسیار دارد، این شیوه تفکر در تصمیم‌گیری کارساز نمی‌باشد.

 

1. 1. به دنبال راه‌ حل ‌های ساده رفتن در اتخاذ تصمیم:مشکل دیگر، ساده‌انگاری در دریافت مشکل و پرداختن به جنبه‌های ظاهری قضایا و عوارض مشکل، به جای اصل مشکل است. این ساده‌انگاری است که در پی راه‌ حل‌ هایی ساده و سریع برای حل مسئله برآییم. چنین راه‌ حل‌ هایی به حل اصلی مشکل منجر نمی‌شود و پس از مدتی مشکل از جای دیگری پدیدار می‌گردد و خودنمایی می‌کند. البته شاید برای پاره‌ای مسائل راه‌ حل‌ هایی بنیادین به‌سهولت یافت نشوند، اما این دلیلی بر ساده انگاشتن مسئله و به دنبال راه‌ حل ‌های موقتی و ظاهری رفتن نیست. اگرچه یافتن علت اصلی در مشکلات و راه‌حل‌یابی برای آنها، دشوار و مستلزم برنامه‌ریزی و تلاش بسیار است، اما ظاهرآرایی و روی آوردن به عوارض و جنبه‌های ساده قضایا و ارائه راه‌ حل ‌های موقتی نیز باعث می‌شود از اهداف تصمیم‌گیری مؤثر و درست فاصله گرفته شود.

 

1. 1. اعمال نظر شخصی در تصمیم‌گیری و اتکای بیش از حد بر تجربیات فردی:در برخی موارد تصمیم‌گیرندگان قبل از آنکه به تصمیم‌گیری بپردازند، در ذهن خود انتخاب مورد نظر را انجام داده، برای تأیید و توجیه نظر خویش به اطلاعاتی رومی‌آورند که در جهت تأیید آن تصمیم می‌باشد و سایر حقایق و شواهدی را که برخلاف تمایل آنها می‌باشد، نادیده می‌انگارند. اتکای بیش از حد بر تجربیات شخصی و خودرأیی تصمیم‌گیرندگان، جنبه دیگری از اعمال نظر شخصی در تصمیم‌گیری است. البته تجربیات تصمیم‌گیرندگان به عنوان یکی از منابع اطلاعاتی می‌تواند در تصمیم‌گیری‌ها نقش مفیدی داشته باشد ولی هر گاه تجربیات شخصی به عنوان تنها راهنما و اساس در تصمیم‌گیری‌ها به کار برده شود، لزوماً نتایج ثمربخشی حاصل نمی‌شود. در این‌گونه تصمیم‌گیری‌ها، نظر شخصی و قضاوت فردی و تعصب بر صحت تجربه‌های به‌دست‌آمده از سوی تصمیم‌گیرنده موجب می‌گردد قضاوت فردی ملاک اصلی تصمیم‌گیری‌ها شده به نظرات و آرای دیگران و اطلاعات و آمار ناموافق توجهی نشود.

 

1. 1. عدم تمایل به اجرای آزمایشی تصمیم‌ها و فقدان بازخورد فرایند تصمیم‌گیری:تصمیم‌های اتخا‌ذشده اگر به صورت آزمایشی اجرا نشوند، گاهی موجب ضرر و زیان‌هایی می‌گردند که غیرقابل جبران است. در حالی که اگر تصمیم‌ها مدتی به صورت آزمایشی اجرا می‌‌شدند، شاید این امکان وجود می‌داشت که به‌موقع از زیان‌های مذکور جلوگیری به عمل آید. تصمیم‌گیری بر اساس یک‌سلسله پیش‌بینی‌ها و اطلاعات انجام می‌پذیرد و چه‌بسا در عمل، پیش‌بینی‌های مذکور و برآوردهای انجام‌شده صددرصد تحقق نیابند و تصمیم‌ها آن‌طور که انتظار می‌رفت عملی نشود. بنابراین لازم است تصمیم‌های گرفته‌شده مدتی به بوته آزمون نهاده شوند و پس از آنکه اطمینان نسبی حاصل شد که آنها عملاً قابل استفاده‌اند، نسبت به قطعی شدن آنها اعلام نظر نمود. علاوه بر عدم اجرای آزمایشی تصمیم‌ها، در اغلب اوقات تصمیم‌گیرندگان از مکانیسم بازخورد برای اصلاح تصمیم‌های مصوبه استفاده نمی‌نمایند. مکانیسم بازخورد از طریق برگشت اطلاعات در مورد تصمیم در حال اجرا، به تصمیم‌گیرندگان امکان می‌دهد تا نقاط قوت و ضعف تصمیم‌های خود را دریابند و نسبت به اصلاحات لازم، اقدام به‌موقع انجام دهند.

 

1. 1. عدم تمایل به تصمیم‌گیری:عدم تمایل به تصمیم‌گیری و سپردن این وظیفه به مقامات بالاتر، از زمره مشکلاتی است که باعث می‌شود تصمیم‌گیری در رأس هرم سازمانی انجام گیرد و از غنای آن به نحو چشمگیری کاسته شود. علل بسیاری در ایجاد این مسئله دخالت دارد که از آن جمله می‌توان به عدم وجود فضای حمایتی برای تصمیم‌گیرندگان، رابطه نامتعادل بین اختیارات و مسئولیت‌های تصمیم‌گیرندگان، نبودن ستادهای پشتیبانی تخصصی و اطلاعاتی برای کمک به تصمیم‌گیرندگان، نارسایی‌های فنی و تخصصی و عدم همکاری بین مراجع علمی و فنی با تصمیم‌گیرندگان، اشاره کرد. عوامل یادشده باعث می‌شود کار تصمیم‌گیری مشکل و توأم با مخاطره انجام گیرد و تصمیم‌گیرندگان را بر آن دارد که وظیفه خود را به مقامات بالاتر محول کرده، حتی‌المقدور از اخذ تصمیم پرهیز نمایند.

 

1. 1. انعطاف‌ناپذیر بودن تصمیم‌ها:عدم وجود انعطاف لازم در تصمیم‌ها، مشکلی است که اجرای آنها را در شرایط متغیر و متحول امروز دشوار می‌سازد. انعطاف‌ناپذیری تصمیم‌ها زاییده تفکر تصمیم‌گیرندگان نسبت به محیط و مجریان است. آنان چنین می‌پندارند که محیط اجرای تصمیم‌ها، محیطی ثابت و بدون تغییر است، بنابراین برای چنین محیطی، به‌طور ثابت و بدون انعطاف می‌توان تصمیم‌گیری کرد. از سوی دیگر روح بی‌اعتمادی به مجریان نیز در اتخاذ تصمیم‌های غیرقابل انعطاف، مؤثر است. تصمیم‌گیرنده با چنین طرز تلقی‌ای از مجریان، می‌کوشد تا کلیه موارد ممکن‌الوقوع در موضوع تصمیم را پیش‌بینی کند و برای آن راه‌حل ارائه دهد، تا مجریان در عمل آزادی و قدرت مانور نداشته باشند و دقیقاً آنچه را که معین شده، اجرا کنند. در نهایت چنین تصمیمی به علت عدم انعطاف و حالت تحجری که دارد، در موارد متعددی که خارج از قدرت پیش‌بینی تصمیم‌گیرنده است، توان پاسخگویی به نیازهای محیط را نخواهد داشت و مجریان نیز به علت عدم انعطاف نمی‌توانند آن را با موارد مختلفی که رخ می‌دهد، مطابقت داده، به نیازها و انتظارات متقاضیان پاسخ دهند.

 

1. 1. تصمیم‌های صرفاً صوری و ظاهری:در برخی موارد، تصمیم‌هایی گرفته می‌شوند که صرفاً جنبه تبلیغاتی و ظاهری دارند و برای جلب نظر و حمایت افراد طراحی شده‌اند. از آغاز مشخص است که قرار نیست این تصمیم‌ها اجرا گردند و افراد نیز پس از مدتی از این امر مطلع شده، نسبت به تصمیم‌گیرندگان بی‌اعتماد می‌شوند و به سایر تصمیم‌گیرندگان نیز با دیدی منفی برخورد می‌نمایند. همچنین تصمیماتی که در امکانات پیاده کردن آنها اغراق شده و به‌طور واقع‌بینانه‌ای ارزیابی نشده‌اند، مشکل بی‌اعتمادی را تشدید می‌نمایند.

 

1. 1. عدم آگاهی همه افراد و احساس بی‌نقشی آنان در تصمیم‌گیری:شاید بتوان گفت یکی از اصلی‌ترین تنگناهای تصمیم‌گیری، ناآگاهی عامه افراد و عدم حضور آنها در عرصه تصمیم‌گیری‌ها است. اگر تمام مشکلاتی که قبلاً بدانها اشاره شد، رفع گردند و تصمیم‌گیرندگان شایسته به کمک روش‌های مطلوب و با در اختیار داشتن اطلاعات کافی و مشاوره با متخصصان امر، به تصمیم‌گیری بپردازند، بدون وجود و حضور افراد در تصمیم‌گیری‌ها، مطلوبیت کافی به دست نخواهد آمد. تصمیم‌های اتخاذشده باید بازتاب نیازها، انتظارات و خواسته‌های تمام افراد باشند و راه‌ حل‌ هایی برای مشکلات آنان ارائه دهند. تصمیم‌ها باید از نظرات و خواست‌های افراد نشئت گیرند و به نیازهای آنان پاسخ دهند. علاوه بر مشکل بی‌تفاوتی و بی‌نقشی افراد در تصمیم‌گیری، مسئله عدم آگاهی آنان نیز می‌باشد. ناآگاهی و جهالت مردم باعث می‌شود به نظرات آنان بها داده نشود و در صورت اظهارنظر نیز، مفید فایده واقع نگردد (برگرفته از: الوانی، ۱۳۸۷: ۱۳۷ـ۱۴۶).

 

بخش سوم: آشنایی با حوزه علمیه قم ^{)دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)}
در این بخش به‌طور اجمالی، حوزه علمیه قم که در این تحقیق مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، معرفی می‌شوند.
۲ـ۳ـ۱٫ معاونت آموزش و دانشگاه باقرالعلوم(ع)
دانشگاه باقرالعلوم در سال ۱۳۷۰ با اخذ موافقت اصولی شورای عالی و زیر نظر دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم تأسیس گردید. این موسسه با رویکرد تعریف و راه اندازی رشته های علوم انسانی – اسلامی جدید و مورد نیاز جامعه علمی کشور ، با اخذ قطعی از وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری در سال ۱۳۸۴ با عنوان دانشگاه باقرالعلوم(ع) فعالیت آموزشی خود را استمرار بخشید.
دانشگاه باقرالعلوم(ع) با ۳ دانشکده که عبارتنداز: دانشکده علوم سیاسی، اجتماعی و تاریخ دانشکده معارف، فلسفه و کلام اسلامی و دانشکده زبان های خارجی (عربی، انگلیسی،فرانسه و آلمانی) و ۷ گروه علمی مستقل آموزشی در مشهد و ۶ گروه علمی مستقل در اصفهان و دو کتابخانه تخصصی با بیش از ۵۹۰۰۰عنوان کتاب به زبان های فارسی ، عربی و انگلیسی و با بهره مندی از اساتید برجسته (بیش از ۱۲۰نفر) و ۵۵ نفرعضو هیئت علمی تمام وقت و از نیروهای فاضل و توان مند حوزوی و دانشگاهی و حضور سالانه بیش از ۱۲۰۰ طلبه –دانشجو وبا استفاده از روش های آموزشی حوزوی و دانشگاهی به کانون تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز سازمان و نهادهای فعال در عرصه ی فرهنگ تبدیل گردیده است.
۲ـ۳ـ۲٫ معاونت پژوهشی و موسسه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
در سال ۱۳۶۲ بازگشت به منابع اصیل اسلامی و بازشناسی فرهنگ دینی متناسب با شرایط و نیازمندی های زمان ، سبب شد تا نخستین مرکز پژوهشی دفتر با عنوان مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی شکل گیرد. این مرکز در روند تکاملی خود به تدریج توانست با ایجاد چهار دانشکده (فلسفه و کلام ، فقه و حقوق ، علوم اندیشه سیاسی ، تاریخ و سیره اهل بیت (ع)) و سه مرکز پژوهشی (مرکزاحیای آثار اسلامی ، اصطلاح نامه علوم اسلامی و پاسخ گویی به سوالات دینی)فعالیت گسترده ای را در دستور کار قراردهد.
این پژوهشگاه تاکنون با انتشار بیش از ۶۱۰ اثر پژوهشی (۲۷۵ اثر چاپ نشر پژوهشگاه و ۳۳۵ اثر چاپ بوستان کتاب) و کسب ۱۸۰جایزه آثار برگزیده در جشنواره ها و مجامع علمی کشور (۶۳اثر پژوهشگاه و ۱۱۷ اثر نشر بوستان کتاب) در جهت تحقق ماموریت خود پرونده درخشانی را به نمایش گذاشته است.
۲ـ۳ـ۳٫ معاونت فرهنگی و تبلیغی
دفترتبلیغات اسلامی در بدو تاسیس در ماه های پیروزی انقلاب اسلامی در نخستین گام نسبت به جذب و اعزام مبلغ در مناسبت های مختلف همت گمارد. براساس حکم بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) ، ماموریت اصلی دفتر تبلیغات اسلامی آشنا سازی ملت ایران به وظایف دینی و سیاسی اسلامی خود با بهره گیری از مدرسین ، فضلا و طلاب حوزه های علمیه «تولید و ترویج تفکر و فرهنگ دین محور باید متصل به خاستگاه تاریخی آن یعنی حوزه‌های علمیه و روحانیت باشد» می باشد.
نیازهای نرم‌افزاری عرصه‌ی فرهنگ، به سه حوزه زیر توجه دارد:

 

• • تولید و تعمیق ظرفیت محتوایی عرصه‌ی فرهنگ

 

• • ارتقای توان انسانی عرصه‌ی فرهنگ

 

• • پشتیبانی فکری مدیریت عرصه‌ی فرهنگ

 

باید تأکید داشت که اثربخشی آثار و فعالیت‌هایی که در حوزه‌های سه‌گانه فوق ارائه می‌گردد می‌بایست در جبهه‌ی فرهنگی، ظهور و بروز پیدا کند و ضمن تقویت هوشمندی نظام در عرصه‌ی فرهنگی و دفاع و مهاجمه به فرهنگ معارض، سبب تعمیق و گسترش فرهنگ و معارف اسلامی در سطوح ملی و فرا ملی گردد. از این رو در این دیدگاه، حوزه تبلیغ، ترویج و گسترش فرهنگ به عنوان خط مقدم جبهه فرهنگی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.
۲ـ۳ـ۴٫ موسسه بوستان کتاب
مؤسسه بوستان کتاب در سال ۱۳۶۱ با هدف نشر و رونق‌بخشی به فضای فرهنگ اسلامی ، گسترش علوم و معارف دینی و ارزش های انقلاب اسلامی فعالیت خود را آغاز نمود و ادامه کار خود را در ۱۶ موضوع اصلی و ۶۵ موضوع فرعی، با سه گروه مخاطب: عمومی، تخصصی و کودک ونوجوان، گسترش داد.
برخی از این موضوعات عبارتند از: علوم و تفسیر قرآن، تاریخ، اهل بیت(ع)، فقه، فلسفه و کلام، عقاید، علوم تربیتی، ادبیات، هنر و …. بوستان کتاب از ابتدای فعالیت انتشاراتی خود تا کنون بیش از ۵۹۰۰ عنوان اثر چاپ و منتشر کرده است.
اکنون که بیش از ۳۰ سال از فعالیت آن می گذرد، از جنبه های کمی و کیفی، رشد چشم گیری داشته و در میان ناشران دینی سراسر کشور، جایگاه ارزشمندی پیدا کرده است؛ کسب افتخارات گوناگون و تعداد آثار برگزیده، گویای این مطلب است.
این مؤسسه با داشتن بیش از ۳۵۰اثر برگزیده در جشنواره‏هاى مختلف از جمله ۲۵ عنوان، کتاب برگزیده و تشویقى سال کشورى؛ ۸۹ عنوان، کتاب برگزیده و تشویقى سال حوزه، ۳۹ عنوان، کتاب برگزیده و تقدیرى سال دانشجویى، ۲۳ عنوان، کنگره دین پژوهان، و… ۲۹ نوبت به عنوان ناشر برگزیده به شرح زیر معرفى شده است که این ویژگى در میان تمام ناشران کشور کسب این تعداد کتاب برگزیده و هم‏زمان ناشر سال کشورى، حوزه، دانشجویى و… منحصر به فرد است.
فروشگاه و نمایشگاه دائمى و شماره ۱ مؤسسه با نام «بوستان کتاب»، علاوه بر پخش آثار مؤسسه، با عرضه بیش از ۱۲۰۰۰عنوان کتاب - با همکارى بیش از ۱۷۰ناشر - توانسته در جذب و عرضه روز آمد آثار در حوزه اندیشه اسلامى و انسانى توفیق یابد. فروشگاه شماره ۲ در تهران(۰۲۱۸۸۹۵۶۹۲۲) و فروشگاه شماره ۳در مشهد و فروشگاه شماره ۴ و ۵ در اصفهان و نیز به پخش آثار مؤسسه و سایر ناشران اقدام می کند.
این مؤسسه مدتى است طرح تهیه کتاب‏هاى مورد نیاز مراکز علمى و تحقیقى حوزه، دانشگاه‏ها و سایر دانش پژوهان را اجرا نموده و در این زمینه آماده همکارى با مراکز پژوهشى، ناشران، مؤلفان و… است. مؤسسه همچنین کتاب‏هاى مورد نیاز مراکز علمى و پژوهشى که به هر دلیل در فروشگاه مرکزى ارائه نمى‏گردد در نمایشگاه ویژه در ساختمان مرکزى عرضه کرده که جهت تهیه کتاب‏هاى یاد شده به واحد خرید مراجعه فرمایید. همانند عرضه «کتاب قسطى» در فروشگاه مرکزى (قم)، فروشگاه ۳ (مشهد) و فروشگاه ۴ ( اصفهان) ادامه دارد، حوزه‏هاى علمیه شهرستان‏ها نیز مى‏توانند براى طلاب محترم شهرستان‏ها کتاب‏هاى مورد نیاز را به صورت قسطى تهیه نمایند. لطفاً به اداره‏فروشگاه‏ها در ساختمان مرکزى مؤسسه مراجعه یا تماس بگیرید.(سایت بوستان کتاب)
۲ـ۳ـ۵٫ موسسه فرهنگی فردوس وسف
دهکدۀ وسف یکی از توابع استان قم می باشد که در ۷۰کیلومتری جنوب شرقی استان قم و ۱۰کیلومتری جنوب روستای فردو واقع شده است. این دهکده که مساحت آن به بیش از  ۲۰۰هکتار می باشد منطقه ای ییلاقی و کوهستانی است که در کوههای اطراف خود محصور شده و خاک حاصل خیز، آب مناسب و هوای مطبوع این دهکده را به دهکده­ای سرسبز و پر برکت تبدیل کرده است. این دهکدۀ زیبا با توجه به امکاناتی که در اختیار دارد در صنایع و بخش­های گوناگونی وارد و به فعالیت پرداخت که از آن جمله می توان به سه بخش اصلی: کشاورزی، شیلاتو گردشگری اشاره کرد.دهکدۀ وسف، هر ساله پذیرای مشتاقان بسیاری است که از سرتاسر کشور برای گذراندن اوقات فراغت و به دست آوردن تجربه­ای متفاوت، به این دهکده سفر می کنند.دهکدۀ وسف با فاصله داشتن از شهر و داشتن فضای سبز زیبا، هوایی پاک را به مشتاقان خود هدیه می دهد. افزونبر هوای پاک، آب سالم و گوارای این منطقه که برگرفته از طبیعت است، تازگی و طراوت خاصی دارد.
دهکدۀ وسف پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، تحولات بزرگی را تجربه کرده و تغییرات فراوانی را به خود دیده است. این دهکده بعد از انقلاب اسلامی در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت و از سال ۱۳۷۶به بعد به دستور مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای به دفتر تبلیغات اسلامی واگذار شد.
پس از ورود دفتر تبلیغات اسلامی به دهکدۀ وسف، فعالیت­های دهکده گسترده­تر شد و سعی شد از تمام قابلیت ­های موجود در منطقه به بهترین شکل استفاده شود. پس از مطالعاتی که انجام شد، دهکده شرایط را برای ورود به بخش توریسم و گردشگری مناسب دید و فعالیت­های خود را افزون بر بخش کشاورزی، در بخش گردشگری و نیز شیلات با جدیت آغاز کرد.
از آنجا که دهکدۀ وسف یکی از موسسات وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم است، همه تصمیم گیری های کلان، فعالیت­ها و هدف گذاری­ها که تا به حال انجام شده یا در آینده قرار است انجام شود، زیر نظر مسئولان محترم دفتر تبلیغات اسلامی صورت می­پذیرد.
برنامه­ ریزی­های مؤسسه، به­گونه ای است که در نهایت بتواند تمام هزینه­ های خود را از درآمدهای حاصل از فعالیت­های انجام شده در مؤسسه به دست آورد؛ مؤسسه در پی اجرای طرح­ها ، پژوهش­های بزرگ گوناگونی است که به سرمایه ­گذاری­های سنگین نیاز دارد، اما به طور قطع هنگامی که این پروژه­ ها، اعم از فرهنگی، عمرانی و تفریحی به بهره ­برداری برسد، برای مؤسسه مؤثر و مفید خواهد بود.

متاسفانه، اکثر سازمانها بعد از اینکه ERP را شروع می کنند، به فعالیت ارزیابی تکنولوژی می پردازند. تجربه نشان می دهد که ۲۵٪ منافع ERP ممکن است از ابزارهای نرم افزار جدید بدست آید.
۲-۱۲-۸-۱۰ برنامه ریزی پروژه
ایجاد برنامه کلی پروژه وظیفه سیستم پروژه می باشد. این برنامه شامل رهنمودهای کلی می باشد. احتمال بازنگری در این برنامه توسط سیستم و سازمان وجود دارد. برنامه پروژه شامل موارد زیر می باشد:
۲-۱۲-۸-۱۰-۱ ماموریت
شامل حوزه و اهداف پروژه می باشد.
۲-۱۲-۸-۱۰-۲ برنامه عملیاتی
در ارتباط با وظایف خاص، چارچوبهای زمانی و مسئولیت بهبود عملکرد در کسب و کار می باشد.
۲-۱۲-۸-۱۰-۳ برنامه پیاده سازی سیستم
این قسمت از برنامه کلی پروژه بیانگر چگونگی پیاده سازی سیستم جدید می باشد. مانند برنامه ریزی عملیاتی، وظایف، چارچوبهای زمانی و مسئولیتها مشخص می شود. این برنامه بوسیله کارکنان فناوری اطلاعات و عملیات پروژه تعیین می شود.
۲-۱۲-۸-۱۰-۴ برنامه آموزش و تعلیم
همانطوریکه در عامل اول بحث شد، سازمانهای موفق ۱۰۰ درصد نیروی کاری خویش را در زمینه سیستم جدید آموزش می دهند.
۲-۱۲-۹ مدل Yingjie
جیانگ در تحقیقی که در سال ۲۰۰۵ در مورد تجربیات پیاده سازی سیستم های ERP در کشور فنلاند پرداخت با استناد به تجربیات و مطالعات صورت گرفته اقدام به دسته بندی عوامل کلیدی موفقیت در پروژه های پیاده سازی سیستم های ERP به سه دسته کلی راهبردی، تاکتیکی و عملیاتی پرداخت (جیانگ^[۸۷]، ۲۰۰۵).
سطح راهبردی :
حمایت مدیریت ارشد:
جهت موفقیت پروژه های ERP، در سطح تصمیم گیریهای کلان سازمان و در راهبرد تعیین شده، بایستی دغدغه به کار گیری سیستم های ERP موجود باشد. در واقع فرایند تصمیم به پیاده سازی سیستم های ERP جزو تصمیماتی است که از سطوح مدیریت راهبردی به سطوح پایین تر اعلام می شود. موفقیت یک پروژه ERP در وابستگی کامل به انطباق سیستم ERP با اهداف کلان سازمان و نقش سیستم ERP در تحقق این اهداف قرار دارد.
سطح تاکتیکی :
مدیریت پروژه:
پروژه های پیاده سازی ERP با پیچیدگی خاص خود، نیازمند داشتن برنامه زمان بندی دقیق و کنترل قوی بر روی فعالیتهای تعریف شده، تخصیصی منابع و پیگیری مداوم با سایر ذینفعان پروژه می باشد که لازمه پیشبرد مناسب پروژه داشتن یک مدیریت پروژه در سطح عالی دارای توانایی های قوی و مقبولیت مناسب در سطح سازمان می باشد.
مهندسی مجدد فرآیندهای کسب و کار:
طراحی سیستم های ERP بر پایه استفاده از فرآیندهای استاندارد و بهترین روش های انجام کار استوار است. سازمانها جهت بهره گیری مناسب از ظرفیت های سیستم های ERP به مطالعه مدل کسب و کار و فرایند های جاری خود می پردازند تا با بهره گرفتن از اطلاعات کسب شده به مهندسی مجدد فرایند های خود جهت تطابق با سیستم ERP مورد نظر خود بپردازند. مهندسی مجدد فرآیندهای سازمان با توجه به سیستم ERP باعث می شود که سازمان در طول پیاده سازی سیستم ERP دارای حداقل نیاز به سفارشی سازی شود و به این ترتیب در زمان و هزینه برآورد شده جهت پیاده سازی سیستم، حداقل انحراف وجود داشته باشد.
استفاده از نرم افزار و سخت افزار مناسب :
یکی از مراحل مهم پیاده سازی سیستم های ERP، انتخاب بسته نرم افزاری مناسب با شرایط سازمان می باشد. میزان تطابق با سیستم های سنتی و بانک اطلاعاتی که بتواند نیازمندیهای خاص سازمان را پوشش دهد از مهمترین نکات در این مرحله است که بایستی با دقت در انتخاب نرم افزار و سخت افزار، سطح قابل قبولی از نیازمندی های اطلاعاتی و عملکردی سازمان پوشش داده شود.
سطح تاکتیکی :
آموزش و یادگیری :
سیستم های ERP به دلیل پیچیدگی ذاتی خود و میزان نفوذ در سطح عملیتی سازمان، نیزمند آموزش می باشند. منطق و ویژگی های سیستم ERP بایستی متناسب با سطح کاربری با افراد درگیر، آموزش داده شوند. فرایند آموزش و یادگیری به دلیل پویا بودن نیازمندی های سازمان و همچنین ارتقاء سیستم های ERP و یا تغییر در کاربران و فرآیندهای سازمان، یک فرایند همیشگی است که بایستی به صورت برنامه ریزی شده و مداوم در سازمان جاری باشد.
مشارکت کارکنان :
سیستم ERP به علت درگیری شدید با کاربران و نیز تغییراتی که برای سازمان تحمیل می کند، چالش های جدیدی برای کاربران ایجاد می کند. مشارکت افراد در مراحل مختلف پیاده سازی و نیز برقراری دوره های آموزشی در کم کردن این گونه مشکلات بسیار مؤثر است.

۱-۲-۴ مدل مفهومی پژوهش
مدل مفهومی پژوهش، الگویی نظری است که مبتنی بر روابط میان برخی از عواملی است که با اهمیت تشخیص داده شده اند. این چارچوب با بررسی سوابق پژوهش درباره موضوع به گونه ای منطقی جریان می یابد. به طور خلاصه مدل مفهومی، بیانگر پیوند میان متغیرهایی است که در پویایی موقعیت مورد بررسی مؤثر هستند (طاهر پور کلانتری و همکاران، ۱۳۸۹).
و با توجه به مدل مفهومی تحقیق و مطالعات اشاره شده در این فصل متغیرهای مورد نظر و منابع آن به شرح جدول (۲-۷) آورده می شود.
جدول ۲-۷: CSFهای مدل پژوهشی مورد استفاده و منابع آن

 

ردیف	CSF های مدل پژوهشی	منابع و رفرنس	ردیف	CSF های مدل پژوهشی	منابع و رفرنس
	پوشش کامل عملیات جاری سازمان توسط نرم افزار ERP	EI Amranietal. (2007) Plant &Willcocks(2007) Pabedinskaite (2010) Yingjie (2005)

جامعه آماری سازمان‌های کوچک و متوسط (کارگزارهای بورس اوراق بهادار تهران) می‌باشد که برای نمونه‌گیری از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده استفاده خواهد گردید..

ساختار پایان نامه
فصل اول به مقدمه و تعریف مساله و محدوده پایان نامه اختصاص یافته است.
فصل دوم به ادبیات موضوع تحقیق پرداخته و مفاهیم اولیه و مورد نیاز در حیطه موضوع پایان نامه بیان خواهد شد.
فصل سوم عوامل حیاتی موفقیت در پیاده سازی سیستم های هوش تجاری کشف و مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
فصل چهارم در این فصل مهم‌ترین عوامل حیاتی موفقیت با روش تاپسیس رتبه بندی شده و مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت
فصل پنجم و آخرین فصل به جمع بندی و نتیجه گیری مطالعات انجام شده پرداخته و فرصت‌های مطالعات آینده معرفی خواهد شد.
فصل دوم ادبیات و پیشینه تحقیق
مقدمه
در فصل اول با موضوع مورد بحث آشنایی پیدا کردیم حال در این فصل مفاهیم و تعاریف اولیه مورد کاربرد در فصول دیگر را با جزییات بیشتری دنبال خواهیم کرد. آن چه که در این فصل اهمیت دارد شناسایی و دسته بندی عوامل حیاتی موفقیت در پیاده‌سازی سیستم‌های هوش تجاری است، اما قبل از آن لازم است برخی از مفاهیم مورد استفاده به وضوح تعریف شده و آشنایی کافی با موضوع مورد بحث ایجاد شود. بنابراین ضروری است تعریفی عمومی از هوش تجاری ارائه شود و سپس به شناسایی سیستم هوش تجاری و مولفه‌های آن بپردازیم. همچنین به این دلیل که حوزه مورد بررسی سازمان‌های کوچک و متوسط هستند، آشنایی با معضلات و ویژگی‌های این سازمان‌ها ضروری به نظر می‌رسد، به همین علت دو بخش از این فصل به این موضوع اختصاص داده شده است. و در آخر آن دسته از عوامل حیاتی موفقیت که توسط دیگر نویسنده‌ها شناسایی شده ارائه خواهد شد.
هوش تجاری
تعارف مختلف هوش تجاری
کلمه هوش تجاری تعاریف متعددی دارد و به احتمال زیاد اولین بار در سال ۱۹۵۸ استفاده شده است[۱۰] . عبارت Business Intelligence(BI) که در فارسی به هوش تجاری ترجمه شده است برای اولین بار توسط هانس پیترلان در سال ۱۹۵۸ در مجله آی‌بی‌ام تعریف شد. از نگاه هانس پیترلان هوش تجاری عبارت است از: توانایی فهم روابط متقابل بین واقعیت‌های موجود به گونه‌ای که اقدام را به سوی هدفی مطلوب هدایت کند. ۳۱ سال بعد یک تحلیلگر به نام هوارد درسنر از گروه گارتنر در سال ۱۹۸۹ عبارت هوش تجاری را به صورت زیر تعریف کرد: واژه‌ای چتری برای تشریح کردن مفاهیم و روش‌های بهبود تصمیم‌گیری کسب‌وکار به واسطه استفاده از سیستم‌های پشتیبان مبتنی بر واقعیت.
در سال ۲۰۰۴ ماهاش اس. ریسینگانی هوشمندی را این‌گونه تعریف می کند: هوش تجاری یک عبارت چترگونه است که در ذیل آن معماری‌ها، ابزارها، پایگاه داده‌ها، ابزارهای تحلیلی، برنامه‌های کاربردی و متدولوژی‌ها باهم ترکیب می‌شوند [۱۱].
استک اُویاک و همکاران در سال ۲۰۰۷ [۱۲] هوش تجاری را فرایند جمع‌ آوری حجم عظیمی داده، تحلیل آن‌ ها و ارائه مجموعه‌ای از گزارشات سطح بالا دانسته که چکیده مفید این داده‌ها در فعالیت‌های کسب‌وکار، مدیریت را قادر به اتخاذ تصمیمات اساسی روزانه می کند.در شکل ۲-۱ زنجیره ارزش هوش تجاری مطابق تعاریف انجام شده ترسیم شده است که در آن می‌توان تطابقی بین تعریف استک اُویاک و همکاران وی یافت.
شکل ۲-۱ : زنجیره ارزش هوش تجاری
مطابق آنچه در شکل فوق مشاهده می‌شود، داده‌ها به اطلاعات تغییر شکل یافته و طی فرایند تحلیل و دسته بندی داده‌ها به اطلاعات تبدیل شده و با کنار هم قرار گرفتن این اطلاعات دانشی ایجاد می‌شود که در نهایت منجر به یک عکس العمل خاص در شرایط ویژه سازمان شده و در نهایت این عمل و تصمیم سازی برای سازمان ایجاد ارزش افزوده می کند.
زِنگ و همکارانش [۱۴] هوش تجاری را اینگونه تعریف می‌نمایند: فرایند دسته‌بندی، طرز عمل و انتشار اطلاعاتی که یک هدف دارد؛ کاهش عدم قطعیت در تصمیمات استراتژیک. کارشناسان هوش تجاری را “اصطلاح مدیریت کسب‌وکار دانسته که برای توصیف برنامه‌های کاربردی و تکنولوژی‌هایی استفاده می‌شود که برای جمع‌ آوری، ایجاد دسترسی به تحلیل داده و اطلاعات مربوط به سازمان بکارگرفته می‌شود، تا به اتخاذ تصمیمات کاری بهتر کمک نماید. ویژگی اصلی ابزار هوش تجاری این است که، توانایی جمع‌ آوری داده از منابع ناهمگون دارد، دارای روش‌های پیشرفته تحلیلی بوده و توانایی پشتیبانی از تقاضای چندین کاربر را دارا می‌باشد. زِنگ و همکارانش فناوری [۱۴] هوش تجاری را بر اساس روش تحویل اطلاعات، گزارش‌گیری، تحلیل آماری، تجزیه تحلیل تک منظوره و تحلیل گزاره‌ای، دسته‌بندی نموده‌اند.
سیستم های هوش تجاری
سیستم‌های هوش تجاری با تصمیم‌سازی، تحلیل اطلاعات و مدیریت دانش و ارتباطات انسان-کامپیوتر مرتبط است. بنابراین با سیستم‌هایی نظیر سیستم‌های مدیریت اطلاعات (MIS)، سیستم‌های پشتیبان تصمیم (DSS)، سیستم‌های اطلاعات اجرایی (EIS )، سیستم‌های مدیریت و مدیریت کارایی کسب و کار، در ارتباط هستند [۱۵]. سیستم‌های مدیریت اطلاعات عموما بر مکانیزه سازی فرآیندهای کسب و کار تمرکز دارند. سیستم‌های پشتیبان تصمیم تکنیک‌هایی برای تحلیل اطلاعات به منظور ارزیابی پتانسیل تصمیمات فراهم می کند. سیستم‌های اطلاعات اجرایی اطلاعات را در قالب یک مجموعه نمایش می‌دهد و برای مدیران اجرایی سطح بالا تدارک دیده شده است. در حالی که هدف هوش تجاری فراهم‌سازی، سازمانی هوشمند است که باید مزیت رقابتی ایجاد کند. در این سیستم‌ها قابلیت‌های سیستم‌های مختلف‌ای که قبلا به صورت مستقل کار می‌کردند را ترکیب می‌نمایند. هوش تجاری بر پشتیبانی از فرآیندهای کاری مختلف، به‌کارگیری رویکرد فرآیندی و تکنیک‌های تحلیلی پیشرفته تمرکز دارد. هوش تجاری توسعه یافته سیستم‌های پشتیبان تصمیم است.و از بسیاری جهات شیبه آن است. سیستم‌های هوش تجاری برنامه‌های رایانه‌ای هستند که تکنیک‌های هوش تجاری را پیاده‌سازی می‌کنند. در واقع سیستم هوش تجاری، یک سیستم اطلاعاتی است که ابزارهای هوش تجاری را برای تولید و تحویل اطلاعات بکار می‌گیرد. همان گونه که در شکل ۲-۲ نیز مشاهده می‌نمایید دانش تولید شده به کمک مولفه‌های هوش تجاری در نهایت توسط انواع سیستم‌های کسب و کار مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند.
شکل ۲-۲ : سیستم های مرتبط با هوش تجاری
همان طور که در شکل مشاهده می‌شود داده‌های مورد نیاز از سیستم های تراکنشی مختلف طی فرایند پردازش بر خط تراکنش استخراج شده و طی فرایند ایی تی ال ^[۱] در انباره داده ذخیره و مکعب‌های اطلاعات چندبعدی تولید می‌شود که توسط تمامی سیستم‌ها و کاربران قابل استفاده می‌باشد.
سیستم های هوش تجاری از دو دیدگاه تحلیل می‌شوند: تکنیکی و کسب و کار [۱۶] از دید تکنیکی سیستم هوش تجاری مجموعه ای از ابزارهای یکپارچه، فناوری‌ها و محصولات نرم‌افزاری است که برای جمع آوری داده‌های ناهمگون از منابع پراکنده استفاده شده و سپس داده‌ها تحلیل و یکپارچه می‌شوند تا در دسترس قرار گیرند. از دید سازمانی، سیستم‌های هوش تجاری روش خاصی است که مربوط به کار با اطلاعات و دانش، ارتباطات باز و به اشتراک گذاری دانش همراه با رویکرد جامع تحلیلی به فرایندهای سازمان است.
پیچیدگی و تطبیق‌پذیری سیستم‌های هوش تجاری مدرن، بدین معنی است که موفقیت در پیاده سازی این گونه سیستم‌ها نیاز به پایه‌های مستحکم روشمند و تئوری‌های اثبات شده علمی دارد[۱۷]. سیستم‌های هوش تجاری، داده‌های عملیاتی را با ابزارهای تحلیلی ترکیب می کند و اطلاعات پیچیده و رقابتی را به طرح‌ریزان و تصمیم‌سازان ارائه می‌دهند. هدف بهبود در بهنگام‌سازی و کیفیت ورودی‌های فرایند تصمیم‌گیری است. هوش تجاری برای درک قابلیت‌های موجود در سازمان، مورد استفاده قرار می‌گیرد. مانند گرایشات، جهت‌گیری‌های آینده بازار، فناوری‌ها، محیطی که سازمان در آن به رقابت می‌پردازد، فعالیت‌های رقبا و مفاهیم این فعالیت‌ها.
ابزارهای هوش تجاری
هوش تجاری شامل ابزارهای زیر است: ابزارهای گزارش‌گیری، ابزارهای داده‌کاوی، ابزارهای مدیریت دانش همچنین دارای مولفه‌های مختلف است، ابزارهای هوش تجاری، برنامه‌های کاربردی هوش تجاری و سیستم هوش تجاری. بر اساس تعریف رینچمارد و فرانسیس [۱۷] سیستم هوش تجاری این گونه تعریف می‌گردد: مجموعه‌ای از ابزارها، فناوری‌ها و نرم‌افزارهای برنامه‌ریزی است که برای گردآوری، یکپارچه‌سازی، تحلیل و ساخت داده‌های در دسترس، بکارگرفته می‌شود. بسیاری از تعاریف هوش تجاری بر روی قابلیت‌هایی تمرکز دارند که یک سازمان می‌تواند برای دستیابی به کارایی بالاتر و دستیابی به اهداف کسب و کار، دست یابد. هوش تجاری رابطه نزدیکی با مسائل انبار داده‌ها دارد، انباره داده‌ها تکنولوژی کلیدی برای ساخت چنین سیستم‌هایی است که داده‌ها را از منابع مختلف برای اهداف تحلیلی، یکپارچه می‌سازد [۱۸].
این اقدامات می‌تواند در قالب ابزارهای گزارش‌دهی و فناوری‌های داشبورد و حتی کارت‌های امتیاز متوازن، به صورت بسته‌های تصمیم یا گزارش‌های تحلیلی در اختیار مدیران و تصمیم‌گیران سازمان قرار گیرد و مسئولان را نسبت به پیامدهای مثبت و منفی اقدامات احتمالی آینده آگاه نموده و از این طریق بر اخذ تصمیمات بهتر و دقیق‌تر به مدیران کمک کند. شکل ۲-۳ نمایان‌گر ابزارهای هوش تجاری برای سطوح مختلف مدیریتی است.
شکل ۲-۳ : ابزارهای هوش تجاری برای مدیریت
که همان گونه که از شکل فوق پیداست، برای مدیران ارشد از داشبوردهای مدیریتی، برای مدیران میانی از پرس‌وجو و برای مدیران عملیاتی از گزارشات قالب‌بندی شده استفاده خواهد شد.
علت وجودی و مزایای هوش تجاری
هوش تجاری سازمان‌ها را قادر می‌سازد تا تصمیمات کاری را با آگاهی بیشتری اتخاذ کنند و منبعی برای مزیت‌رقابتی خواهند داشت. این مساله زمانی صادق است که سازمان‌ها قادر به قیاس اطلاعات از طریق شاخص‌ها در محیط خارجی بوده و پیش‌بینی دقیقی درمورد گرایشات آینده یا شرایط اقتصادی بدست آورند. هدف نهایی هوش تجاری بهبود در به هنگام بودن و کیفیت اطلاعات است.
کسب‌وکارهای مختلف پی برده‌اند که در این محیط بسیار رقابتی، با گام‌های سریع و مدام در حال تغییر کلیدی‌ترین کیمت توانایی پاسخ سریع و مناسب به این تغییرات است. هوش تجاری آنان را قادر می‌سازد تا با سرعت و دقت به تغییرات پاسخ دهند.
هوش تجاری فواید زیادی برای سازمان‌هایی که از آن استفاده می‌کنند، به ارمغان می‌آورد. می‌تواند بسیاری از کارهای حدسی در سازمان را حذف نماید، از این رو، ارتباطات بین بخش‌ها درحین هماهنگی فعالیت‌ها افزایش می‌یابد و سازمان‌ها را قادر می‌سازد تا به تغییرات در شرایط مالی بازار، ترجیحات مشتری و عملیات زنجیره تامین، پاسخ سریع بدهند. به طور کلی هوش تجاری کارایی سازمان به‌کارگیرنده را افزایش می‌دهد. اطلاعات معمولا در درجه اهمیت دوم از منابع سازمان قرار دارند (با ارزش‌ترین جزء در سازمان، افراد آن هستند[۱۹] . بنابراین زمانی که یک سازمان می‌خواهد تصمیماتی را بر اساس اطلاعاتی دقیق و به هنگام اتخاذ کند، می‌تواند کارایی را بهبود بخشد. همچنین اتخاذ تصمیمات را تسریع می کند تا تصمیمات سریع و دقیق با توجه به اطلاعات گرفته شود قبل از اینکه سازمان‌های دیگر بتوانند وارد عمل شوند. همین‌طور تجربیات مشتری را از طریق پاسخ به هنگام و مناسب به مشکلات و الویت‌های مشتری، بهبود می‌بخشد.
کاربران هوش تجاری شامل کلیه افرادی می‌باشند که از خروجی‌های هوش‌تجاری بهره‌مند خواهند شد که شامل:
کاربران عملیاتی
تحلیل‌گران و متخصصان
تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران سازمان
گروه اول کاربرانی هستند که امور عملیاتی و اجرایی سازمان را انجام می‌دهند و در واحدهای وظیفه‌ای مشغول فعالیت می‌باشند. گروه دوم متخصصان و کارشناسانی هستند که داده‌های موجود در سیستم‌های عملیاتی را دریافت کرده و پس از دسته‌بندی، اقدام به تجزیه و تحلیل برروی آن‌ ها می‌نمایند و سپس آن‌ ها را در قالب‌های اختصاصی جهت تصمیم‌گیری در اختیار مدیران ارشد قرار می‌دهند. این گروه از کارکنان می‌خواهند بدانند که در سازمان چه اتفاقی افتاده است؟ عوامل بروز اتفاق چه بوده و چه اتفاقی در حال وقوع است؟ عمده نیازهای این گروه عبارت است از: نظارت بر عملکرد کاربران اجرایی و پرس‌وجوهای موضوعی برای تصمیم‌سازی. گروه سوم را تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران سازمان تشکیل می‌دهند که شامل مدیران ارشد و سیاست‌گذاران سازمان هستند که تصمیمات لازم را در خصوص اداره سازمان اتخاذ می‌نمایند. عمده نیازهای این گروه عبارت است از: دسترسی سریع به شاخص‌های کلیدی عملکرد مجموعه سازمان و ارزیابی آن‌ ها.
سیستم هوش تجاری و مولفه‌های آن
سیستم‌های هوش تجاری پیشنهاداتی را برای مواجهه با نیازهای حاضر سازمان ارائه می کند. وظایف اصلی که سیستم‌های هوش تجاری با آن مواجه می‌شوند شامل اکتشاف هوشمند، یکپارچگی، اجتماع و آنالیز چند بعدی داده‌هایی که از منابع مختلف اطلاعات جمع‌ آوری شده‌اند.
شکل ۲-۴ : کاربران هوش تجاری
همان گونه که در شکل فوق مشاهده می‌شود، سیستم‌های هوش تجاری داده‌ها را از سیستم‌های اطلاعاتی داخلی سازمان ترکیب نموده و سپس با داده‌هایی که از محیط خارجی بدست آورده‌اند (مانند آمارها، صورتحساب مالی و پرتال‌های سرمایه گذاری و پایگاه داده‌های متفرقه)، ترکیب می‌نمایند. چنین سیستم‌هایی اطلاعات بروز، قابل اعتماد و کافی ،موثربر جنبه‌های مختلف فعالیت‌های سازمان، را فراهم می‌سازند. سیستم هوش تجاری بعد از پیاده‌سازی، توانایی دسترسی، به‌کارگیری و اشتراک داده و اطلاعات به طریقی موثر و مرتبط را فراهم می‌سازد به گونه‌ای که کارایی کسب‌وکار افزایش می‌یابد.
سیستم‌های هوش تجاری برای هوشمندسازی اکتشاف، یکپارچه‌سازی، اجتماع و تحلیل چندبعدی داده‌های نشات گرفته از منابع اطلاعاتی مختلف، بکار گرفته شده‌اند [۲۰]. تمامی سیستم‌های هوش تجاری حداقل به چهار مولفه خاص برای ایجاد هوشمندی در کسب‌وکار نیازمند هستند. این مولفه‌ها شامل انباره داده‌ها، ابزارهای استخراج و انتقال داده^[۲]، تکنیک‌های فرایند تحلیل برخط و داده کاوی؛ می‌باشد [۲۱] که در شکل ۲-۵ مشاهده می‌نمایید.
انباره داده‌ها
انباره‌داده‌ها مجموعه‌ای از داده‌های کسب‌وکار مرتبط است که سازمان‌دهی و تایید اعتبار شده است، به گونه‌ای که می‌تواند برای پشتیبانی از تصمیم‌گیری‌های کسب‌وکار تحلیل شود. علت محبوبیت انباره‌داده‌ها به دلیل داده‌هایی است که از پایگاه‌داده‌هایی استخراج شده است که پراکنده و گاهی ناهمگون و در برخی مواقع خارج از سازمان هستند. انباره‌داده‌ها موضوع‌گرا هستند.آن‌ ها وابسته به زمان هستند، به این معنی که آن‌ ها به یک نقطه از زمان در سیستم اطلاعاتی نگاه لحظه دارند و قابل به‌روزرسانی نیستند به طوری که یکپارچگی تاریخی در نقطه‌ای که نگاه شده حفظ شود.
انباره‌داده‌ها، برخط نیستند، بدین معنی که آن‌ ها در سیستم‌های مختلفی اقامت دارند که درحال ذخیره‌سازی یک عکس فوری از داده‌ها هستند.انبارداده‌های جدید به طور مدام با داده‌های حیاتی کسب‌وکار به‌روزرسانی می‌شوند تا اطمینان حاصل شود که داده‌ها در دقیقه در دسترس تصمیم‌سازان قرار دارند. حساسیت داده‌ها قبلا توسط سازمانی که از انباره‌داده‌ها استفاده می کند، تعیین شده است.داده‌ها تاریخی هستند، خلاصه‌ای از تراکنش‌های قبلی که زمان تحلیل می‌توانند دانش ارزشمندی را زمان تصمیمات مدیریتی به ارمغان آورند. این تصمیمات بر اساس تاریخچه کسب‌وکار که انباره‌داده نگهداری می‌کند، تهیه شده است.انباره‌داده مولفه اصلی از سیستم‌های هوش تجاری است [۲۲].
یک انباره‌داده که به خوبی پیاده‌سازی شده باشد، به راحتی قابل استفاده است، بازیابی اطلاعات در آن با سرعت انجام می‌گیرد، اطلاعات بیشتری را ذخیره می‌سازد، بهره‌وری را افزایش می‌دهد، باعث اتخاذ تصمیمات بهتری می‌شود، مزیت رقابتی سازمان را افزایش می‌دهد.نتیجه این که نقش اصلی انباره‌داده‌ها فراهم آوردن درکی از مشکلات، فرصت‌ها و عملکرد بر مبنای هوش تجاری که تصمیم‌سازی را سهولت می‌بخشد [۲۳].
ابزارهای استخراج و انتقال داده
فرآیندها و ابزارهای استخراج و انتقال داده در برابر استخراج داده‌ها از یک یا چندین سیستم منبع مسئول هستند، به گونه‌ای که داده‌ها با قالب گوناگون را به داده با قالب استاندارد تبدیل می‌کنند و سپس این داده را در انباره‌داده‌ها بارگذاری می‌کنند.راه‌ حل ‌های استخراج و انتقال داده به سه مرحله مجزا تقسیم می‌شود تا داده‌ها را از منابع مختلف جمع‌ آوری و تبدیل نموده و سپس نتیجه را در انباره‌داده ذخیره کند. این سه مرحله در قسمت بعد شرح داده شده است:
مرحله استخراج: در این مرحله شامل دسترسی به داده منابع مختلف و گاهی ناهمگون. این منابع اغلب بر روی سکوی‌های مختلف بوده و می‌تواند بخشی از سیستم اطلاعاتی مشتریان باشد [۲۴].

 

 

پلیت شیشه ای-شعله

 

 

بشرشیشه ای -پیپت

 

 

لوله آزمایش-بورت

 

 

شکل ۳-۱ دستگاه رفر کتومتر شکل ۳-۲ ترازو دیجیتال ۲۱۰ گرم با دقت ۰۰۰۱ /۰

شکل ۳-۴ دستگاه کروماتوگرافی گازی شکل ۳-۳ آون تحت خلا
شکل ۳-۵ دستگاه اسپکتوفتومتر
۳-۴استخراج روغن :
روغن هسته های آسیاب شده به مدت ۵ ساعت به روش سوکسله استخراج گردید در این روش از پترولیوم اتر با محدوده جوش ۴۰-۶۰ درجه سانتی گراد طبق روش AOCA04/948استفاده شد وپس از تبخیر حلال تحت خلا روغن خالص برای نمونه هسته عناب در سه تکراربدست آمد. هسته بدون روغن تحت خلا خشک و برای انجام آزمایشات نگهداری می شود .

۳-۵تجزیه شیمیایی هسته عناب :
برای انجام آزمون های شیمیایی ابتدا هسته آسیاب شده در آون با دمای ۱۰۰ درجه سانتی گراد خشک و ضمن تعیین درصد رطوبت بقیه آزمایش ها روی نمونه خشک انجام گردید.
۳-۵-۱اندازه گیری رطوبت و ماده خشک :
اندازه گیری رطوبت و ماده خشک بر اساس روش وزنی و طبق روش رسمی ۱۰/ ۹۲۵ AOCA صورت پذیرفت . سنجش روغن بر اساس روش سوکسله AOCA 04/948انجام شد .
رطوبت%-۱۰۰=% ماده خشک
۳-۵-۲اندازه گیری خاکستر :
برای اندازه گیری خاکستر از روش AOCA 03/923 استفاده شد که بر اساس آن نمونه در کوره الکتریکی ۵۵۰ درجه سانتی گراد تا ایجاد خاکستر سفید رنگ و رسیدن به وزن ثابت حرارت داده شد .
۳-۵-۳اندازه گیری درصد پروتئین :
درصد پروتیین نمونه خشک بر اساس روش کجلدال AOCA13/948 تعیین گردید.
موادشیمیایی لازم برای انجام آزمون اندازه گیری پروتئین هسته عناب عبارتند از :
اسید سولفوریک –کاتالیزور کجلدال – سود ۳۲ درصد – اسید ووریک ۲ درصد – اسیدکلریدریک ۰٫۱ نرمال – معرف برومو کروزو گرین و مخلوط متیل رداست ومراحل انجام آزمایش هضم – تقطیر و تیتراسیون است و ما وزن نمونه هسته عناب را ۱۰۰ گرم در نظر گرفته ایم .
۳-۵-۴اندازه گیری درصد فیبرخام :
درصد فیبر خام نیز بر اساس روش ۱۰-۳۲ AACCیعنی روش هضم در قلیا و سپس اسید و اندازه گیری وزن نهایی باقی مانده محاسبه گردید. اساس اندازه گیری فیبر عبارتست از :
مواد آلی خشکی که پس از جوشانیدن نمونه چربی گرفته شده خشک با اسید سولفوریک و سود سوز آور جوشان باقی می ماند .
۳-۶تعیین میزان و ترکیب اسیدهای چرب :
جهت تعیین میزان و ترکیب اسیدهای چرب ابتدا متیله کردن نمونه های روغن طبق دستورالعمل ISO شماره ۵۵۰۹انجام گردید. سپس متیل استرها توسط روش گاز کروماتوگرافی AOAC با شماره ۲۲/۹۶۳ شناسایی شدند(AOAC,1999).
بدین منظور دستگاه گاز کروماتوگرافی مدل Agilent 7890 مجهز به دتکتور از نوع FID(یونیزاسیون توسط شعله هیدروژن)داده پرداز DS-1000 interface متصل به کامپیوتر و نرم افزار کنترلی chem station مورد استفاده قرار گرفت، ستون مورد استفاده HP.88با ماهیت قطبی از جنس شیشه و به طول ۳۰ متر و قطر داخلی ۳۳/۰ میلی متر، ضخامت فاز ساکن ۲۵/۰ میکرومتر برنامه ریزی دمایی ستون از ۱۰۰ تا ۱۸۰ درجه سانتیگراد، افزایش دمایی با آهنگ ۳۰ سانتی گراد در دقیقه به مدت ۳ دقیقه از ۱۰۰ تا ۱۸۰ درجه افزایش یافته و بعد از ۸ دقیقه ایست در این دما با آهنگ ۱۰ سانتی گراد در دقیقه به ۲۲۰ سانتی گراد می رسد و ۲ دقیقه در این دما می ایستد. جهت تفکیک اسیدهای چرب از استرهای متیلیک آنها که نقطه جوش بسیار پائینی دارند استفاده شد. برای تهیه استرهای متیلیک اسیدهای چرب ۱/۰ گرم روغن را با ۰۵/۰ میلی لیتر محلول متانولی هیدروکسید پتاسیم ۲ نرمال(۶/۵گرم هیدروکسید پتاسیم +۱۰۰ میلی لیتر متانول)در لوله آزمایش مخلوط و سپس به محلول حاصل ۳ میلی لیتر هپتان نرمال اضافه شد. لوله به مدت ۵ دقیقه روی بهم زن برقی قرار گرفت تا گلیسرول آن ته نشین شود و استر متیلی در لایه رویی قرار گیرد. میزان تزریق ۲/۰میکرولیتر و دمای قسمت تزریق ۲۲۰ درجه سانتی گراد تنظیم شد.
۳-۷تعیین اندیس پراکسید :
اندیس پراکسید یک چربی یا روغن عبارت است از میلی اکی والان اکسیژن موجود در یک کیلو گرم چربی یا روغن اساس عمل :مقدار بیش از حد لزوم یدور پتاسیم به نمونه اضافه گردد و ید آزاد شده در اثر وجود پراکسید در روغن را با محلول تیو سولفات سدیم بسنجید.
هدف :تعیین این اندیس جهت داوری درجه فساد روغن ها بکار می رود قبل از خرید دانه های روغنی باید این اندیس مشخص گردد اگر میزان اندیس پراکسید بیش از مقدار مجاز باشد از دانه روغنی مذکور برای خوراکی استفاده نگردد زیرا اندیس پر اکسید میزان اکسیژن ترکیب شده با روغن را که منجر به تولید پراکسید می شود نشان می دهد.
۳-۷-۱معرف ها وحلال ها :
۱-حلال :دوحجم اسید استیک گلاسیال را با یک حجم کلروفرم مخلوط کنید .
۲-یدور پتاسیم اشباع :۴قسمت یدور پتاسیم را در ۳ قسمت آب مقطر حل کنید و در شیشه تیره نگهدارید.
۳-محلول تیو سولفات استاندارد :(۰۲/۰ یا ۰۰۲/۰ نرمال )
۴-معرف نشاسته (۵/۰ گرم درصد )

رویه قضایی نیز تاکنون غالباً در مواردی که در مقررات کیفری از شخص سخن به میان آمده، منظور و مخاطب واقعی آن را اشخاص طبیعی دانسته است. اما در قوانین به مواردی برمی‌خوریم که مجازات اشخاص حقوقی نیز در نظر گرفته شده است^[۹۱].
با این همه قانونگذار در همه موارد به صورت یکسان عمل نکرده و در بعضی از موارد ترجیح داده تا مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی را متوجه افراد حقیقی بداند^[۹۲]. به نظر می‌رسد قانونگذار ایران سعی کرده است تا در ارتکاب جرم توسط اشخاص حقوقی همواره فاعل مادی را مسئول قلمداد نماید، یعنی کسانی که در تحقق تصمیم خلاف به نحوی مباشرت و شرکت داشته‌اند را مقصر و مشمول تحمل کیفر بداند.
با این توضیحات نتیجه می‌گیریم که نظریه مسئولیت جزایی اشخاص حقوقی در تعدادی از نظام‌های حقوقی مورد پذیرش قرار گرفته است. البته در حقوق ایران، با توجه به توضیحاتی که داده شد نظر قانونگذار صریح و واحد و مشخص نیست و در صورتی که شخصیت حقوقی را واجد مسئولیت جزایی بدانیم، موجب می‌شود که اشخاص حقیقی عضو شخصیت حقوقی یا سهام‌داران آن در انتخاب نمایندگان و مدیران شخص حقوقی دقت کافی مبذول نمایند و آنها را تحت نظارت خود در آورند تا مبادا با نقص قوانینی که تاثیر در اقتصاد دارد، موجبات اخلال در نظم عمومی و اختلال در نظام اقتصادی کشور ایجاد شود. همان‌طور که سود حاصل از یک جرم در یک شرکت یا مؤسسه یا انجمن به تمام عناصر و ارگان‌ها و افراد آن می رسد، کیفر آن نیز باید برای همگی متصور شود و نباید فقط یک یا چند نفر خاص مانند مدیر عامل یا هیأت مدیره آن را متحمل گردند و دیگران از کیفر معاف باشند. در حالی که اگر شخص حقوقی بار مجازات را به دوش بکشد، این امر موجب می‌شود که منتفعین از عمل مجرمانه نیز به تبع انتفاع از جرم کیفر آن را ببینند و همان‌گونه که مسئولیت مدنی در مورد این اشخاص اعمال می‌گردد، پذیرش مسئولیت جزایی نیز مفید خواهد بود. البته این کیفر، پرداخت جریمه و مصادره اموال و انحلال و تعطیلی موقت خواهد بود که اثر بازدارندگی نیز دارد. لذا می‌توان ادعا نمود که ایران در این زمینه سیاست تلفیقی را اتخاذ نموده، بدین صورت که گاه شخص حقوقی را به لحاظ کیفری مسئول دانسته و زمانی اشخاص حقیقی را به واسطه ارتباطی که با مسئولیت شخص حقوقی دارند مسئول شناخته است.

بند سوم- اقسام ضرر به اعتبار تعداد زیان دیدگان و قابلیت تعیین آنها
زیانهایی که در جامعه دیده می شود، بنا به جنس و طبع آن، و شرایط و اوضاع و احوال خاص، گاه متوجه اشخاص معین می شوند و گاه عده یا گروهی را تحت الشعاع خود قرار می دهد. بر این اساس، می توان زیان را به دو گونه زیان شخصی و زیان جمعی تقسیم کرد.
الف- ضرر شخصی
معنای شخص در «ضرر شخصی»^[۹۳] وسعت و دامنه گسترده ای دارد، زیرا در اینجا دیگر منظور از شخص یک فرد طبیعی با خصوصیات یاد شده نیست، بلکه دایره شمول افراد آن گسترش می‌یابد. این نوع از زیان (معنوی یا مادی) زمانی محقق می‌گردد که ضرر متوجه شخص یا اشخاص محدود و معینی شود. پس درمی‌یابیم در «ضرر شخصی» زیان تنها در برگیرنده یک شخص خاص نبوده که صرفاً فردی از آن آسیب ببیند، و معنای موسع شخص در این اصطلاح در بر گیرنده جمعیت و افرادی محدود و محصور است که تسلط، احاطه و توزیع عدالت با ابزار قانونی برای این جماعت معمولاً میسر و امکان‌پذیر است.
در این نوع از ضرر که مبنا و مقصود اصلی بحث ما نیست، زیان دیده و شخصی که رأساً در دعوی ذی‌نفع است برای اینکه قادر باشد درخواست مطالبه جبران خسارت نماید، ناگزیر است منطبق با قواعد عمومی طرح دعوا نموده و ادعای خویش را به اثبات برساند^[۹۴]. از باب مثال، یک مجتمع‌ساز مبادرت به تخریب ساختمان قدیمی خود می‌کند که به علت عدم رعایت نکات ایمنی منجر به خراب شدن قسمتی از ساختمان مجاور می‌شود که متعلق به یک شرکت تولیدی است و افرادی «محدود و معین» از این عمل زیان می‌بینند. همچنین زمانی که به علت نوسانات برق وسائل الکتریکی ساکنان یک محله سوخته و از کار می‌افتد و در اینجا اداره برق باید جوابگوی جبران این زیان باشد. یا در موردی که یک کارخانه دوچرخه‌سازی اشتغال به تولید دوچرخه دارد و کارخانه دیگر با کپی‌برداری همان دوچرخه را تولید می‌کند؛ یا زمانی که به کادر هیات دوچرخه‌سواری اهانتی می‌شود.
در مورد اول شخص حقیقی به شخص حقوقی آسیب می‌رساند و در مورد دوم برعکس، این شخص حقوقی است که به شخص حقیقی ضرر می‌زند و در حالت بعدی هر دو اشخاص حقوقی هستند که به یکی از اشخاص حقوقی زیان وارد می‌گردد و در مورد آخر نیز زیان از سوی شخص حقیقی به شخصیت حقوقی صورت می‌گیرد. اما در تمام مصادیق فوق از این لحاظ که همه زیان دیدگان افرادی محدود و محصور هستند که از این عمل متضرر می‌گردند و هر چند جمعی از افراد در این حادثه صدمه می‌بینند اما از آن جهت که این افراد قابل احصاء و شناسایی می‌باشند پس این دست از زیان‌ها را باید ضرر شخصی دانست.
ب- ضرر جمعی
نقطه مقابل زیان شخصی، زیان جمعی است که به طور مشروح در فصل بعدی به مفهوم آن پرداخته می شود. برهمین اساس، بحث پیرامون آنرا به محل آن وامی گذاریم.
بند چهارم-شرایط ضرر قابل مطالبه
برای اینکه زیانی قابل جبران باشد، شرایطی را باید داشته باشد، که تعداد آنها محل اختلاف است. اما حداقل وجود سه شرط اول، لازم است.
الف-مسلم باشد
تنها به صرف امکان ورود زیان، نمی توان توقع جبران خسارت را داشت. اما درمورد زیان هایی که به وقوع پیوسته وضع به شکل دیگری است و در صورت اجتماع شرایط عرف پرداخت خسارت را می پذیرد؛ به عنوان مثال، مالک خودروئی مدعی است که یک کامیون در اثر تصادف با ماشین او دو میلیون ریال به وی خسارت وارد نموده و در نهایت دادگاه با اخذ نظریه کارشناس وارد کننده زیان را محکوم به جبران ضرر می نماید. اما برعکس، قبل از حدوث این زیان و با تکیه بر حدث و گمان احتمالی نمی توان چنین ادعائی داشت .
ب- مستقیم باشد
مقصود از بی واسطه بودن ضرر این است که بین فعل زیانبار و ضرر حاصله حادثه دیگری وجود نداشته باشد، به نحوی که بتوان گفت عرفاً ضرر از همان فعل ناشی شده است؛ به عنوان مثال، یک حقوقدان فرانسوی در مثالی گفته، اگر کسی گاو بیماری را به دامداری بفروشد و در اثر سرایت بیماری سایر گاوهای خریدار تلف شود و در نتیجه او نتواند به تعهد خود درباره رساندن شیر به کارخانه ها عمل کند و مزرعه خود را شخم زند و از این راه خسارتی متوجه خریدار شود، همه این ضررها را نمی توان از فروشنده گاو مریض خواست. درواقع، علت منحصر ازبین رفتن گاو مریض خطای فروشنده بوده است و گاه نیز رابطه علیت بین مریض شدن سایر گاوها را نیز می توان پنهان نمودن این بیماری شمرد. ولی نسبت به شخم زدن زمین و انجام نشدن تعهد دامداران در مقابل دیگران (و گاه سرایت بیماری ) ، بی مبالاتی خریدار و چگونگی قراردادها نیز مؤثر بوده است. به هر حال این شرط بیشتر مربوط به احراز رابطه علیت فعل شخص و ایجاد ضرر است تا با رعایت شرایطی زیان قابل مطالبه باشد. البته منظور از ضرر مستقیم این نیست که هیچ کدام از عوامل دیگر در ورود ضرر دخیل نبوده اند، بلکه منظور این است که گاهی علت های موجود در ورود زیان آنچنان در هم گره خورده اند که به سختی می توان زیان را ناشی از عامل منحصری دانست. بنابراین کافی است که بتوان بین فعل انجام شده و زیان وارده رابطه سببی عرفی برقرار نمود . هرچند عوامل دیگری نیز در بروز زیان وجود داشته باشد. قانون مدنی در تصدیق این استدلال بیان می نماید که در صورت اجتماع مباشر و مسبب همیشه مباشر نزدیک ترین علت است، مگر جائی که سبب قوی تر از مباشر باشد .^[۹۵]
ج– جبران نشده باشد
طبیعی است که خسارت یک بار قابل تادیه باشد. بنابراین حتی درموردی که چند شخص خسارتی را وارد می کنند، با جبران خسارت ازسوی یکی از عاملان ورود زیان، دیگران در مقابل زیاندیده از تعهد به پرداخت مبرا می گردند^[۹۶]. به هرحال، درموردی که قانونگذار چند نفر را به طور تضامنی مسئول جبران خسارت می داند ، گرفتن خسارت از یکی دیگران را از تادیه معاف می کند و در هیچ حالتی زیاندیده حق ندارد ضرری را دوبار بگیرد.^[۹۷]
د- قابل پیش بینی باشد
در مسئولیت قراردادی این مبنا به عنوان قاعده ای مورد قبول واقع گردیده و عهدشکنی را زمانی مستحق جبران خسارت دانستند که ضرر ایجاد شده برای وارد کننده زیان قابل پیش بینی و یا اقلاً در نظر عرف قابل تصور باشد. چنانچه نمی توان این داوری را منصفانه دانست که زیانی نامتعارف و دور از انتظار را در اجرای تعهد به حساب قصور یا کاهلی متعهد به حساب آورده و او را ملزم به جبران نمود. پس نه در مسئولیت قراردادی و نه در مسئولیت قهری، در صورت بروز زیانی که تصور و امکان ورود آن نمی رفته را نباید منتسب به متعهد دانسته و او را وادار به جبران خسارت نمود.^[۹۸] به عنوان مثال، جنگ روابط اقتصادی، اجتماعی ، سیاسی و حتی فرهنگی را تحت تاثیر قرار می دهد ، و برخی اوقات متعهد را در تحریم ها تشدید و امکان دسترسی به مواد اولیه دشوار و یا محال می گردد . هر چند که پدیده جنگ قابل تصور است . اما در شرایطی ناشی از جنگ در انجام تعهد اختلالی ایجاد می کند که قوه قاهره محسوب می گردد و اجرای تعهد را از قدرت متعهد خارج می سازد؛ مثلاً هرگاه تنگه های بین المللی مسدود یا کشتی مورد اصابت مهاجمین واقع و یا کشوری را در لیست تحریم اقتصادی قرار می دهند، در این موارد بی شک حوادث خارجی تشکیل قوه قاهره ای را می دهد که اجرای تعهد را غیر ممکن می سازد و این عامل چون غیر قابل تصور و پیش بینی بوده مطالبه ضرر را بی اثر می نماید ». ^[۹۹]
هـ- ویژه باشد
برخی از حقوق دانان، ویژه یا خاص بودن^[۱۰۰] زیان را نیز، از شرایط ضرر قابل مطالبه دانسته اند و در بیان مفهوم این شرط گفته‌اند: زیان هنگامی جبران‌پذیر است که متوجه شخص یا اشخاص معینی گردیده باشد. خسارتی که به همه شهروندان یا گروهی از آنان وارد آید «زیان» نیست، بلکه «هزینه عمومی» به شمار می‌رود.
ویژه بودن زیان، به این معنا است که تنها شخص‌یا اشخاص معینی از کاری زیان‌ دیده باشند و نه یک گروه بزرگ یا همه یا اکثریت مردم یک جامعه. پس اگر در پی اقدام دولت یا یکی از نهادهای دولتی، مردم یک شهر یا اکثریت شهروندان زیان‌دیده باشند، چنین زیانی قابل جبران نیست، مگر این که خود دولت یا سازمان یا نهاد زیان‌زننده مربوط بخواهد و بتواند چنین زیان‌هایی را نیز جبران کند. در توجیه مسئول نبودن دولت در چنین مواردی گفته شده، که ظلم یا بی‌عدالتی به‌گونه‌ای یکسان، میان همه شهروندان تقسیم شده است و به اصطلاح مصداق «ظلم بالسویه عدل است» می باشد. البته عام بودن زیان با تکراری بودن آن یکی نیست. اگر زیان وارده به اشخاص معین، چندین بار تکرار شود، از ویژه یا خاص بودن آن نمی‌کاهد و زیان عام نمی‌شود و زیان‌زننده (نهادها و سازمان‌های اداری)، هر بار باید زیان وارده را جبران کنند^[۱۰۱].
زیان‌ها یا هزینه های عمومی بیشتر هنگامی است که کشور برای تحقق برنامه‌‌هایی برای آسایش عمومی؛ مانند ساختن بزرگراه‌ها، باغ‌های همگانی، آموزشگاه‌ها، بیمارستان‌ها و … نیاز به زمین دارد و به سلب مالکیت‌های گسترده دست می‌زند. در این فرض و در بهترین حالت، سازمان مربوط بهای روز زمین را پرداخت می کند و نه بیشتر و چه بسا که مالکان زمین نخواهند زمین را بفروشند. چنین کارهایی، اغلب از اعمال حاکمیت بوده و طبق قانون مسئولیت مدنی، می توان پذیرفت که زیان‌های وارده از این اعمال، قابل جبران نمی باشد^[۱۰۲]. اما قلمرو این نظر را نباید چنان گسترش داد، که در هر دو مورد که عمل زیانبار دولت موجب ورود خسارت به عده زیادی از مردم گردد، خسارت را جبران‌ناپذیر بینگاریم. مثلاً اگر به منظور اجرای برنامه‌های عمومی، نظیر احداث سد، دولت اراضی بخشی از یک ناحیه را تملک کند، نباید با تمسک به نظریه مزبور خسارات مالکان پیشین را جبران نا‌پذیر دانست. بر عکس، همان نظریه جبران خسارت را الزامی می‌داند زیرا هر چند عده خسارت‌دیدگان بسیار است، اما از عده کسانی که در جامعه از انجام برنامه عمومی سودمند می‌شوند، به مراتب کمتر است و بر این اساس، نمی‌توان ضرر را جمعی به‌شمار آورد. توسل به تئوری اعمال حاکمیت نیز صرف‌نظر از آنکه اصل نظریه امروز تقریباً متروک مانده است، در این‌گونه موارد امکان‌پذیر نیست، زیرا همان طور که خواهیم دید، قسمت انتهایی ماده ۱۱ قانون مسئولیت مدنی ناظر بر مواردی بسیار استثنایی است و قاعده ای عمومی از آن استنباط نمی‌شود.
به هرحال، در مقام جمع بندی آنچه گذشت، می توان گفت: زیان‌های جمعی که ویژه و قابل جبران نیستند، دارای دو مفهوم هستند: نخست، خساراتی که به جمع نامحدودی وارد آمده و چنان منتشر شده که به دشواری می‌توان زیان‌ را محدود به اشخاصی معین کرد؛ مثلاً‌ چنانچه جنگی درگیرد و دخالت دولت در آن موجب بحران‌های اقتصادی گردد و مردم از افزایش قیمت‌ها و کمبود ارزاق دچار خسران شوند، ضرر چنان فراگیر است که هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند، به طور مستقیم و قاطع از تصمیم دولت زیان ‌دیده است. بر این اساس، هیچ زیان دیده ای نمی‌تواند خود را زیان‌دیده اصلی بداند و از این بابت اقامه دعوی کند. مفهوم دوم، زیانهایی است که به عده زیادی از مردم یک شهر یا ناحیه یا گروه خاصی وارد گردد. به طور مثال، ممکن است در اثر خطای مأمور اداره برق، برق ناحیه یا بخشی از شهر قطع شود و وسایل برقی مردم آن بخش، آسیب‌های فراونی ببیند. در این فرض چگونه می‌توان گفت که چون همگی به تساوی مورد ظلم واقع شده‌اند، عدالت رعایت شده است و نباید دعوای خسارت آنان را شنید؟ در صورت بروز چنین واقعه‌ای، هر یک از ساکنان آن ناحیه، متحمل زیانی مستقیم شده‌اند که به خطای کارمند دولت منسوب شده و بنابراین دولت عهده‌دار جبران آن است. در چنین مواردی، نمی‌توان تساوی همگان در برابر هزینه‌های عمومی را به برابری عمومی در قبال خطاهای اداری دولت تعبیر کرد و سازمان‌ عمومی را از جبران خسارت معاف دانست^[۱۰۳]. در نتیجه، از میان این دو مفهوم، مفهوم نخست صحیح تر است.
گفتار دوم- ارتکاب فعل زیانبار
در مسئولیت مدنی باید عملی به وقوع پیوسته و منجر به زیان گردیده باشد، تا بتوان مولد ورود زیان را به جبران خسارت واداشت، اما این فعل نیز باید دارای شرایطی باشد که به شرح ذیل بیان می گردد.^[۱۰۴]
بند اول – لزوم نامشروع بودن فعل زیانبار
آنچه مسلم است در هر موردی که عملی باعث زیان به دیگری شود الزاماً توأم با مسئولیت مدنی نخواهد بود، زیرا لازم است اخلاق، افکار عمومی و قانون عملی را که منتهی به ورود زیان شده ناشایسته بداند.^[۱۰۵] چنانچه قانونگذار در صدر ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی چنین مقرر می دارد: « هر کس بدون مجوز قانونی، عمداً و یا در نتیجه بی احتیاطی …. موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می باشد » و می توان از معنای مخالف آن برداشت نمود، در صورتی که عملی همراه با مجوز قانونی باشد مسئولیتی را در پی نخواهد داشت. در تأیید این بیان ماده ۱۵ قانون مسئولیت مدنی بیان داشته است، چنانچه شخصی در مقام دفاع مشروع موجب خسارت بدنی یا مالی فرد متعدی گردد، مسئول خسارت نیست، مشروط بر اینکه خسارت وارده متعارف و متناسب با دفاع باشد.
بند دوم – شرایط توجیه کننده عمل زیانبار
برخی اعمال، به رغم اینکه موجب زیان دیگران است، چون قانون آن را لازم برای اجرای حقی دانسته، مسئولیتی به بار نمی آورد و عرف و جامعه آن را مباح می شمرند. ولی، بعضی اوقات نیز، به جهت سرشت کاری که انجام گردیده یا به دلیل حکم قانون، نمی توان عملی را که در شرایط عادی ممنوع و سبب ایجاد ضمان است نامشروع شمرد یا مشمول تقصیر دانست. در این شرایط و اوضاع و احوال مرتکب مستحق سرزنش نیست و جبران خسارت از او خواسته نمی شود.^[۱۰۶]
اوضاع و احوال خارجی و استثنائاتی را که سبب مشروع شدن فعل زیانبار و معافیت از مسئولیت می گردد، نباید با نداشتن تقصیر یکی دانست. زیرا در مورد ضرورت اثبات حادثه خارجی، لازم نیست که ثابت شود شخص تقصیری نداشته است، بلکه باید ثابت گردد که برای انسانی متعارف غیر ممکن بوده است عملی غیر از کار خوانده دعوی انجام دهد.^[۱۰۷] چنانکه قانونگذار از دفاع مشروع در مادۀ ۱۵ قانون مسئولیت مدنی بدین مضمون حمایت می کند: کسی که در مقام دفاع مشروع موجب خسارت بدنی و مالی شخص متعدی شود، مسئوول خسارت نیست، مشروط بر اینکه خسارت وارد بر حسب متعارف متناسب با دفاع باشد. در تکمیل آن قانون مجازات اسلامی هم در ماده ۱۶۱ این گونه بیان می دارد:
« هر کس در مقام دفاع از نفس یا عرض و یا ناموس خود یا دیگری در برابر هر گونه تجاوز فعل و یا خطر قریب الوقوع عملی انجام دهد که جرم باشد، در صورت اجتماع در شرایط زیر قابل تعقیب و مجازات نمی باشد:

 

• • دفاع با تجاوز خطر متناسب باشد،

 

• • عمل ارتکابی بیش از حد لازم نباشد،

 

• • توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد و یا مداخله قوای مذکور در رفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود.

 

• • تبصره: وقتی دفاع از نفس و یا ناموس و یا عرض و یا آزادی تن دیگری جائز است که او ناتوان از دفاع بوده و نیاز به کمک داشته باشد.»

 

گفتار سوم- احراز رابطه سببیت
در اغلب آثار حقوقی در تعریف سبب گفته شده که، فعلی است که اگر انجام نمی شد خسارتی نیز به بار نمی آمد. لیکن لازم به یادآوری است مسئولیت مدنی زمانی جبران خسارت را برای وارد کننده زیان به دنبال دارد که اجتماع سه عنصر ( ضرر، فعل زیانبار و رابطه سببیت ) یکجا و به اجتماع مهیا باشد، تا قادر بود مسئولیت را به اثبات رساند. تنها به استناد ورود ضرر و یا ارتکاب تقصیر نمی توان آثار مسئولیت مدنی را محقق دانست و لازم است تا رابطه سببیت بین این دو فاکتور ثابت شود. چنانکه مقنن در ماده ۲ قانون مسئولیت مدنی اشعار می دارد: « در مواردی که وارد کننده زیان موجب خسارت مادی یا معنوی زیان دیده باشد، دادگاه پس از رسیدگی و ثبوت ضرر عامل را به جبران خسارت مزبور محکوم می نماید » از معنای مخالفت این ماده چنین استنباط می گردد که اگر وجود رابطه سببیت احراز نگردد، خوانده مسئول جبران خسارت نخواهد بود.
نظر به اینکه اغلب نظام های حقوقی مسئولیت مدنی، اصولاً بر پایه تقصیر استوار گردیده و در مواردی که مصالح جامعه اقتضا کند قانونگذار برای جبران ضرر نامشروع یا خطری که برای دیگران ایجاد شده است، مسئولیت بدون تقصیر را نپذیرفته است. لیکن چون اصل بر تقصیر بنا گردیده هر جا که در نوع مسئولیت تردید شود می توان مبنای مسئولیت مذکور قرار داد و برای تحقق این امر، وجود و اثبات تقصیر فاعل زیان را ضروری دانست. بحث تقصیر در بین اصول کلی مسئولیت مدنی جایگاه ویژه ای دارد، زیرا هم مبنای مسئولیت است و هم مهمترین نقش را در اثبات رابطه سببیت دارد.^[۱۰۸]
هرگاه سبب واحد باعث بروز حادثه ای گردد، باز شناختن وارد کنندۀ زیان با مشکل جدی مواجه نیست. دشواری انتساب رابطه سببیت زمانی بروز پیدا می کند که تقصیر، شرط ایجاد مسئولیت نباشد تا با توجه به حوادث بوجود آمده با لحاظ بی احتیاطی یا غفلت طرف قادر بود مسئول جبران خسارت را معین کرد. در این زمان باید محرز گردد که با بیرون کشیدن آن فعل یا ترک فعل آن زیان باز واقع می گردید؟
ارتباط بین رابطه سببیت، فعل زیانبار و ضرر، زمانی کاربرد بیشتری دارد که اسباب متعددی در حدوث ضرر دخیل باشند،^[۱۰۹] که در این حالت برای تعیین سبب اصلی با مشکل مواجه می گردیم. در این راستا نظریه پردازان وادار به ارائه راهکارهائی شده اند، که به اختصار اشاراتی به این دیدگاه ها می شود.
بند اول- نظریه برابری اسباب
طبق این نظریه در شرایطی که موجبات ورود زیان همگی به یک مقدار در بروز ضرر دخالت داشته و همۀ عوامل در عرض یکدیگر باشند و نتوان هیچ یک یا تعدادی از عوامل را باعث ورود زیان اعلام کرد و نتوان بین عوامل مؤثر یا غیر مؤثر تمایزی قائل شد، در این حالت چاره ای جز اینکه همه را مسئول جبران خسارت دانست باقی نمی ماند. ماده ۳۳۵ قانون مدنی این نظریه را مبنا قرار داده و چنین بیان می کند:
« در صورت تصادم بین دو کشتی یا دو قطار راه آهن یا دو اتومبیل و امثال آنها مسئولیت متوجه طرفی خواهد بود که تصادم در نتیجه عدم یا مسامحه او حاصل شده باشد و اگر طرفین تقصیر یا مسامحه کرده باشند هر دو مسئول خواهند بود.»
طبق نظریه فوق در فرضی که ضرر تجزیه ناپذیر باشد چاره ای جز تساوی مسئولیت وجود ندارد. در نتیجه باید گفت هر یک از دو سبب باید نصف خسارت را پرداخت کند.^[۱۱۰] این همان راه حلی می باشد که قانون مجازات اسلامی به عنوان قاعده عمومی توزیع مسئولیت میان چند سبب پذیرفته است.^[۱۱۱] این نظریه بر مبنای تقصیر استوار است و در مسئولیت بی تقصیر نتیجه مطلوبی ندارد. تعمیم این نظریه به سایر موارد می تواند باعث زحمت مضاعف دادرس گردد، تا در هر دعوا تمام اسباب دور و نزدیک را به میدان فراخواند و گام در راهی بی پایان نهد و از این گذشته عادلانه به نظر نمی رسد که برای همه اسباب ورود ضرر سهمی برابر قائل شد که هریک تاثیر متفاوتی در بروز زیان داشته اند .
پاره ای از حادثه ها گرچه مقدم و زمینه ساز ضرر هستند ولی هیچ رابطه منطقی یا عرفی بین آنها و تحقق ضرر وجود ندارد و در حالی که در مصادیق دیگر نتایج زیانبار چنان ارتباطی بین سبب و ورود زیان به چشم می خورد که به سختی می توان تمایز و یا درجه ای برای شدت دخالت قائل شد ؛ مثلاً اگر شخصی درب خودرو را باز گذارد و دیگری آنرا بسرقت ببرد و در راه تصادف کند و موجب بروز خسارت شود، آیا می توان اسباب تساوی را برای مالک و سارق قائل شد؟ به همین جهت برخی از طرفداران این نظریه درصدد اصلاح و تعدیل آن برآمده و از میان سبب متعدد آنرا که همراه یا تقصیر سنگین تر است سبب شمرد. در فرض فوق تقصیر از ناحیه سارق صورت گرفته و رابطه ای منطقی، نزدیک و سنگین بین بروز خسارت و غفلت مالک مشاهده نمی گردد.^[۱۱۲]
بند دوم- نظریه سبب نزدیک یا آخرین سبب
طرفداران این نظریه اسباب دورتر را مؤثر در ایجاد مسئولیت نمی دانند و سبب نزدیک را مستحق جبران زیان تشخیص می دهند، زیرا جانبداران این نظریه بر این باورند که تا قبل از ورود این سبب همه چیز در حالت عادی و طبیعی خود قرار داشته ، و این آخرین سبب بوده که باعث بر هم خوردن توازن و اوضاع و بروز زیان گردیده و از آن جهت که قضاوت درباره تمام علل کاری بس دشوار و طاقت فرسا است و چه بسا در برخی موارد پایان ناپذیر است، پس علت مستقیم و بی واسطه را که در تیر رس و سهل الوصول است ملزم به جبران خسارت می نمائیم.^[۱۱۳]
آثار این نظریه بر برخی از مواد قانونی سایه افکنده آنچنان که ماده ۵۲۰ قانون آئین دادرسی مدنی این گونه بیان می کند:
«در خصوص مطالبه خسارت وارده ، خواهان باید این جهت را ثابت نماید که زیان وارده بلاواسطه ناشی از عدم انجام تعهد یا تاخیر آن و یا عدم تسلیم خواسته بوده است در غیر اینصورت دادگاه دعوای مطالبه خسارت را رد خواهد نمود . »
شکی نیست که این نظریه را نمی توان به همه موارد تسری داد و در بسیاری از موارد نزدیک ترین سبب نمی تواند در حکم مؤثرترین اسباب هم باشد و نباید از کنار این واقعیت به سادگی گذشت که گاهی اسباب دورتر می تواند نزدیکترین توجیه برای بروز ضرر باشد؛ به عنوان مثال، اگر شخصی به عمد مکانی را به آتش بکشد و دوستی بی اطلاع و از روی مزاح درب خروجی را به روی فرد قفل کند، منطق و عرف نمی پذیرد که آخرین سبب را مسئول جبران دانست. ^[۱۱۴]
بند سوم- نظریه سبب متعارف اصلی
براساس این نظریه هرگاه چند عامل در بوجود آمدن ضرر دخالت داشته باشند، همگی در زمره سبب قرار نمی گیرند و تنها عامل یا عواملی را می توان سبب دانست که عرفاً موجب بروز خسارت شده اند. پس طبق این نظریه مناط برای شناخت سبب مسئولیت، عرف است. پس شخصی را می توان مسئول شناخت که عرف و جامعه چنین انتسابی را معقول و منطقی بداند. در اوضاع و احوال استثنائی که سببی بطور اتفاقی باعث بروز زیان میگردد و در شرایطی که در اثر پیش آمدهای غیر عادی نتایجی حادث می گردد، نمی توان اسباب را مسئول دانست؛ به عبارتی مقصر تنها مسئول حوادثی است که در نظر عرف قابل پیش بینی و محتمل باشد ، و هر اندازه درجه قرابت سبب میان عامل وارد کننده ضرر و زیان بیشتر باشد امکان انتساب به شخص وارد کننده ضرر قوی تر می گردد. این اماره در صورتی حاصل می گردد که درجه احتمال حداقل به نقطه ای برسد که عرف به آن اعتنا نموده و آنرا معتبر بداند.
در این نظریه هدف اصلی دستیابی به سبب عرضی حادثه است؛ به عنوان مثال، اگر در تصادف دو خودرو مسافری را که بیماری قلبی داشته و معمولاً این تصادف در شرایط عادی منجر به مرگ نمی شود؛ اتفاقاً شخص که بیمار قبلی بوده فوت کند، راننده در تصادف مسئول فوت شخص مذکور نیست یا اگر ویزای تاجری به موقع صادر نگردد و او از انعقاد قرارداد در کشوری دیگر بازماند، آیا می توان کارکنان صدور ویزا را در بروز این زیان مسئول شناخت . به همین ترتیب است که ماده ۳۵۳ قانون مجازات اسلامی بیان می کند:

فصل پنجم
حزب دموکرات قوام:
۵-۱-ریشه های اولیه تشکیل حزب دموکرات:
چنان که گفتیم قوام السطنه پس از بازگشت از سفر مسکو تصمیم به تشکیل یک حزب سیاسی گرفت و این تصمیم را با عده ای از رجال ایرانی از جمله سردار فاخر حکمت در میان گذاشت و از آنها خواهش کرد تا برای ایجاد وحدت نظر مقدمات تشکیل یک حزب سیاسی را فراهم آورند.

سردار فاخر و دوستانش حزب ایران نو را تشکیل دادند. چند روز بعد هیئت مرکزی حزب را نیز انتخاب کردند و لیست اسامی هیئت مرکزی را برای ملاحظه نزد نخست وزیر بودند و ضمناً گفتند که هیئت مرکزی حزب ایران نو جناب اشرف را به عنوان رهبر مخفی حزب تعیین کرده است. قوام السطنه وقتی که لیست اسامی هیئت مرکزی حزب ایران نو را مرور کرد دریافت که این هیئت نمی تواند در کار خود توفیق حاصل نماید. به طوری که بعدها در یکی از مجالس گفت او عقیده داشت که با رجال صاحب عنوانی مثل سردار فاخر حکمت نمی شود به جنگ پاچه ور مالیده هایی مثل پیشه وری، اردشیر آوانسیان و رضا روستا رفت. این بود که فعالیت های مقدماتی حزب ایران نو مورد تأئید او قرار گرفت و شخصاً حزب دموکرات ایران را تشکیل داد و خود را نیز به عنوان رهبر کل حزب معرفی کرد. قوام درباره حزب دموکرات می گوید که «تأسیس حزب دموکرات ایران بزرگترین خدمت به تاریخ این مملکت است و روزی که حب و بغض ها پایان یافت و حقایق آشکار شد. هر انسان با وجدانی ناچار به اعتراف این نکته خواهد گردید.» قوام در ادامه می گوید « با این ترتیب حزب دموکرات ایران تأسیس شد و کم کم به صورت یک قدرت بزرگ اجتماعی درآمد و به یاری این اجتماع قوی که شهرت بین المللی یافت وحدت ملی از نو در سراسر کشور تجدید شد و زمینه برای باز گرفتن آذربایجان فراهم گردید… آذربایجان نجات یافت و ارتش بدون جنگ و خونریزی وارد تبریز شد» (غلامحسین میرزاصالح ۱۳۹۱-ص ۲۱ و ۲۲).
احمد قوام در خاطرات خود درباره ی علل تشکیل حزب دموکرات چنین می نویسد: «توجه اساسی عمال شوروی در ایران، بیش از طبقات دیگر به طبقه ی کارگر ایران معطوف بود. آنان می کوشیدند که با تبلیغ و تحریک و تجهیز کارگران موجبات یک جنبش سریع و یک کودتای کارگری را فراهم کنند. به همین مناسبت با تمام قوا به تقویت شورای متحده ی مرکزی پرداختند و هرجاکه چندنفر کارگر وجود داشت فوراً برای آنان حوزه ای ترتیب میدادند و ایشان را به قبول عضویت حزب توده و شورای متحده ی مرکزی وادار می کردند. مبلغین حزب توده برای دمیدن روح انقلابی به کارگران، به نقاط مختلف کشور اعزام می شدند و عوام الناس را علیه دستگاه دولت بر می انگیختند. رفته رفته تبلیغات عوامل حزب توده و شورای متحده ی مرکزی مؤثر واقع شد و قدرت لیدرهای هر روز سخن از اعتصاب و عصیان به میان می آمد. در اصفهان و مازندران نفوذ و مداخله ی کارگران در امور مختلف قید و حدی نمی شناخت، کارفرمایان از بیم جان و به اجبار، تصمیمات شورای متحده مرکزی را بی چون و چرا گردن می نهادند. در شهر تهران رضا روستا چون سلطانی بی تخت و تاج، و به عبارت دیگر مانند یک نایب حسین کاشی شهرنشین حکمروایی می کرد. دیگر ادامه ی این وضع قابل تحمل نبود. برای آن که توسعه ی نفوذ لیدرهای احزاب کارگری را سد کنم و از اجحافات کارگران نسبت به طبقات مختلف مردم جلوگیری کنم تدابیری به کار بردم و وزارتخانه ی جدیدی به نام وزارت کار تشکیل دادم و بر آن شدیم که به موجب قانون خاصی روابط بین کارگران و کارفرمایان را معین کنم و بدین وسیله از تجاوز و تعدی ممانعت نمایم. به علاوه تصمیم گرفتن در مقابل سلاح دشمن، حربه ی مشابه و مؤثری به کار برم و بازار حزب توده و شورای متحده ی مرکزی را با تأسیس یک دکان بزرگ تر، از رونق بیندازم. از این رو ضرورت تشکیل یک حزب و دسته ی قوی و متشکل ذهن مرا به سختی مشغول داشت.» (همان-ص ۲۲۶، ۲۲۷).
وی در ادامه می گوید «تشکیل حزب دموکرات در آن موقع از لحاظ و جهات دیگر نز بسیار به موقع بود، زیرا در تمام کشور کلیه ی طبقات اعم از مالک و تاجر وکارفرما و مستخدمین دولت و مأمورین انتظامی از عربده جویی ها و گستاخی های خرابکاران و عواملی که مستقیم و غیرمستقیم به وسیله ی حزب توده و یا سایر مراجع روسی تقویت می شدند به ستوه آمده و در جستجوی پناهگاه و مأمنی بودند تا از شر مزاحمت ها و اهانت ها و سخت گیری های سبعانه ی بعضی از افراد حزب توده یا وابستگان به شورای متحده ی مرکزی و سایر اعمال تحت الحمایه ی شوروی رهایی یابند (همان، ص ۲۲۸-۲۲۹).
قوام در بخش های دیگری از خاطرات خود علاوه بر اینکه تأکید می کند برای مقابله با نفوذ عوامل شوروی وحزب توده و فرقه ی دموکرات آذربایجان و حزب کومله کردستان اقدام به تشکیل حزب دموکرات ایران نموده بود، هدف دیگر خود را از تشکیل حزب دموکرات را جلوگیری از راه یافتن عوامل ارتجاع و متنفذین محلی و طفیلی های خون آشام به مجلس پانزدهم می داند.(همان، ص ۲۲۸)
۵-۲-نطق رادیویی قوام درباره تشکیل حزب دموکرات:
به هر روی در شب یکشنبه نهم تیرماه ۱۳۲۵، طی یک پیام رادیویی، احمد قوام، نخست وزیر وقت ایران، تشکیل حزب دموکرات ایران را اعلام نمود. متن پیام به شرح زیر بود: «هموطنان عزیز، به طوری که استحضار دارید اینجانب از بدو زمامداری پیوسته ساعی بودم که با اتکا به مردم و افکار عمومی موجبات اتحاد و اتفاق را میان دولت و ملت از هر حیث فراهم نمایم و برای همین منظور است که واجب نمی دانم گاهی به وسیله ی رادیو مستقیماً با عموم افراد کشور تماس گرفته و آنان را از اوضاع و احوال مملکت و منویات خود مستحضر سازم. بر هیچ یک از هموطنان عزیز پوشیده نیست که غفلت دولت های گذشته و خبط های پی در پی نمایندگان تحمیلی و عمال و عناصر ارتجاع، چه مخاطرات عظیم را از لحاظ سیاست خارجی و داخلی برای ایران تهیه کرده بود و موقعی که اینجانب بر حسب امر اعلیحضرت همایونی قبول مسئولیت نموده و زمام امور را در دست گرفتم، وارث وضع اسفناک و آشفته ای گردیدم که شاید در تاریخ ایران کمتر نظیر داشته است. باید اعتراف کنم که فقط علاقه ی اینجانب به خدمتگزاری، استظهار به اعتماد و حسن نیتی بود که از طرف عموم طبقات کشور در موارد مختلف بحرانی پیوسته به اینجانب ابراز می گردید و همین اطمینان سبب شد که با وصف اوضاع آشفته و یأس آمیز ۵ ماه قبل، به اتکای پشتیبانی عموم آزادی خواهان کشور، حاضر شدم زمام امور را در دست گرفته و قبول مسئولیت نمایم. به طوری که هموطنان عزیز استحضار دارند، شش ماه قبل بر اثر سوءسیاست متصدیان امور و غفلت زمامداران مسئول، با اقامت قوای خارجی در ایران و تحریکات پی در پی علیه آزادی خواهان و خصوصاً برادران آذربایجانی و تیرگی روابط با همسایه شمالی و افکار عمومی دچار چنان یأس و نومیدی شده بود که هر آن انتظار می رفت بر اثر برادرکشی و جنگ داخلی و پیش آمد حوادث غیرمترقبه، موجبات ازدیاد اضطراب و پریشانی ملت ایران فراهم گردد. امشب لازم می دانم با اشاره به گذشته و اقداماتی که به عمل آمده، نظریات خود را نسبت به آینده به استحضار ملت ایران برسانم. البته کیفیت اقداماتی که در این مدت کوتاه به عمل آمده، بر هیچ یک از هموطنان عزیز پوشیده نیست و بدیهی است تخلیه ی کامل ایران از قوای خارجی، برجسته ترین موفقیت ای مدت کوتاه بشمار می رود. زیرا با تخلیه ی ایران از قوای خارجی زمینه مساعد و آزادی عمل برای آغاز اصلاحات مهم و اساسی بدست آمده است. پوشیده نماند که تخلیه ایران از قوای خارجی در نتیجه ی ایجاد حسن تفاهم با اتحاد جماهیر شوروی میسر گردید و بدیهی است که رفع سوءتفاهمات گذشته در نتیجه مسافرت اینجانب به مسکو ومذاکراتی که با ژنرالیسم استالین و سایر رجال مهم شوروی در مسکو نمودم و بعد در تهران با سفیر کبیر اتحاد جماهیر شوروی در ایران انجام دادم و منجر به عقد موافقت نامه گردید.
جبران غفلت های گذشته در استقرار روابط حسنه و صورت آمیز روی پایه صمیمیت و احترام متقابله با اتحاد جماهیر شوروی در کلیه شئون کشور تأثیر نموده و در واقع ختم این مسئله مهم انجام یکی از بزرگترین آرزوهای ملت ایران به شمار می رود. و تعیین است تأثیرات مطلوب آن در زندگی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دو کشور دوست و همسایه در آینده مشهود و محسوس خواهد گردید. در مسائل داخلی مشکل آذربایجان در رأس امور بوده و باعث نهایت مسرت است که مذاکرات مربوط به آن با وصف اشکالات فراوان بالاخره در نتیجه حسن نیت طرفین حسن پایان یافته و این موضوع که مولود خیانت ها و غفلت های گذشته بود، بالاخره به نفع آزادی و وحدت ملی ایران حل و تصفیه گردیده است؛ تقلیل کامل در هزینه ی زندگی مردم، منع کشت تریاک، تصمیم به تقسیم خالصه جات دولتی میان زارعین و تهیه مقدمات اصلاحات بزرگ اجتماعی که در اعلامیه های مختلف اشاره به آنها شده از جمله اقداماتی است که در این مدت کوتاه به عمل آمده است. اگر خلاصه ای از اقدامات این مدت را گوشزد نمود، منظور خودنمایی نبوده است، بلکه می خواهم قسمتی از بیلان این مدت کوتاه را به استحضار ملت ایران و عموم آزادی خواهان که پشتیبان حقیقی من بوده و در تمام این موفقیت ها شریک و سهیم هستند برسانم. با کمال تأسف باید اعتراف نمود که عناصر کهنه پرست با وصف این حقایق روشن و غیرقابل انکار و عملیات مثبتی که به نفع کشور در این مدت کوتاه به عمل آمده، معذلک ساکت ننشسته و برای اینکه مردم مملکت ما را از نتیجه ی زحمات و اقدامات این مدت محروم ساخته و بار دیگر آزادی را از ملت ایران سلب نموده مسلط بر اوضاع شوند به انواع و اقسام دسائس و تحریکات دست زده و موفقیت خود را در ایجاد اختلاف میان آزادی خواهان می دانند.
اینجانب که مسئول حفظ مصالح و منافع ایران بوده و مصمم به تقویت افکار مترقی و اصول دموکراسی در سرتاسر ایران می باشم و به اتکای پشتیبانی عموم آزادی خواهان ایران مسئولیت سنگین زمامداری را عهده دار گردیدم، هیچگاه در مقابل دسائس و تحریکات عمال نالایق و عناصر مشکوک که در نتیجه ی غفلت های پی در پی آنها، مملکت به سوی پرتگاه خطرناک سوق داده شده بود، ساکت ننشسته و اجازه نخواهم داد که این قبیل عناصر بر علیه آزادی ملت ایران به عملیات خصمانه خود ادامه دهند. از طرفی لازم می دانم، عموم آزادی خواهان ایران را مخاطب قرار داده و از آنها درخواست کنم که با حفظ نظم و ترتیب در صفوف آزادی خواهان و دفع هر نوع تحریکات ارتجاعی در میان خود اهتمام نموده، موفقیت را در آینده ی تأمین نمایند و بر اثر همت و مساعی خود ایران آزاد و دموکراتیک را بوجود آورند و برای اینکه در آینده تحت برنامه و نظم معینی بتوانیم موفقیت های بیشتری را بدست آوریم و نظر به اینکه اصول دموکراسی ایجاب می کند که در سایه تشکیلات اجتماعی و برنامه ی مشخص دموکراتیک به سوی اصلاحات پیش برویم، مصمم شدم با پشتیبانی عناصر فعال و آزادیخواه، حزبی را به نام دموکرات ایران تشکیل دهم. برنامه ی حزب دموکرات ایران تنظیم و امشب منتشر می شود تا عموم آزادی خواهان از کیفیت آن استحضار حاصل نمایند و عملیات و فعالیت حزبی بعد از ۱۵ روز دیگر در تمام کشور شروع خواهد شد و در این مدت برای عموم آزادی خواهان فرصت خواهد بود که برنامه ی منتشره را مورد مطالعه قرار دهند و برای پیشرفت اصلاحات تشریک مساعی نمایند. اینجانب تعیین دارم که تشکیل حزب دموکرات ایران موجب خواهد شد که میان عموم آزادی خواهان و احزاب آزادی خواه، اتحاد و یگانگی حقیقی ایجاد شود، تا در سایه ی این اتحاد بتوانیم در آینده به وسیله ی اجرای سریع اصلاحات و انجام اقدامات اساسی رفاه و آسایش ملت ایران را که افتخار خدمتگزاری آن را داریم، تأمین نمائیم. و باید صریحاً گفته شود که بنام حفظ مصالح کشور و تأمین آزادی و آسایش ملت ایران، هر دسیسه و مانعی که در راه پیشرفت برنامه اصلاحات و حصول موفقیت ظاهر شود، با نهایت قدرت دفع خواهم نمود. اما راجع به آینده: ملت ایران حق دارد از کسانی که مسئول اداره کشور می باشد خواستار شود که با اتخاذ تدابیر لازمه و اجرای اصلاحات ضروری رفاه و آسایش مردم در آینده از هر جهت تأمین شود و افکار مترقی و اصلاح طلب در سرتاسر ایران رواج پیدا نماید. اصول کلی سیاست اینجانب در آینده در برنامه ی حزب دموکرات ایران تصریح شده و با مطالعه ی آن، کیفیت و چگونگی اصلاحاتی که موردنظر است درک خواهد شد. ولی لازم می دانم در بعضی مسائل توضیحات بیشتری دهم. سیاست خارجی اینجانب در آینده، مانند گذشته، متکی بر حفظ استقلال و مصالح ایران خواهد بود و بدیهی است اساس آن روی حفظ دوستی و تشیید روابط حسنه با کلیه دول خصوصاً اتحاد جماهیر شوروی و بریتانیایی کبیر و ممالک متحده آمریکا استوار خواهد گردید. و چون معتقد هستم در روابط بین المللی هر قدر معنی و مفهوم کلمات و جملات بیشتر روشن شود، به نحوی که هرگونه ابهام و سوءتفاهم برطرف گردد، حصول موفقیت در تشیید مناسبات حسنه بیشتر مسر خواهد بود. لازم می دانم، مفهوم حقیقی روابط حسنه را توضیح نمایم. سالهاست که ایران، با هیچ دولتی جنگ نداشته و روی تشریفات ظاهری و پرتکل های جاری با کلیه ی دول دارای روابط حسنه بوده است، ولی در تمام این مدت آنچه تجاوز به حقوق ایران و ایرانیان شده است، متأسفانه به نام حفظ روابط حسنه و احترام به استقلال ایران صورت گرفته است. سیر تکامل ملل و رواج آزادی و افکار مترقی و دموکراتیک در سرتاسر جهان ایجاب می کند که من بعد، حق آزادی و حاکمیت ملت ایران از هر جهت محترم باشد و رعایت گردد. و اجرای معامله اقویا با ضعفا و مداخله در امور داخلی ایران به نام روابط حسنه و احترام به استقلال ایران، برای همیشه ترک گردد. اینجانب مصمم هستم، استقلال و آزادی حقیقی ملت ایران را حفظ نموده و لازمه روابط حسنه را در عدم مداخله هر دولتی در امور داخلی ایران می دانم. ملت ایران که سالهاست به علت مداخله دیگران، عقب مانده و نتوانسته است به ترقیاتی که استعداد ذاتی و موقعیت های جهانی آن اقتضاء می کند نائل گردد، امروز مصمم است که حاکم بر مقدرات خود گردد و سرنوشت خود را آزادانه و بدست خود تعیین نماید. ایران باید بدین وسیله مقام حقیقی خود را در جهان بار دیگر احراز نماید. من یقین دارم که کلیه دول دوست به تمایلات حقیقی ملت ایران توجه نمده و مفهوم حقیقی روابط حسنه و احترام به استقلال ایران را درک خواهند نمود. و به نمایندگان و مأمورین خود در ایران دستور خواهند داد که، علاوه بر احتراز از هرگونه مداخله در امور داخلی ایران، قسمی رفتار نمایند که با اصول دیپلماتیک که میان ملل راقیه معمول است مخالفت نداشته و قلوب و احساسات ایرانیان را جریحه دار نسازند.
اینجانب مادام که مسئول امور کشور می باشم، تنها وسیله ی تحکیم حکومت ملی و تثبیت استقلال ایران را به وسیله ی عدم مداخله ی دیگران در امور داخله ایران می دانم و به همین جهت در حین اینکه خواهان استقرار بهترین مناسبات با کلیه ی دول متحابه، خصوص اتحاد جماهیر شوروی و بریتانیای کبیر و ممالک متحده آمریکا می باشم، اجرای اصل فوق را در مناسبات خارجی خود حتمی و ضروری خواهم دانست. بر عموم هموطنان عزیز پوشیده نیست که اینجانب با طی کلیه ی مراحل سیاسی و اجتماعی امروز، دیگر هوس مقام و مرجعیت رسمی ندارم، و اگر با این مشکلات، بار سنگین و طاقت فرسای اداره ی امور کشور را بر دوش گرفته ام، فقط به منظور خدمت به آب و خاکی است که در آن پرورش یافته، و خود را به آن مدیون می دانم. باید عناصر کهنه پرست برای همیشه، این نکته را درک نمایند که، با بیداری ملل و افکار که در سرتاسر جهان رواج یافته، عقربه ساعت زمانه دیگر رو به عقب نخواهد رفت و امروز که ملت ایران تشنه ی اصلاحات می باشد و از خدمتگزار دیرین خود انجام سریع اصلاحات را خواستار است، اینجانب به اتکای عموم آزادی خواهان ایران با نهایت جدیت و قدرت، مصمم هستم حق ملت ایران را ادا نموده و مفهوم حقیقی حکومت ملی را رعایت نمایم. مفهوم حقیقی حکومت ملی اینست که مردم حاکم بر مقدرات خود باشند و اقدامات حکومت به منظور تأمین رفاه و آسایش اکثریت مردم صورت گیرد. و افراد و عناصر غیرمسئول نیز در امور دولت مداخله ننمایند. نصیحت من به عموم آزادی خواهان ایران امشب این است که با رعایت ترتیب و نظم، صفوف خود را محکم و متحد سازند و بدانند که عوامل بدخواه و نفع پرست که هویت آنها برای ملت ایران محرز و علم می باشد، با نهایت فعالیت کوشش خواهند نمود، اجرای اصلاحات را به تأخیر انداخته، و میان آزادی خواهان تولید نفاق نمایند، تا در انتخابات آینده که مقدمات آن در شرف تهیه می باشد، ایجاد اختلاف کنند. غافل از اینکه کشور ایران مانند کلیه ی ملل جهان، دیگر رو به ارتجاع نمی رود. و آینده به سمت جوانان مترقی سپرده خواهد شد، که در مکتب رجال، یعنی احزاب وطن پرست تربیت یافته، و خود را سربازان آزادی و خدمتگزاران حقیقی ملت بدانند. امیدوارم در روزگار آینده که مقدرات و سرنوشت ایران، بر اثر فداکاری و همت ما باید تعیین گردد، خواهیم توانست بر اثر شایستگی اعمال خود، رشد سیاسی و اجتماعی ملت ایران را در مقابل دنیا به اثبات برسانیم، تا در مقابل خدا و ملت ایران و تاریخ همیشه سرافراز و سربلند شویم. این جانب که تمام اوقات شبانه روز، خود را وقف مردم و خدمتگزاری به ملت نموده ام، روزی خود را مستحق استراحت خواهم دانست، که در بهبود وضع مردم و تأمین رفاه و آسایش آنها، به وسیله انجام اصلاحات ضروری، موفقیتی حاصل نموده باشم. و تا حصول نتیجه ثابت و قطعی، علی رغم تمام تحریکات و دسائس با اتکای نیروی وسیع آزادی خواهان و خدمت خود ادامه داده، و دقیقه ای از انجام وظیفه غفلت نخواهم نمود.
اینکه دستت میرسد کاری بکن پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
(روزنامه ی اطلاعات، (۱ تیرماه ، ۱۳۲۵ سال بیست و یکم شماره ی ۶۰۹ )- ص ۱، ۲)
۵-۳-علل تشکیل حزب دموکرات:
پس از بازگشت از مسکو، اولین مرحله ی بازی ای که قوام می خواست با روس ها بکند تشکیل حزب دموکرات ایران بود. زیرا او خوب می دانست که برای مقابله با جمعیتی موجود یک جمعیت مشابهی لازم است و تشخیص داده بود که با سرنیزه نمی توان به جنگ اجتماع رفت. بنابراین برای از هم پاشاندن حزب توده و فرقه ی دموکرات آذربایجان و حزب کومله کردستان لازم بود یک حزب قوی و متشکل در سراسر مملکت به وجود آورد تا در هنگام لزوم بدست مردمی که در این حزب سیاسی اجتماع می کنند آن احزاب را کوبید و برای همیشه قلم قرمز به روی آنها کشید. پروفسور پرواندابراهامیان در کتاب معروف خود «ایران بین دو انقلاب» در مورد تشکیل حزب دموکرات ایران می نویسد: « او ]قوام[ برای ایجاد این سازمان جدید ]حزب دموکرات[ دو دلیل ضمنی و متناقض داشت. از یک سو، می خواست در کنار وزارت کشور از این حزب برای شکست نامزدهای سلطنت طلب و طرفدار انگلیس در انتخابات آینده ]انتخابات مجلس پانزدهم[ استفاده کند و بدین ترتیب مجلس پانزدهم را مملو از افراد موردنظر خود کند. او از این سازمان مدرن برای پیشبرد مبارزه ی قدیمی خود علیه سلطنت استفاده می کرد.
برخی گمان می کنند که او در اندیشه ی ایجاد دولت تک حزبی است. از سوی دیگر، امیدوار بود که از این ابزار برای بسیج اصلاح گران غیرکمونیست، ربودن فرصت های مناسب از دست نیروهای چپ و در نتیجه برقراری توازن در برابر حزب توده استفاده کند. وی با انتخاب این عنوان در نظر داشت حزب را جانشین فرقه ی دموکرات قدیم و رقیب فرقه دموکرات آذربایجان نشان دهد. بنابراین، حزب دموکرات همچون شمیشر دودم، چپ و راست را نشانه رفته بود.» (پرواندابراهامیان ۱۳۸۲، ص ۲۸۵).
ولی از خلال صحبت های قوام می توان اینگونه استنباط کرد که، هدف اصلی قوام از تشکیل حزب دموکرات مقابله با نفوذ اتحاد جماهیر شوروی و نیروهای چپ در ایران بود.
یکی از خصوصیات اخلاقی قوام این بود که وی نسبت به همه کس بدبین بود و همه چیز را با عینک سوءظن می نگریست و به همین جهت بود که در بدو زمامداری خود یک سازمان مخفی تشکیل داده بود که تا روز آخر هم کسی از اسرار این سازمان آگاهی نیافت. وظیفه این سازمان مخفی کسب خبر و خرید اطلاعات بود مخصوصاً در کلیه ی احزاب جمعیت ها این سازمان مخفی اشخاصی را خریده بود که به نفع قوام جاسوسی می کردند… قوام السطنه در یادداشت های خود کلیه ی آنها را در لیست کسانی که از بودجه ی سری حزب دموکرات استفاده کرده اند آورده است. به وسیله ی همین سازمان جاسوسی بود که قوام السطنه پس از بازگشت از مسکو خبری دریافت داشت که حزب توده درصدد ائتلاف با حزب ایران است. پس برای مقابله و خنثی کردن فعالیت های سیاسی و اجتماعی این احزاب قوی به فکر تشکیل حزب دموکرات افتاد و بلافاصله دستور داد که مرامنامه و اساسنامه ی جامعی برای این حزب نوشته شود. (غلامحسین میرزاصالح، ۱۳۹۱، ص ۹-۱۰).
برای تمام افرادی که خطر حزب توده را در بالای سرخود احساس می کردند تشکیل حزب دموکرات مژده ی بزرگی بود و همه دریافتند که تنها به وسیله ی همین حزب می شود ریشه احزاب چپ را که در ایران به مرحله ی خطرناکی رسیده بودند از بیخ برکنند. انتشار نطق قوام به همان اندازه که برای سرمایه داران، ملاکین، افراد متعصب و آنها که نسبت به مرام کمونیسم بغض و کینه فراوانی در دل داشتند، امیدبخش بود؛ به همان اندازه برای پیشه وری و همدستانش ناهنجار می نمود (همان، ۱۳۹۱، ص ۱۰ و ۱۱).
۵-۴-رهبران حزب دموکرات ایران:
کمیته ی مرکزی حزب از دو گروه اشراف شمالی ضد انگلیس و روشنفکران تندرو غیر توده ای تشکیل می شد. اعضای گروه نخست عبارت بودند از قوام، دبیرکل، مظفر فیروز، محمدولی فرمانفرما، ابوالقاسم امینی، و سردارفاخر حکمت، نماینده ی پیشین شیراز. گرچه حکمت از زمین داران بزرگ فارس بود، در مجلس چهاردهم با اشراف ضد دربار شمالی همکاری نزدیکی داشت، زیرا هم رضاشاه او را به بازی گرفته بود و هم اینکه خانواده اش از قدیم با عشایر خمسه ی طرفدار انگلیس مخالف بود. اعضای گروه دوم نیز عبارت بودند از: بهار وزیر فرهنگ؛ محمودمحمود، از دیگر اعضای کهنه کار فرقه ی دموکرات قدیم و نویسنده ی یک اثر افشاگرانه ی معروف درباره ی دسیسه های انگلیس در ایران؛ و حسن ارسنجانی، حقوقدان جوانی که در دهه ی ۱۳۴۰، به عنوان طراح اصلاحات ارضی مشهور شد. ارسنجانی، فرزند یکی از روحانیون رده پائینی بود که از انقلاب مشروطه پشتیبانی کرده بود در دانشگاه تهران تحصیل کرد، به معرفی و ترجمه نامه های ایرانی منتسکیو پرداخت و در سال ۱۳۲۳، روزنامه ی دست چپی مستقل داریا را منتشر کرد که از سوی سلطنت طلبان روزنامه ی جمهوری خواه خطرناک، از سوی انگلیس روزنامه مارکسیستی و «ناسزاگو» و از سوی روس ها روزنامه ی «فاشیست مرموز» خطاب می شد (پرواندابراهامیان ۱۳۸۲، ص ۲۸۵-۲۸۷).
مظفر فیروز در سال ۱۲۸۵ در تهران متولد شد. او فرزند ارشد نصرت الدوله فیروز بود. وی در خردسالی به امر پدر برای تحصیل به انگلستان رفت و در سال ۱۳۰۶ به ایران بازگشت و از سال ۱۳۲۱ وارد مشاغل دولتی شد. وی از سال ۱۳۱۵ که پدرش به قتل رسید، کینه دربار را به دل گرفت. پس از شهریور ۱۳۲۰ وارد معرکه سیاسی شد و به فعالیت پرداختو هدف او براندازی حکومت پهلوی بود. وی در پی شخصیتی می گشت که بتواند در مقابل دربار ایستادگی کند و وضع نوینی ایجاد کند و بدین ترتیب متعاقب شهریور ۱۳۲۰ به فلسطین رفت و با سیدضیاءالدین تماس گرفت و موجبات مراجعت نامبرده را به ایران فراهم نمود.
مظفر فیروز به هیچ یک از قیود اجتماعی و اخلاقی پای بند نبود. مظفر فیروز بی نهایت جسور و در عین حال به حد اعلی بود. تحصیلات او در زبان های انگلیسی و فرانسه کم نظیر و تا سرحد کمال بود. او در ایران فقط از یک اصل پیروی می کرد و آن انتقام گرفتن از شاه و خانواده سلطنتی بود (غلامحسین میرزاصالح، ۱۳۹۱، ص ۱۱۰-۱۱۱).
قوام درباره ی انتخاب مظفر فیروز به عنوان معاون دبیرکل می نویسد: «برای آنکه نگرانی روس ها را دامن نزنم بلادرنگ مظفر فیروز مظفر فیروز را که مورد اعتماد ایشان بود و با ساد چیکف سفیر شوروی مرتباً مراوده و ارتباط داشت، به معاونت رهبر کل حزب انتخاب نمودم و چنین وانمود کردم که اداره امور احزاب را بدست او می سپارم (غلامحسین میرزاصالح ۱۳۹۱، ص ۲۲۹).
محمدولی فرمانفرمائیان (۱۲۷۹-۱۳۶۸) شاهزاده ی قاجار و نوه ی دختری مظفرالدین شاه و سومین پسر عبدالحسین میرزا فرمانفرما و شاهدخت عزت الدوله بود. او از مالکین مهم منطقه ی سراب محسوب می شد. وی در دوره های پنجم، ششم، هفتم، سیزدهم و چهاردهم نماینده ی مجلس بود. وی در کابینه ی قوام وزیر کار بود. وی رهبر فراکسیون آزادی در مجلس چهاردهم بود.
ابوالقاسم امینی، نوه ی دختری مظفرالدین شاه و برادر دکتر علی امینی، متولد ۱۲۸۵ بود. وی در اروپا در رشته اقتصاد و تجارت به تحصیل پرداخت. وی پس از اتمام تحصیلات به ایران بازگشت و در وزارت دارایی مشغول به کار شد. وی پس از تبعید رضاشاه به روزنامه نگاری پرداخت و در سال ۱۳۲۱ امتیاز محله هفتگی امید را بدست آورد. وی در دوره های چهاردهم، پانزدهم و شانزدهم به عنوان نماینده ی مجلس از حوزه ی انتخابیه رشت به مجلس راه یافت. او در دوره ی دکتر مصدق به کفالت وزارت دربار رسید. وی از بنیانگذاران انجمن مطبوعات ایران بود.
محمدتقی بهار، شاعر، در سال ۱۲۶۵ در مشهد بدنیا آمد. وی در مجلس پنجم در صف مخالفان جمهوری رضاخانی بود. در دوران رضاشاه فعالیت سیاسی چندانی نداشت و فقط مدت کوتاهی، در سال ۱۳۰۸ به اتهام مخالفت پنهام با رضاخان به زندان افتاد. بعد از سقوط رضاشاه، وی مجدداً فعالیت سیاسی خود را از سر گرفت. در سال ۱۳۲۲ کتاب تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران را نوشت. وی در بهمن ۱۳۲۴ در کابینه ی قوام وزیر فرهنگ شد. وی در ۱۳۲۶ به عنوان نماینده ی تهران در مجلس پانزدهم، ریاست فراکسیون حزب دموکرات بود.
۵-۵-برنامه های حزب دموکرات ایران:
حزب دموکرات، در برنامه ی خود خواستار اصلاحات گسترده ی اقتصادی، اجتماعی و اداری بود. این برنامه «تجدیدنظر اساسی در نیروهای امنیتی کشور – مانند ارتش، پلیس و ژاندارمری» را وعده می داد.
در این برنامه، همچنین توزیع زمین های دولتی، اعطای حق رأی به زنان؛ تشکیل انجمن های ایالتی مقرر در قانون اساسی، رفع مشکل بیکاری؛ معمول ساختن دوباره ی انتخابات کدخدایان روستاها، و ساختن مدارس، درمانگاهها و اجرای پروژه های آب رسانی روستایی نیز وعده شده بود. حزب، برای بیان دیدگاه های خود، چهار روزنامه ی مهم تأسیس کرد: دموکرات ایران، رمان روزنامه ی عصر حزب، دیپلمات، ارگان کمیته مرکزی که بیشتر به مسائل بین المللی می پرداخت، و بهرام که ویژه ی دانش آموزان و دانشجویان بود. حزب، همچنین، شعبات استانی، ناحیه ای و محلی، سازمان های زنان، جوانان و سازمان شبه نظامی ایجاد کرد؛ کنگره های دو سالانه ای برای انتخاب کمیته ی مرکزی، دبیرکل ونامزدهای مجلس برگزار می نمود؛ و فراکسیونی منضبط تشکیل داد که اعضای آن سوگند یاد می کردند که به دستورات حزب پای بند باشند و از سیاست های دبیرکل پیروی کنند. البته حزب دموکرات، آگاهانه از جنبش کارگری دوری جست تا باعث دشمنی حزب توده نشود.
در این زمینه، قوام در مصاحبه ای مطبوعاتی گفت که چون حزب نمی خواهد در بین کارگران اختلاف پدید آورد از فعالیت های اتحادیه ای دست خواهد کشید. همچنین، مظفر فیروز اعلام کرد که تا وقتی حزب توده دهقانان را به حزب دموکرات واگذار کند، حزب دموکرات نیز طبقه ی کارگر را به حزب توده واگذار خواهد کرد (پرواندابراهامیان ۱۳۸۲، ص ۲۸۷-۲۸۸).
قوام در خاطرات خود می گوید « همین که شب نهم تیر ماه تشکیل حزب دموکرات به وسیله ی من از رادیو تهران اعلام گردید، چنان شور و شعفی در طبقات مردم به وجود آمد که تا دو سه هفته بعد روزی هزاران درخواست عضویت از طبقات مختلف به حزب دموکرات ایران و اصل می گشت.
شعرا و نویسندگان بدون ریا و مداهنه و از روی صفای قلب قصاید و مقالاتی در تجلیل قوام و تأئید اقدام او در تشکیل حزب دموکرات سرودند و نوشتند. بازرگانان درجه ی اول و متمولین، صدها نامه مستقیماً به عنوان من ارسال داشتند و هر یک پیشنهاد کردند که به قدر توانایی حاضرند از نظر مالی به حزب کمک کنند. سفرای کشورهای خارجی و نمایندگان سیاسی آنها هر کدام جداگانه با من ملاقات کردند و به مناسبت تشکیل حزب دموکرات که تنها نیروی اجتماعی متشکل در مقابل حزب توده به شمار می رفت تهنیت گفتند (غلامحسین میرزاصالح ۱۳۹۱، ص ۲۲۹).
قوام در ادامه می گوید: «حزب دموکرات ایران مقارن تجزیه ی آذربایجان و برای مقابله با حزب توده به وجود آمد. عده ی بسیاری از مردم با صفای باطن و خلوص نیت به عضویت حزب دموکرات درآمدند و الحق این عده با احساسات وطن پرستانه ی خود به مبارزه دولت با دسته های چپ افراطی مساعدت گرانبها و مؤثر کردند، اما عده ی زیاد دیگری نیز به امید تقرب به من و دولت و نیل به مقامات حساس دولتی و راه یافتن به مجلس شورای ملی به سوی حزب دموکرات شتافتند خود را چنان متعصب و علاقمند نشان دادند که در این راه از یاران و همکاران دیرین پیش گرفتند» (همان ۱۳۹۱، ص ۲۸۷).
حزب وعده داده بود که در قوانین مغایر با اصول مترقی، دموکراتیک ومنشور ملل متفق تجدیدنظر خواهد کرد (داریا، ۱۳۲۵، ش ۳۲۴ ص ۴-۱). همچنین حزب دموکرات با اصول مندرج در مرام نامه اش و پذیرش زنان در سازمان زنان خود بر مشارکت سیاسی و حزبی زنان مهر تأئید زد و مخالفت طبقات سنتی و مذهبی را به جان خرید. چنانکه عباس شاهنده در روزنامه ی فرمان چندین بار به مخالفت روحانیون با مرام نامه ی حزب که متضمن آزادی زنان بود، اشاره کرد (خواندنی ها، ۱۳۲۷، ض ۶۲: ۶). حتی پیش از تشکیل سازمان های حزبی توسط کارگزاران آن، اعلام می شد که این حزب، حزبی مبارز در راه آزادی و نبرد با ارتجاع و کهنه پرستی است و ورود و عضویت زنان و افسران واجد شرایط لازم در آن مانعی ندارد.(نجات ایران ۱۳۲۵، ش ۷۰۸:۱).
بنابراین حزب در مدت کوتاهی قدرت زیادی به دست آورد و حتی در میان طبقات متوسط و نیز در شهرستان ها نفوذ یافت. در همان اوایل کار زنان و مردان از هر طبقه که جز دشمنی با حزب توده هیچ تجانس با یکدیگر نداشتند، با شتاب به عضویت آن درآمدند (دموکرات ایران ۱۳۲۵، ش مخصوص، ص ۲). بنابراین حزب در یک ماه ۴ کلوپ با عضویت بیست هزار نفر تشکیل داد و اولین میتینگ آن در ۱۴ مرداد ۱۳۲۵ در روز جشن مشروطیت با حضور چندهزار نفر در میدان سپه انجام شد. در جشن صدمین روز تأسیس حزب، بیش از پنجاه هزار نفر شرکت داشته و رژه ای با شکوه انجام دادند. این حزب تنها حزبی بود که در آذر ۱۳۲۵ طی آگهی هایی اعلام کرد که دیگر اعضای جدید نمی پذیرد (دموکرات ایران ۱۳۲۶ ش مخصوص: ۳ و ۱۳۲۵ ش ۳۷: ۳). بر اساس شواهد موجود، حزب دموکرات در رقابت با حزب توده بر تشکیل سازمانی مختص زنان اصرار داشت، زیرا این امر به یکی از شاخصه های مهم برای مدرن و دموکراتیک جلوه دادن احزاب مبدل شده بود.
اهداف سازمان زنان حزب تلاش برای برقراری تساوی حقوق زن و مرد در قوانین کشور به ویژه دفاع از زنان در برابر حقوق زناشویی ظالمانه، ارتقا سطح فکر و زندگی از طریق آشنا نمودن آنان با وظایف و حقوق خویش و اصلاح امور فرهنگی و بهداشتی و اجتماعی بود. سازمان زنان قصد خود را برای تعلیم زنان داوطلب شهرهای دیگر جهت تشکیل و گسترش شعبات سازمان زنان اعلام نمود (دموکرات ایران ۱۳۲۵ ش ۲:۲).
یکی دیگر از اقدامات قوام، تشکیل «اسکی» بود به طوری که یکی از رهبران این سازمان بعدها اعتراف می کند، حزب دموکرات برای شکست قدرت بیش از حد اتحادیه های کارگری وابسته به حزب توده، اسکی را پدید آورد. وظیفه تشکیل اسکی به خسرو هدایت، رئیس راه آهن و حبیب نفیسی، رئیس کارخانه های دولتی واگذار شده بود.
خسرو هدایت، مهندس تحصیلکرده ی بلژیک، برادر یک نظامی برجسته ی سلطنت طلب، فرزند یک اشرافی لقب دار و خویشاوند نزدیک یکی از نخست وزیران دوران رضاشاه بود. جبیب نفیسی، مهندس تحصیلکرده ی آلمان، فرزند یکی از معلمان خصوصی دربار رضاشاه و نوه ی یکی از پزشکان دربار قارجار بود. اسکی، با کمک مهندسان شاغل در بخش دولتی و کمک مالی وزارت کار، روزنامه ی کارگران ایران را منتشر کرد و در مراکز صنعتی دولتی – به ویژه کارخانه های دخانیات، مراکز مهمات سازی و مؤسسات راه آهن- شعباتی دایر کرد. تشکیل اسکی با انتقاد شدید حزب توده روبرو شد. این حزب با حمله به سازمان جدید به عنوان یک «اتحادیه ی زرد» بوروکرات های دولتی را متهم ساخت که با رشوه، زور و تهدید به اخراج کارگران، بین طبقه ی کارگر، شکاف و دودستگی ایجاد می کنند (همان ۱۳۸۲، ص ۲۹۳-۲۹۴).
سیاست قوام، در ابتدای تشکیل حزب دموکرات، نزدیکی به جناح چپ و جلب اعتماد اتحاد جماهیر شوروی بود. او مظفر فیروز را که مورد اعتماد روس ها بود به معاونت دبیرکل انتخاب نمود. او در اواخر خرداد، شورای عالی اقتصاد را ایجاد نمود و به آن دستور داد تا برای توزیع زمین های سلطنتی، کمک به دهقانان، منع کشت خشخاش، تعیین حداقل دستمزد، اجرای برنامه های پنج ساله و حفاظت از صنایع ملی، برنامه هایی تدوین کند. در اواخر تیرماه، به ارتش دستور داد که دادن اسلحه به عناصر ضد توده ای در گیلان و مازندران را متوقف سازد؛ عباس اسکندری، سیاستمدار طرفدار شوروی را به شهرداری تهران مصوب کرد؛ یکی از سیاستمداران هوادار حزب توده را استاندار اصفهان کرد؛ یک قاضی تندرو را به ریاست دادگاه ویژه محاکمه ی مسئولان دولتی متهم به فساد سیاسی منصوب کرد؛ و مظفر فیروز را به خوزستان فرستاد تا شرکت نفت را به مصالحه با ۰۰۰/۵۰ کارگر اعتصابی آن شرکت وادار کند (همان، ص ۲۸۸).
قوام در مورد انتصاب مظفر فیروز به سمت معاونت رهبرکل حزب دموکرات می گوید: «برای آنکه نگرانی روس ها را دامن نزنم بلادرنگ مظفر فیروز را که مورد اعتماد ایشان بود و با ساد چیکف سفیر شوروی مرتباً مراوده و ارتباط داشت، به معاونت رهبر کل حزب انتخاب نمودم و چنین وانمود کردم که اداره امور احزاب را بدست او می سپارم، ولی از سوی دیگر کفیل وقت وزارت اقتصادملی را که با مظفر فیروز مخالفت اصولی داشت، برای حفظ تعادل به عنوان دبیرکل حزب دموکرات انتخاب کردم.» (همان ۱۳۹۱ – ص ۲۲۹).
مرامنامه و اساسنامه ی حزب دموکرات نیز توسط مظفر فیروز تنظیم و نوشته شد. قوام در این باره می گوید: «مظفر فیروز برای آن که بتواند رل حساس این حزب را در دست بگیرد خودش به تنهایی داوطلب تنظیم این مرامنامه و اساسنامه شد و پس از چند روز مطالعه مرامنامه ای نوشت که بسیار جالب و در عین حال مترقی بود». (غلامحسین میرزاصالح ۱۳۹۱، ص ۱۰).
استقبال زیاد مردم از حزب دموکرات، زعمای حزب توده و فرقه ی دموکرات آذربایجان را سمت ناراحت و نگران ساخت و به روس ها بیدار باش دادند که زیاد هم نباید به فعالیت های قوام السطنه از دریچه ی چشم خوشبینی نگریست، ولی در اینجا بازهم مظفر فیروز نیرنگ ماهرانه ای به کار برد و آن این بود که قبل از وقت به روس ها حالی کرده بود که: «زیاد هم نمی شود به حزب توده و فرقه ی دموکرات آذربایجان اعتماد کرده اجازه بدهید من بدست قوام السلطنه یک حزب تشکیل بدهم تا به وسیله ی این حزب بتوانیم به مقاصد سیاسی خود جامه ی عمل بپوشانیم.» به همین جهت بود که روس ها بعد از تشکیل حزب دموکرات تردید داشتند که آیا وجود این حزب موجبات پیشرفت مقاصد سیاسی آنها را فراهم خواهد ساخت، یا سدی در مقابل آن خواهد بود! زیرا اگر مظفر فیروز در ایران باقی می ماند روی اعتمادی که به او داشتند ممکن بود در آینده بهره هایی از وجود حزب دموکرات بگیرند، ولی روس ها از این وحشت داشتند که مظفر در مقابل آن همه دشمنانی که برای خود ایجاد کرده است و در رأس آنها دربار قرار داشت نتواند ایستادگی کند و از میدان در برود و سرنوشت بدست افرادی بیفتد که مخالف اصول و تئوری های مارکسیسم بودند. به طوری که همه می دانند بالاخره این کابوس حقیقت پیدا کرد و مظفر به عنوان سفیر کبیر به مسکو روانه شد و زمام امور حزب دموکرات بدست عده ای افتاد که درست در جبهه ی مخالف روس ها صف بندی کرده بودند. در رأس این دسته احمد آرامش قرار داشت که بعد از عزیمت مظفر فیروز با سمت دبیرکل حزب کلیه ی امور حزب را زیرنظر گرفت. فعالیت او هنگامی که تصدی وزارت کار و تبلیغات را به عهده داشت باعث از هم پاشیدن شورای متحده گردید (غلامحسین میرزاصالح ۱۳۹۱، ص ۱۱-۱۲).
قوام برای مقابله با عوامل مرثر حزب توده و فرقه ی دموکرات آذربایجان که عموماً افرادی ماجراجو، بی باک و از جان گذشته بودند ناگزیر بود که عده ای عناصر حادثه جو و ماجرا طلب را به حزب دموکرات وارد کند. زیرا افراد صاحب عنوان و کندرو استعداد و انرژی مبارزه با صف ورزیده و جنگ آزموده ی حزب توده و فرقه ی دموکرات را نداشتند. چون این افراد گمنام و حادثه جو پایه گذار حزب دموکرات شده بودند مخالفین قوام از قبیل سیدضیاءالدین طباطبائی، دکتر طاهری و سیدمحمدصادق طباطبایی در عین خوشحالی از تشکیل حزب دموکرات از آن وحشت داشتند که مبادا پس از رهایی از چنگال حزب توده در دست عناصر مخالف حزب توده که در عین حال با مرتجعین و عمال سیاسی دست راستی هم به نظر بغض و کینه نگاه می کردند، گرفتار شود. برای آنها خطر ارسنجانی، فروزش، عمیدی نوری و عباس شاهنده به مراتب بیش از سیدجعفر پیشه وری، غلام یحیی، روستا و اردشیر آوانسیان بود؛ زیرا آنها چون توده ای نبودند و مبارزات نمایانی هم با حزب توده کرده بودند نمی توانستند مورد تکفیر قرار بگیرند و ماسک بیگانه پرستی و کمونیستی بر پیشانی آنها لایتچسبک بود. از طرف دیگری دیپلماسی انگلیس و آمریکا در مقابل حزب توده و فرقه ی دموکرات ممکن بود از این صف مرتجع و کهنه پرست جانبداری کند، ولی مسلماً هیچگاه حاضر نمی شد در مقابل افراد دیگری که برای مملکت خطری نداشتند خود را طرفدار حفظ منافع این گروه قلمداد نماید. بنابراین از همان آغاز تشکیل حزب دموکرات عناصر مرتجعی علیه آنها صف بندی کردند، منتها در آغاز کار به واسطه ی نفوذ و قدرت عجیبی که قوام السطلنه به دست آورده بود جرئت نداشتند مخالفت خود را علنی نمایند، گویی هنوز وطن در خطر نیفتاده بود (غلامحسین میرزاصالح ۱۳۹۱، ص ۱۲ و ۱۳).
نورالدین کیانوری در کتاب خاطرات خود عنوان می کند که قوام، به دستور آمریکائی ها آمد و برای اینکه حزب توده و شوروی ها را فریب دهد، حزب دموکرات ایران را تأسیس کرد و یک جنبه ی دموکراتیک قلابی هم به آن داد (نورالدین کیانوری ۱۳۸۸، ص ۱۳۵). وی همچنین اعتقاد دارد «مظفر فیروز به قوام یاد داد که چگونه حزب درست کند. هدف مظفر این بود که شاید از طریق قوام، شاه سرنگون گردد (نورالدین همان، ص ۱۴۲-۱۴۳).
پس از اعلام تشکیل حزب دموکرات بلافاصله کمیسیون تشکیلات حزب به ریاست موسوی زاده در تهران و ولایات شروع به فعالیت کرد و در ظرف مدت بسیار کوتاهی در کلیه ی شهرهای ایران به استثنای شهرهای آذربایجان و کردستان که زیرنفوذ و سلطه ی مطلق فرقه ی دموکرات و حزب کومله قرار داشتند، تابلوی حزب دموکرات ایران بالا رفت. قوام السلطنه در بخشی که راجع به تشکیل حزب دموکرات بحث کرده نوشته است: «پس از تشکیل حزب دموکرات بزرگ ترین اشکالی که در سر راه من قرار داشت تأمین مخارج حزب بود.» (غلامحسین میرزاصالح ۱۳۹۱، ص ۱۳).
در آن روز هر وقت از شهرهای دور و نزدیک تلگرافاتی به دبیرخانه ی حزب واصل می شد که در آنها مسئولین کمیته های حزبی تقاضای ارسال وجه برای خرید اسباب و اثاثیه ی کلوپ را داشتند. قوام السطنه نه می توانست از کابینه ای که مقرر بود در همان یکی دو هفته به چهار وزیر توده ای وارد آن شود تقاضای کمک کند و از اعتبار مخفی دولت تنخواهی برای این منظور اختصاص بدهد و نه مصلحت می دید که با خارجی ها در این خصوص مذاکره کند و از آنها استعانت جوید. از طرف دیگر سازمان جاسوسی قوام السلطنه روز به روز توسعه پیدا می کرد و این دستگاه نیز احتیاج به پول داشت. ژنرال شوارتسکف رئیس وقت اداره ی ژاندارمری که او هم سهم مختصری در این سازمان مخفی داشت برای پرداخت وجه به مأموریتی که اطلاعات پرارزشی از تشکیلات حزب و فرقه ی دموکرات و حزب کومله در دسترس می گذاشتند نیازمند به پول بود. در این هنگام بود که قوام به فکر تهیه ی اعتبار مخصوصی برای دموکرات و سازمان جاسوس خود افتاد. برای این منظور مبلغی در حدود چهل و چهار میلیون ریال از راه فروش چند پروانه که برای صدور برنج، جو و ورود چای به دست آورد و همچنین مبلغ گزافی از افراد متمکن که انتظار انتخاب شدن از یک حوزه انتخابیه را داشتند دریافت داشت. از این مبلغ حدود دو میلیون و دویست هزار ریال به مخارج علنی حزب اختصاص داده شد که در حدود چهارمیلیون و هشتصدهزار ریال آن تا روز آخر باقی بود و در کابینه ی آقای حکیم الملک این وجه را از بانک شاهنشاهی گرفتند و به جمعیت شیر و خورشید سرخ تحویل دادند. همچنین حدود بیست و یک میلیون و هفتصدهزار ریال از آن مبلغ، مصرف سازمان جاسوس و خرید اطلاعات شد (همان، ص ۱۴-۱۳).
تا روزی که آذربایجان برگشت داده نشده بود هیچ یک از مخالفین جرئت این که درباره ی فروش جوازها انتقادی از کار قوام بکنند نداشتند، ولی به محض آنکه آذربایجان به ایران بازگشت، قضیه ی فروش جوازها از طرف مخالفین قوام پیراهن عثمان شد و برای لجن مال کردن او از این موضوع حداکثر استفاده را بردند و تا آنجای یکه مقدور بود به لجن مالی قوام و دوستان او پرداختند. (غلامحسین میرزاصالح ۱۳۹۱، ص ۱۴). و قوام نیز از همکاران نزدیک خود که در این خصوص مورد تهمت و افترا قرار گرفته بودند اظهار خجلت می کند و در عین حال از مخالفین خود که به این طریق او و همکارانش را لجن مال کردند طلب بخشایش می کند. (همان، ص ۱۵).
چنان چه می دانیم در بدو امر دولت قوام السلطنه نسبت به فرقه ی دموکرات آذربایجان و سایر دسته های چپ سیاست مسالمت آمیزی را در پیش گرفته بود. قوام السلطنه علت این مدارا را چنین شرح می دهد: «… یک علت بزرگ مدارای ما با متجاسرین عدم اطمینان از قوای خود بود که در آن موقع افسران تشویق به فرار می شدند و در تهران از افسران و گروهبانان مراکز سری تشکیل می شد که نقشه ی آنها کمک به متجاسدین بود…» این نوشته نشان می دهد که قوام السلطنه در همان موقع به وسیله ی سازمان جاسوسی خود تا اندازه ای به وجود شبکه ی نظامی حزب توده در ارتش ایران پی برده بود و بر اثر ترس از همین شبکه بود که در بدو امر نسبت به گروه های چپ روی خوش نشان داد. قوام السلطنه در ادامه برای سیاستمداری دولت خود دلیل می آورد که هدف وی آن بود است که بدون برادرکشی و جنگ داخلی قضیه ی آذربایجان فیصله یابد (همان، ص ۱۶ و ۱۵).
قوام در ادامه در مورد سازمان کسب اطلاعات خود می گوید «… قسمت عمده ی موفقیتی را که اینجانب تحت رهبری اعلیحضرت شاهنشاه در تفرقه و قطع ایادی ماجراجویان به دست آورد و توانست از پیشرفت مقاصد خطرناک تجزیه ی طلبان که تمام عوامل توسعه ی هرج و مرج را با وسایل کافی در اختیار داشتند، به موقع جلوگیری می کند، وجود یک سازمان کسب اطلاعات و خبر بود. به علت وجود همین سازمان و بودجه ی سری که از وجوه حزب دموکرات در اختیار این سازمان گذاشته شده بود ما توانستیم به وسایل مختلف افراد مطمئن و مهمی را چه در محل و چه از مرکز محرمانه مأمور کنیم که از تمامی اسرار و نقشه هایی که افراد و دستجات فوق الذکر برای اجرای نظریات شوم خود طرح می کردند اطلاع حاصل کرده و با اطلاع از این نقشه ها، به موقع از اجرای آن جلوگیری نمائیم» (همان ، ص ۱۷ و ۱۶).
۵-۶-حزب دموکرات وانتخابات مجلس پانزدهم:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• در این معادلات، و و به ترتیب آنتروپی متغیر تصادفی و می‌باشند. همچنین آنتروپی شرطی نسبت به همه ی اجزای تشکیل دهنده ی متغیر است. در نهایت آنتروپی شرطی نرمال سازی شده ی نسبت به خواهد بود.

 

 

 

نتایج آزمایش ها

در این بخش به ارائه نتایج عملکرد الگوریتم های مورد آزمایش می‌پردازیم. برای این منظور از دو مجموعه داده LFR (به عنوان مجموعه داده مصنوعی) و High school friendship (به عنوان مجموعه داده طبیعی) استفاده شده است. نتایج نیز بر اساس معیار NMI ارزیابی شده اند (۹).

نتایج آزمایش ها بر روی مجموعه داده های LFR

در آزمایش هایی که بر روی مجموعه داده های LFR انجام شده است، چندین نوع شبکه با پارامترهای مختلف بکار رفته اند.
در نمودار ۱، عملکرد الگوریتم ها به ازای مقادیر مختلف (از ۲ تا ۸ تشکل) برای تعداد تشکل های گره های همپوشان (O_m)، اندازه های مختلف شبکه (۱۰۰۰ و ۵۰۰۰ گره) و همچنین مقدار µ (۰.۰۱ و ۰.۰۳) بر حسب معیار NMI (محور عمودی) ارائه شده است. در کل می‌توان گفت که با افزایش مقدار µ که باعث پیچیده تر شدن ساختار شبکه می‌شود، نتایج تولید شده ضعیف تر خواهند بود. از سوی دیگر، با بزرگتر شدن اندازه شبکه از ۱۰۰۰ به ۵۰۰۰ گره، نتایج اندکی بهبود یافته است. همچنین با افزایش O_m از ۲ تا ۸ تشکل (محور افقی)، فرایند تشخیص تشکل ها پیچیده تر شده و نتایج افت کرده است.
در نمودار ۲، تاثیر میزان گره های همپوشان (O_n) و اندازه تشکل ها بر عملکرد الگوریتم ها در حالات مختلف، ارائه شده است. در دو نمودار آبی رنگ، میزان گره های همپوشان ۱۰% و در دو نمودار قرمز رنگ، ۵۰% از تعداد کل گره های شبکه (۵۰۰۰ گره) است. در دو نمودار نقطه ای، اندازه تشکل ها بین ۱۰ و ۵۰ (که با حرف s در کنار تعداد گره ها مشخص شده است،) و در دو نمودار مربعی، بین ۲۰ تا ۱۰۰ گره (b) متغیر است. همانطور که انتظار می‌رود، نتایج با افزایش تعداد گره های همپوشان، به طور قابل ملاحظه ای افت کرده است. افزایش اندازه تشکل ها نیز سبب افت عملکرد الگوریتم ها شده است.
در نمودارهای ۳ و ۴، نتایج همه الگوریتم ها برای دو شبکه LFR با میزان گره های همپوشان ۱۰%، اولی با اندازه تشکل های ۱۰ تا ۵۰ و دومی با ۲۰ تا ۱۰۰ گره آورده شده اند.
در نمودارهای ۵ و ۶، نتایج همه الگوریتم ها برای دو شبکه LFR با میزان گره های همپوشان ۵۰%، اولی با اندازه تشکل های ۱۰ تا ۵۰ و دومی با ۲۰ تا ۱۰۰ گره آورده شده اند.
در ادامه، نتایج حاصل از عملکرد الگوریتم ها بر روی شبکه های LFR با اندازه ها و پارامترهای مختلف، آورده شده است.

نمودار ۱: مقایسه تاثیر اندازه شبکه (N)، تعداد تشکل های گره های همپوشان (O_m) و پیچیدگی ساختار (µ) بر روی میزان NMI (محور عمودی) حاصل از عملکرد الگوریتم ها

نمودار ۲: مقایسه تاثیر میزان گره های همپوشان (O_n)، اندازه تشکل ها و تعداد تشکل های گره های همپوشان (O_m) بر روی میزان NMI (محور عمودی) حاصل از عملکرد الگوریتم ها

نمودار ۳: عملکرد الگوریتم ها بر روی شبکه با اندازه ۵۰۰۰ گره، µ=۰.۰۳، میزان گره های همپوشان ۱۰% و اندازه تشکل ها بین ۱۰ تا ۵۰ گره

نمودار ۴: عملکرد الگوریتم ها بر روی شبکه با اندازه ۵۰۰۰ گره، µ=۰.۰۳، میزان گره های همپوشان ۱۰% و اندازه تشکل ها بین ۲۰ تا ۱۰۰ گره

نمودار ۵: عملکرد الگوریتم ها بر روی شبکه با اندازه ۵۰۰۰ گره، µ=۰.۰۳، میزان گره های همپوشان ۵۰% و اندازه تشکل ها بین ۱۰ تا ۵۰ گره

نمودار ۶: عملکرد الگوریتم ها بر روی شبکه با اندازه ۵۰۰۰ گره، µ=۰.۰۳، میزان گره های همپوشان ۵۰% و اندازه تشکل ها بین ۲۰ تا ۱۰۰ گره

نتایج آزمایش ها بر روی مجموعه داده های واقعی

برای مشاهده عملکرد الگوریتم ها بر روی داده های واقعی، از شبکه روابط دوستی میان دانش آموزان یک دبیرستان استفاده شده است. این شبکه شامل ۶۹ دانش آموز می‌باشد که بنابر نتایج نظرسنجی از آنها، در ۶ تشکل قرار گرفته اند. میانگین درجه در این شبکه ۶.۴ می‌باشد. حتی با وجود اینکه هیچ همپوشانی در میان این تشکل ها وجود ندارد، هر یک از الگوریتم ها تعدادی از گره ها را به عنوان همپوشان تشخیص داده است. نتایج حاصل از عملکرد الگوریتم ها در جدول ۲ آمده است (۹).

تصویر ۱۳: شبکه دوستی دانش آموزان دبیرستان و تشکل های آن

جدول ۲: نتایج حاصل از عملکرد الگوریتم های مورد آزمایش بر روی مجموعه داده شبکه دوستی دانش آموزان دبیرستان، به همراه تعداد تشکل های تشخیص داده شده، گره های همپوشان (یا تعداد آنها) و معیار NMI

تحلیل نتایج

با توجه به بررسی های انجام شده و نتایج به دست آمده از آزمایش ها، می‌توان نتیجه گرفت که الگوریتم های SLPA، OSLOM، LFM، COPRA و GCE در مقایسه با سایر الگوریتم ها، در شبکه های بزرگتر عملکرد بهتری داشته اند و الگوریتم های SLPA، LFM، CIS و Game در شبکه های تنک^[۹۴]، کارایی بهتری ارائه داده اند. همچنین COPRA، GCE و UEOC در برخی از شبکه ها، دچار تشخیص بیش از حد شده اند که این موضوع می‌تواند باعث کاهش دقت و بازدهی آنها شود.
علاوه بر ارزیابی هایی که به آنها اشاره شد، معیارهای دیگری نیز در انتخاب الگوریتم مناسب تاثیرگذار هستند. یکی از مهم ترین این معیارها، پیچیدگی زمانی الگوریتم است. روشی که بتواند با پیچیدگی زمانی کمتری به نتایج مطلوب برسد برای کاربردهای واقعی گزینه مناسب تری محسوب می‌شود. از آنجا که تحلیل های ارائه شده، تنها بر روی گراف های بدون وزن و بدون جهت ارائه شد، در مواردی که نیاز به تحلیل شبکه های وزن دار یا جهت دار باشد، الگوریتم هایی که امکان پوشش این نوع شبکه ها را نیز داشته باشند، توانایی بهتری خواهند داشت. برای نمونه، الگوریتم های SLPA و CPM امکان تطابق برای کار روی گراف های وزن دار و جهت دار را نیز دارا می‌باشند.

تشخیص تشکل های همپوشان در شبکه های پویا

اگرچه کارهای بسیار زیادی برای تشخیص تشکل ها در شبکه های ایستا انجام پذیرفته است، هنوز کار عمده ای در زمینه شبکه های پویا صورت نگرفته است. برخی از دلایلی که می‌توان برای این مسئله بیان کرد به شرح زیر است:

 

 

• هنوز زمینه های مطالعاتی زیادی در شبکه های ایستا وجود دارد.

 

 

 

• با یک فرض ساده، می‌توان یک شبکه پویا را به صورت یک سری از شبکه های ایستا در طول زمان در نظر گرفت.

 

 

 

• مجموعه داده هایی که مورد پذیرش عمومی بوده بتوان بر روی آنها مطالعه و آزمایش انجام داد، در حوزه شبکه های پویا بسیار کم و یا حتی غیر قابل دسترس است.

 

 

 

• معیارهای ارزیابی خاص الگوریتم های این نوع شبکه ها تعریف نشده و معمولا از همان معیارهای الگوریتم های شبکه های ایستا استفاده می‌شود.

 

 

البته از سوی دیگر، روز به روز نیاز بیشتری به روش ها و الگوریتم هایی که بتوانند بر روی شبکه های پویا عمل کنند، احساس می‌شود. به عنوان مثال، در شبکه های اجتماعی مجازی و یا شبکه های ارتباطی تلفن همراه و پست الکترونیک، هر لحظه اطلاعات زیادی در مورد روابط کاربران و ویژگی های آنها به سیستم اضافه می‌شود و با توجه به حجم زیاد این داده ها و محدودیت های فنی، نیاز به استفاده از روش هایی که کارایی بهتری داشته باشند بیش از پیش احساس می‌شود.

جمع بندی

شبکه ها را می‌توان بر اساس معیارهای مختلفی طبقه بندی کرد. یکی از این معیارها، تغییر پذیری با زمان می‌باشد که بر طبق آن، می‌توان شبکه را به دو دسته ایستا و پویا تقسیم کرد. ساختار شبکه های پویا در طول زمان تغییر می‌کند.
یکی از موضوعات کاربردی در زمینه تحلیل شبکه ها، تشخیص تشکل ها می‌باشد. هر تشکل توده‌ای متراکم از رئوس است که از طریق یالهای اندکی با تشکل‌های دیگر در ارتباط است. به عنوان مثال، طرفداران یک صفحه هنری در یک شبکه اجتماعی، یک تشکل محسوب می‌شوند. تشکل ها ممکن است اعضای مشترکی با یکدیگر داشته باشند که در این صورت به آنها تشکل های همپوشان می‌گویند.

کاهش فعالیت­های روابط عمومی، به دلیل ضریب تأثیر منفی آن بر ارزش ویژه برند.
۵-۵-۲ پیشنهادهایی برای پژوهش­های آتی

با توجه به محدودیت­های پیش رو در انجام هر پژوهش، مناسب به نظر می­رسد که پژوهشگر پیشنهادهایی را برای پژوهشگران آینده بر طبق تجربه پژوهشی خود در راستای موضوع ارائه دهد. در پژوهش حاضر نیز موارد زیر برای پژوهش­های آینده پیشنهاد می­گردند :
مطالعه ارزش ویژه برند و تأثیر عناصر آمیخته ترویجی در جامعه نمونه ­ای متشکل از خرده­فروشان.
مطالعه تأثیر ۴Pبازاریابی (به صورت مجزا یا با هم) بر ارزش ویژه برند.
پژوهشی مشابه پژوهش حاضر و در مورد شخصیت برند^[۱۴۲] به جای ارزش ویژه برند.
پژوهش در مورد تأثیر عناصر آمیخته ترویجی بر ارزش ویژه برند از طریق سایر مدل­های ارزش ویژه.
پژوهش در سایر جوامع آماری در ایران.
پژوهش در مورد ارزش ویژه برند بیسکویت یا سایر صنایع غذایی ایران، به عنوان برند صادرات.
پژوهش در خصوص تأثیر انواع تبلیغات بر برند(صنایع غذایی، لوازم خانگی، لوازم الکتریکی و…).
پژوهش در زمینه شناسایی و الویت­بندی تکنیک­های تبلیغاتی و استفاده از عناصر ترویجی در افزایش ارزش ویژه برند یا شخصیت برند.
بررسی تأثیر آمیخته ترویجی بر تبلیغات کلامی^[۱۴۳].
بررسی تأثیر آمیخته بازاریابی بر تبلیغات کلامی.
۵-۶ محدویت­ها و مشکلات پژوهش
هر پژوهش با توجه به ماهیت خاص خود دارای محدویت­هایی می­باشد که مانع رسیدن به نتایج با سطح اطمینان بالا و با بهره گرفتن از نتایج پژوهش می­گردد. اصولاً بررسی دقیق و همه جانبه هر موضوع، نیازمند صرف زمان کافی و فراهم بودن کلیه شرایط می­باشد که همیشه در دسترس نیست. تجربه نشان داده است که در فعالیت پژوهشی محدویت­هایی وجود دارد که شدت و دامنه آن بسته به ماهیت و زمان پژوهش متفاوت است. برخی از این محدویت­ها ذاتاً مربوط به طرح پژوهش بوده و برخی دیگر ممکن است در جریان پژوهش روی دهد که پژوهش حاضر نیز از این قاعده مستثنی نیست. در ادامه به برخی از این محدویت­ها پرداخته می­ شود.
عدم همکاری مخاطبان پژوهش در پاسخگویی به سؤالات به دلایلی همچون عدم داشتن حوصله و زمان کافی و ناآشنایی با موضوع و محافظه ­کاری.
جهت­­­گیری مخاطبان در پاسخگویی به سؤالات پرسشنامه و عدم اعمال دقت کافی.
ابعاد تشکیل­دهنده ارزش ویژه برند از دیدگاه آکر از نظر اندازه ­گیری مستقل از هم نیستند و از یکدیگر تأثیر می­پذیرند و اندازه ­گیری دقیق تأثیر هر کدام به طور مستقل مقدور نیست.
ابعاد تشکیل­دهنده مدل آکر که در این پژوهش بدان پرداخته شد، به طور قطع تنها عوامل تعیین­کننده ارزش ویژه برند نیستند.
کمی بودن ماهیت روش اندازه ­گیری نظرات مخابرات به دلیل کمی بودن مدل مورد بررسی، باعث شده است که سنجش نظرات مصرف­ کنندگان به صورت کیفی کمتر مورد توجه قرار گیرد.
نکته مهم و قابل توجه در مورد مدل آکر در این پژوهش این است که مدل اصالتاً ۵ بعد را مطرح می­ کند ولی عملاً ۴ بعد مورد سنجش قرار می­گیرد، چرا که اندازه­­گیری بعد پنجم به دلیل گستردگی متغیرها بسیار سخت و غیر قابل بررسی است و در پژوهش­های پیشین اغلب از همین ۴ بعد استفاده شده است.
بی­شک یکی از بزرگترین محدویت­های هر طرح پژوهشی عدم توانایی در تعمیم کلی نتایج به سایر جوامع آماری دانست که این مهم در این پژوهش نیز به چشم می­خورد.
پیوستها
پیوست شماره ۱
پرسشنامه
بسمه تعالی
تاریخ :
با عرض سلام و احترام خدمت شما پاسخگوی گرامی؛
در راستای انجام پژوهشی در مورد صنایع غذایی و محصولات مرتبط با بیسکوییت تحت برند اصفهان فرخنده، پرسشنامه­ای تنظیم شده است که به پیوست تقدیم می­گردد. خواهشمند است با عنایت و حوصله به هر یک از سؤالات، فقط بر مبنای نظر شخصی خودتان پاسخ دهید. بدیهی است پاسخگویی دقیق شما، ما را در انجام این پژوهش بسیار یاری خواهد کرد. در صورت تمایل به دریافت نتایج به دست آمده از این تحقیق، ایمیل خود را در زیر درج نمایید. از اینکه وقت شریف خود را در اختیار ما می­گذارید بسیار سپاسگزاریم.
اعظم رضایی
دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی – دانشگاه پیام نور تهران غرب
a_rezaee_b@yahoo.com
نام و نام خانوادگی : ……………………………… شماره تماس : ………………………………. آدرس ایمیل : ……………………………………………..
جنسیت : مرد زن
سن : زیر ۲۵ سال ۲۶ تا ۳۵ سال ۳۶ تا ۴۵ سال بالای ۴۶ سال
تحصیلات : دیپلم و پایین­تر کاردانی کارشناسی کارشناسی ارشد دکتری
میزان مصرف محصولات مرتبط با بیسکوییت : حداقل یک بار در روز حداقل یک بار در هفته حداقل یک بار در ماه

 

ردیف	در مورد محصولات با مارک فرخنده به سؤالات زیر پاسخ دهید.	کاملاً موافقم	موافقم	نظری ندارم	مخالفم	کاملاً مخالفم
۱	تبلیغات شرکت فرخنده در مقایسه با رقبا زیاد است.

چالش‌ها و مشکلات

 

شاید بتوان از چالش‌های اصلی این گروه، به سه مورد اشاره کرد:
۱. نحوه پایان یافتن هر کمپین
۳. بزرگ شدن جمع اصلی تصمیم گیرنده و ضعف الگوی شورای عمومی برای تصمیم گیری سریع

۲. ناتوانی در اولویت‌بندی عملی برای پیگیری مطالبات

 

 

 

ج) زنان اصلاح‌طلب
پیشینه زنان اصلاح‌طلب، به گروه‌های زنان اسلام‌گرایی باز می گردد که از اواخر دهه ۱۳۶۰ به مسائل زنان حساس شدند. «نقطه آغاز انسجام زنان اصلاح طلب را می توان زمانی دانست که ستاد انتخابات خاتمی بخش ویژه ای را به زنان اختصاص داد. در آنجا بود که اولین هسته سیاسی زنان اصلاح طلب با حضور زهرا شجاعی، فخرالسادات محتشمی پور، فریده ماشینی و دیگران شکل گرفته و بعدها با تاسیس حزب مشارکت در آنجا نهادینه شد» (عباسقلی‌زاده، ۱۳۸۶). در واقع، تا زمان حضور اصلاح‌طلبان حکومتی در دولت، اکثر زنان اصلاح‌طلب در مقام‌های دولتی فعالیت داشتند. البته برخی از آنها نیز نماینده مجلس بوده یا در قالب احزاب سیاسی و سازمان‌های غیر دولتی فعالیت می‌کردند. جرقه‌های نخستین فعالیت مستقل آنها از سال ۱۳۸۲ آغاز شد.
اما در حقیقت، پس از روی کار آمدن دولت احمدی نژاد در سال ۱۳۸۴، بسیاری از آنها از قدرت دور شدند، و در نتیجه به فعالیت در قالب گروهی مستقل از دولت اقدام نمودند. حتی برخی از آنها در تجمع ۲۲ خرداد ۱۳۸۴ حضور داشتند، که نشان‌دهنده تغییری جدی در نگرش آنها بود. سرانجام، در سال ۱۳۸۵، پس از انتخابات شوراها، مجمع زنان مدیر در پیوند با زنان فعال سیاسی که عمدتاً در احزاب اصلاح طلب عضویت و فعالیت داشتند، «مجمع زنان اصلاح‌طلب» را بنیان گذاشتند (عباسقلی‌زاده، ۱۳۸۶). برنامه‌های اصلی زنان اصلاح‌طلب تاکنون معطوف به انتخابات شوراهای شهر (دوره سوم) و همچنین مجلس شورای اسلامی (دوره‌های هفتم و هشتم) بوده است. در واقع، توجه به ابزارهای سیاسی از ویژگی‌های بارز این جریان از زنان به شمار می آید.
توجه زنان اصلاح‌طلب به ارائه تفاسیر مترقی از اسلام در خصوص حقوق زنان نیز از جمله دیگر ویژگی‌های آنها به شمار می آید. در واقع، زنان اصلاح‌طلب تلاش می کنند که از طریق ارتباط با مردان سیاست و همچنین مراجع مذهبی، تفاسیری برابری‌خواهانه از اسلام را رواج دهند. همچنین، در این خصوص بر تقویت فقه پویا تاکید دارند. در جدول زیر، مشخصات این گروه از زنان بطور خلاصه آمده است:
جدول شماره ۵: مشخصات ائتلاف زنان اصلاح‌طلب

 

 

سابقه اعضای اولیه

 

جمع اولیه تشکیل دهنده این جریان، عمدتاً زنانی بودند که سال‌های پایانی دهه ۱۳۶۰ به مسائل زنان حساس شدند. برخی از آنها در دوره دولت خاتمی، در دولت حضور داشتند و گروهی دیگر عضو احزاب اصلاح طلب بودند. جمعی از آنها نیز در قالب تشکل‌های غیردولتی نزدیک به اصلاح‌طلبان فعالیت داشتند.
در حال حاضر جمعی از زنان عضو حزب مشارکت، انجمن رزا، جمعیت زنان مسلمان نواندیش، گروه حقوق بشر زنان، جمعی از زنان مدیر، تحت عنوان مجمع زنان اصلاح‌طلب با هم کار می‌کنند.

 

 

 

اهداف و استراتژی

 

هدف مشخص این جریان را می‌توان «ارتقای مشارکت سیاسی زنان» عنوان کرد. در واقع، زنان اصلاح‌طلب معتقدند که با افزایش حضور و مشارکت زنان در موقعیت‌های سیاسی و اجتماعی، آنها می‌توانند با وضع قوانین و سیاستگذاری‌های لازم در جهت بهبود وضعیت زنان اقدام کنند.
در این خصوص، استراتژی آنها توانمندسازی زنان است تا بتوانند از فرصت‌های مشارکت سیاسی استفاده کنند.
البته، می توان تقویت نواندیشی دینی در حوزه حقوق زنان را نیز جزء استراتژی‌های آنها برشمرد.

 

 

 

روش‌‌ها و ابزار

 

برای نیل به این اهداف، روش اصلی مورد توجه زنان اصلاح‌طلب، استفاده از فرصت‌هایی همچون انتخابات مجلس شورا یا شوراهای شهر و روستا است. البته، این گروه از زنان، از ابزارهای رسانه‌ای، برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای توانمندسازی اعضای خود، و همچنین برگزاری نشست‌های سراسری نیز استفاده می‌کنند.
بعلاوه، زنان اصلاح‌طلب نسبت به سایر مسائل زنان نیز واکنش نشان می‌دهند و در مواقع ضروری با دیگر جریان‌‌های جنبش زنان وارد ائتلاف می شوند.

 

 

 

ساختار سازمانی

 

از آنجایی که اکثر زنان اصلاح‌طلب پیشتر در سازمان‌هایی رسمی حضور داشتند، نحوه سازماندهی درونی آنها نیز به صورت بوروکراتیک و هرمی شکل است. البته، با این وجود، آزادی عمل شخصی برای آنها وجود دارد. اما اکثر گروه‌های آنها از ساختاری سلسله مراتبی تشکیل شده‌اند.

 

 

 

چالش‌ها

 

می‌توان سه چالش عمده برای این جریان بر شمرد:
۱. وجود دو رویکرد متفاوت در مورد تمرکز بر فعالیت‌های مدنی یا سیاسی
۲. وجود اختلاف نظر در مورد تقدم و تاخر حقوق زنان و تفاسیر اسلامی نسبت به یکدیگر
۳. چگونگی تنظیم رابطه با گروه‌های سکولار جنبش زنان

 

 

 

د) زنان چپ‌گرا
ریشه اصلی جمع زنان چپ‌گرا را می‌توان در محافل زنان در اوایل دهه ۱۳۷۰ جستجو کرد. هرچند برخی از این زنان در گروه‌های دیگر بویژه کمپین یک میلیون امضاء پخش شدند، اما بخشی از آنها، بخصوص گروه‌های باقیمانده از جمع هواداران حرکت جهانی زنان در قالب یک گروه کوچک به فعالیت جداگانه خود ادامه دادند. بدنه اصلی این گروه از زنان، یا مربوط به گروه زنان اسفند است، یا برخی از زنانی که شوهران‌شان در سازمان‌های چپ عضو بوده‌اند. برخی از زنان عضو کانون نویسندگان را نیز می‌توان عضو این جریان دانست.
موضوع محوری این گروه از زنان در حال حاضر تمرکز بر مسائل اقتصادی زنان، بویژه فقر زنان استوار است. بعلاوه، توجه به مسئله صلح و اعتراض به خطر جنگ علیه ایران نیز یکی از موضوعات مورد توجه آنان است. جمع زنان چپ‌گرا پس از روی کار آمدن دولت احمدی نژاد، به تدریج تضعیف شدند و به فعالیت‌های محدود محفلی بازگشتند. البته، در سال ۱۳۸۵ تلاش کردند که با همکاری گروهی از دانشجویان چپ‌گرا مجدداً بدنه خود را احیاء کنند، اما در نهایت تلاش آنها موفقیت آمیز نبود. هرچند به تازگی زمزمه فعالیت مجدد آنها در قالب تشکیل گروه‌های مطالعاتی شنیده می‌شود. البته، با وجود اینکه این گروه از زنان در حال حاضر کمتر فعال بوده و دیده نمی‌شوند، اما از شبکه روابط گسترده‌ای برخوردار است. در جدول زیر، برخی از مشخصات آنها بطور خلاصه ‌آمده است:
جدول شماره ۶: مشخصات جمع زنان چپ‌گرا

 

 

سابقه اعضا

 

اعضای اصلی این جمع، نیروهای باقیمانده محافل زنان چپگرایی هستند که نتوانستند در قالب گروه‌های کاری یا ائتلاف‌ها فعال شوند. بعلاوه، جمعی از زنانی که شوهرانشان عضو سازمان‌های چپ‌گرا بوده اند. چند تن از زنان عضو کانون نویسندگان را نیز می‌توان در این جریان جای داد.

 

۲ـ۶ـ۳ـ متغیر وابسته
از آن جا که در این تحقیق قصد بررسی تأثیر اینترنت بر نگرش فرهنگی روحانیون را داریم، بنابراین، «نگرش فرهنگی» به عنوان متغیر وابستۀ این پژوهش محسوب می‌شود که از آن به عنوان Y نام می‌بریم.

۱ـ۲ـ۶ـ۳ ـ تعریف نگرش فرهنگی
با توجه به مطالبی که در فصل دوم در خصوص نگرش، ویژگی‌ها و مشخصات آن توضیح داده شد، در یک جمع‌بندی کلی می‌توان گفت: «نگرش عبارت است از قضاوت درونی افراد، نسبت به هر آنچه در محیط پیرامونشان با آن‌ مواجه می‌شوند، که این قضاوت، می‌تواند شکل‌دهندۀ رفتار، عقاید، ارزش‌ها، باورها و علایق و احساسات آن‌ ها باشد».
کلمۀ «قضاوت» در این تعریف، نشان‌دهندۀ عامل ارزش‌یابی در نگرش است و از آن جا که هیچ ارزش‌یابی و قضاوتی بدون شناخت صورت نمی‌گیرد، طبیعاً عنصر شناخت در این تعریف پیش‌فرض نگرش در نظر گرفته شده است. تأکید بر درونی بودن این قضاوت، نشان می‌دهد که این ارزشیابی در درون و ذهن فرد صورت می‌گیرد و لزوماً نیازی نیست که بر اساس شواهد و مدارک و به صورت علنی اعلام گردد. عنصر شناخت یک بار دیگر در مواجهۀ فرد با هر آنچه در محیط پیرامونش وجود دارد، برجسته شده است؛ چرا که نفس عمل مواجهه با چیزی، به معنای کسب شناخت از آن چیز است، ولو این که این شناخت، یک شناخت ظاهری و یا حتی آشنایی با یک واژه باشد. آوردن کلمۀ «هر آنچه» جای هیچ استثنایی را برای موضوع مورد شناخت باقی نگذارده است و بدین ترتیب تأکید می‌کند که نگرش‌ها می‌توانند در خصوص تمام امور و پدیده‌های مادی و معنوی، عینی و انتزاعی و… در درون افراد شکل بگیرند.
قسمت دوم تعریف، در واقع به اجزای سه‌گانۀ نگرش اشاره دارد و بیانگر این نکته است که نگرش‌ها می‌توانند در سطوح مختلف شناختی، عاطفی و رفتاری فرد نمود پیدا نمایند. اما کلمۀ «می‌تواند» نشان می‌دهد که این نمود، حتماً نباید رخ دهد و چه بسا نگرشی به صورت مخفی در درون شخص نگه داشته شود و چه به صورت عمدی و یا سهواً در هیچ یک از حالات او بروز ننماید.
همان طور که اشاره شد، «فرهنگ» نیز کلیّت درهم‌تافته‌ای از تمام چیزهایی است که شکل و محتوای زندگی انسان را سامان داده‌اند، بنابراین آن را نمی‌توان به جنبه‌های مشخصی از زندگی بشر و یا شیوۀ خاصی از زندگی (برای مثال نخبگان جامعه) محدود کرد. اما در این پژوهش برای این که بتوانیم سنجه‌های قابل قبولی برای سنجش مفهوم نگرش فرهنگی فراهم آوریم به طوری که تا حد ممکن تمام جنبه‌های مهم این مفهوم گسترده را پوشش دهد، سعی کرده‌ایم تا آن جا که امکان دارد، تمام ابعاد فرهنگ (شامل ابعاد اجتماعی، عقیدتی، مذهبی، آیینی، صنفی، آموزشی، تربیتی، سیاسی، تفریحی و هنری) را در طراحی پرسش‌ها مدّ نظر قرار دهیم.
۲ـ۲ـ۶ـ۳ ـ تعریف عملیاتی «نگرش فرهنگی» (Y)
ـ فهرست زیر شامل خصوصیاتی است که می‌توان کودکان را به فراگیری آن‌ ها در منزل تشویق کرد. کدام یک از آن‌ ها از نظر شما مهم‌تر از بقیه است؟
۱ـ استقلال ۲ـ پشتکار و سختکوشی ۳ـ احساس مسئولیت ۴ـ قدرت تخیل ۵ـ اراده، پایداری عقیده ۶ـ مدارا و احترام نسبت به سایر مردم ۷ـ حسابگری، پس‌انداز پول و اموال ۸ـ ایمان مذهبی ۹ـ تواضع ۱۰ـ مشارکت در فعالیت‌های گروهی ۱۱ـ آشنایی با مسائل سیاسی ۱۲ـ نوآوری ۱۳ـ گفت و گو و پرسشگری ۱۴ـ مهارت‌های زندگی ۱۵ـ اطاعت‌پذیری ۱۶ـ سایر
ـ کدام یک از موضوعات زیر برای مطالعه مفیدتر می‌دانید؟
۱ـ ادبی ۲ـ تاریخی ۳ـ تربیتی و روان‌شناسی ۴ـ اجتماعی و فرهنگی ۵ـ سیاسی ۶ـ عرفانی ۷ـ علوم غریبه ۸ـ فلسفه ۹ـ مذهبی ۱۰ـ کتاب‌های درسی ۱۱ـ ورزشی ۱۲ـ سایر
ـ بعضی‌ها معتقدند «اگر دین از سیاست جدا باشد، پاک‌تر می‌ماند» نظر شما در این مورد چیست؟ (طیف لیکرت)
ـ در کل، تأثیر هر یک از رسانه‌های زیر را بر وضعیت فرهنگی کشور چگونه ارزیابی می‌کنید؟ (طیف لیکرت)
۱ـ اینترنت ۲ـ رادیو و تلویزیون‌های داخلی ۳ـ رادیو و تلویزیون‌های خارجی
ـ نظر شما در مورد هر یک از رفتارهای اجتماعی زیر (در مورد خودتان) چیست؟ (طیف لیکرت)
۱ـ تعریف لطیفه (جوک) و شوخی با افراد غیر روحانی ۲ـ پوشیدن لباس با رنگ‌های شاد ۳ـ استفاده از ادکلن ۴ـ امانت گرفتن فیلم سینمایی از ویدئو کلوپ ۵ـ استفاده از صوت قرآن به عنوان صدای زنگ موبایل ۶ـ تذکر به زنان بدحجاب ۷ـ انجام ورزش با لباس ورزشی در اماکن عمومی ۸ـ قدم زدن و گفتگو با همسرتان در مکان‌های عمومی مثل خیابان، بازار، پارک و… ۹ـ عکس دسته‌جمعی گرفتن با محارم در مکان‌های گردشی ۱۰ـ خطاب کردن همسرتان با اسم کوچک در بین اقوام نزدیک ۱۱ـ برگزاری مراسم سالگرد ازدواج ۱۲ـ صله رحم از اقوامی که احتمالا به مناسبات دینی پایبند نیستند یا پایبندی کمی دارند ۱۳ـ استفادۀ همسرتان از پوشیه (پوشش صورت) هنگامی که همراه با شما در اماکن عمومی حاضر می‌شود ۱۴ـ حضور با خانواده در نماز جمعه
ـ با کدام یک از نظرات زیر بیش‌تر موافقید. (لطفاً فقط یک گزینه را انتخاب کنید)
۱ـ محتوای آموزشی حوزه، کافی نیست و باید موضوعات جدید را وارد آموزش‌های حوزوی کرد ۲ـ محتوای آموزشی حال حاضر حوزه مناسب است، فقط باید آن‌ ها را به زبان روز درآورد ۳ـ فرم و محتوای آموزشی حوزه‌ها مناسب است و هر گونه دستکاری در آن‌ ها موجب تحریف این آموزش‌ها خواهد شد
ـ ترجیح می‌دهید کدام یک از فعالیت‌های هنری زیر را انجام دهید؟
۱ـ عکاسی ۲ـ خطاطی ۳ـ نقاشی ۴ـ طراحی و گرافیک ۵ـ ترتیل‌خوانی و صوت قرآن ۶ـ تواشیح‌خوانی ۷ـ شعر ۸ـ کلکسیون ۹ـ روضه خوانی و مداحی ۱۰ـ نواختن موسیقی ۱۱ـ فیلم‌سازی ۱۲ـ سایر
ـ اگر شرایط مسافرت را داشته باشید، کدام یک از مناطق زیر در اولویت بازدید شما قرار می‌گیرند؟
۱ـ مشهد ۲ـ مالزی ۳ـ کانادا ۴ـ یزد ۵ـ شهرهای شمالی کشور ۶ـ عربستان (مکه و مدینه) ۷ـ لبنان ۸ـ عراق ۹ـ اصفهان ۱۰ـ مناطق عملیاتی جنگی جنوب ۱۱ـ ترکیه ۱۲ـ کشورهای اروپایی ۱۳ـ کشورهای امریکای لاتین ۱۴ـ چین ۱۵ـ دُبی ۱۶ـ روسیه
ـ مایلم نظر شما را دربارۀ هر یک از موارد زیر که مربوط به روابط زن و مرد می‌شود، بدانم: (طیف لیکرت)
۱ـ الزام در پوشیدن چادر برای زنان در اماکن عمومی ۲ـ ازدواج یک مرد با بیش از یک زن (چند همسری) ۳ـ کار کردن زنان در بیرون از خانه ۴ـ روابط عمومی قوی زنان با مردان ۵ـ ارتباط بین دختران و پسران بدون اطلاع خانواده‌هایشان ۶ـ دوستی‌های قبل از ازدواج بین دختر و پسر (با اطلاع خانواده‌های آنها) ۷ـ ازدواج موقت دختران قبل از ازدواج
ـ هر کس دربارۀ خودش و ارتباطش با جهان، نظری دارد. شما با کدام یک از جملات زیر بیش‌تر موافقید؟
۱ـ من خودم را یک شهروند جهانی می‌دانم ۲ـ من خود را عضو جامعۀ محلی خودم می‌دانم ۳ـ من خود را شهروند جهان اسلام می‌دانم ۴ـ من خود را شهروند ایران می‌دانم ۵ـ من خود را یک فرد مستقل می‌دانم
ـ هنگام صحبت کردن با زنان (غیر از محارم)، شما کدام یک از گزاره‌های زیر را درست می‌دانید؟
۱ـ برای احترام گذاشتن به مخاطب و بدون قصد لذت، می‌توان به چهرۀ او نگاه کرد ۲ـ نگاه کردن به صورت زنان نامحرم را در هر صورت، جایز نمی‌دانم
ـ نظر شما در این مورد چیست که زنان هم بتوانند در امور دینی مانند مردان اجتهاد کنند. (طیف لیکرت)
ـ به عنوان یک روحانی، تا چه میزان، موافق یا مخالف حضور در هر یک از اماکن زیر هستید؟ (طیف لیکرت)
۱ـ پارک ۲ـ سینما ۳ـ تئاتر ۴ـ شهر بازی ۵ـ کنار دریا ۶ـ کنسرت موسیقی ۷ـ تالار عروسی ۸ـ رستوران ۹ـ مجالس و مراکز دینی فرق و مذاهب دیگر ۱۰ـ پاساژ
ـ اگر مدارسی ویژۀ فرزندان روحانیون وجود داشته باشد، تا چه حد صلاح می‌دانید فرزندانتان در این مدارس تحصیل کنند؟
۱ـ خیلی زیاد ۲ـ زیاد ۳ـ بدون نظر ۴ـ مخالف ۵ـ کاملاً مخالف
ـ اگر فقط فرصت مطالعۀ یک روزنامه را داشته باشید، از بین روزنامه‌های زیر کدام یک را انتخاب می‌کنید؟
۱ـ همشهری ۲ـ شرق ۳ـ ایران ۴ـ جام جم ۵ـ اطلاعات ۶ـ اعتماد ۷ـ کیهان ۸ـ رسالت
ـ گذشته از این که معمم هستید یا خیر، میزان موافقت یا مخالفت خود را با هر یک از جمله‌های زیر بیان کنید؟ (طیف لیکرت)
۱ـ یک روحانی بنا به رسالتی که دارد، باید همیشه در اجتماع معمّم ظاهر شود ۲ـ روحانی می‌تواند بنا به مقتضیات و شرایط پیش آمده، به صورت غیر معمم در اجتماع حاضر شود ۳ـ غیر معمم زندگی کردن، هیچ منافاتی با رسالت روحانیت ندارد
ـ اگر فرصت کافی برای تماشای برنامه‌های تلویزیون را داشته باشید، ترجیح می‌دهید کدام یک از برنامه‌های زیر را تماشا کنید؟
۱ـ سریال‌های خانوادگی ۲ـ برنامه‌ها و مسابقات ورزشی ۳ـ فیلم‌ها ۴ـ اخبار ۵ـ برنامه‌های آموزشی مذهبی ۶ـ برنامه‌ها و مراسم‌های آیینی ـ مذهبی ۷ـ برنامه‌های مستند و آموزشی ۸ـ برنامه‌های طنز و کمدی
ـ شما تا چه حد ورود روحانیت به امور سیاسی را مطلوب می‌دانید؟
۱ـ خیلی زیاد ۲ـ زیاد ۳ـ بدون نظر ۴ـ کم ۵ـ خیلی کم
ـ تا چه میزان با نظرات زیر موافق یا مخالف هستید؟ (طیف لیکرت)
۱ـ به کتاب‌های غیرمذهبی، که با عقاید دینی تضاد دارند، نباید اجازۀ چاپ داد ۲ـ به افراد بی‌دین، نباید اجازۀ سخنرانی در اماکن عمومی (در موضوعات علمی، هنری، سیاسی و…) داد ۳ـ افرادی که عقاید دینی را نمی‌پذیرند، مجازند در مراکز تخصصی علمی غیر دینی فعالیت کنند ۴ـ اسلام (شیعه)، باید تنها دینی (مذهبی) باشد که در مدارس دولتی ایران آموزش داده می‌شود ۵ـ ‌دینداری به قلب پاک است، ولو این که آدم، اعمال مذهبی (نماز و روزه و…) را انجام ندهد ۶ـ رفت و آمد با کسانی که عقاید غیرمذهبی دارند، اشکال ندارد ۷ـ مردم همۀ ا دیان دیگر، احتمالاً همان قدر خوب و اخلاقی‌اند که هم مذهبان من
ـ اگر تمام منابع خبری زیر را در اختیار داشته باشید، ترجیح می‌دهید اخبارتان را از کدام منبع دریافت کنید؟
۱ـ اخبار و برنامه‌های تفسیر و تحلیل رادیو و تلویزیون ایران ۲ـ روزنامه و مجله ۳ـ سایت‌های خبری و تحلیلی اینترنت ۴ـ پست الکترونیکی ۵ـ گفتگو با دوستان و همکاران ۶ـ شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی فارسی‌زبان خارجی
ـ مردم، روحانیت را به دو گروه «سنتی» و «مدرن» تقسیم می‌کنند. شما خود را جزو کدام دسته قلمداد می‌کنید؟

۱- آزادی منفی به معنا و مفهوم رهانیدن انسان از هرگونه قید و بندی است ۲- آزادی مثبت به معنای زیستن به فرمان اندیشه و خرد خویش است . ^[۸۷] ]و انه لحب الخیرلشدید[
و راستی انسان سخت شیفته خیر است. ^[۸۸]
پس آزادی مثبت را در کتاب قرآن بصورت غیر مستقیم بیان کرده اند.
آزادی بیان هم همان امربه معروف ونهی از منکر است. در حقوق ،آزادی به دوشکل عمومی وشخصی تقسیم می شود:آزادی های عمومی یاهمان حقوق شهروندی که به آزادی تن ، فکر،اقتصادی ، اجتماعی وفرهنگی تقسیم می شود و آزادی های شخصی مثل حق زندگی –آزادی رفت وآمد و اختیار مسکن مصونیت خانه ومسکن است و….در اسلام همه به آزادی های عمومی توجه شده وهم به آزادی های شخصی اما آزادی که در اسلام مدنظر است نوعی دفاع از حقوق خود بدون آزاررساندن به دیگران است.مبنای دیگر آزادی در قرآن تاکید متواتر برعقل وخردورزی است.اگرخداوند برای انسان آزادی قایل نبودنعوذ بالله این همه به استفاده از عقل و خرد دعوت نمی کرد.بیش از ۳۰۰ آیه در قرآن کریم وجود دارد که مردم رابه تفکر و تعقل دعوت کرده است.در فرهنگ قرآنی بدترین جنبنده هادر نظر خدا کسانی هستند که در زندگی از عقل خود استفاده نمی کنند. ^[۸۹]

مبنای دیگر آزادی در قرآن تاکید بر عدالت و معرفی آن به عنوان هدف پیامبران است.تساهل وتسامح ودعوت به مجادله احسن نیز از دلایل اعتقادبه آزادی در قرآن به شمار می رود. ^[۹۰] توصیه به مشورت بامردم به پیامبری که معصوم و مرتبط با وحی الهی است و ارزش انسان های دیگر و حرمت آزادی بیان آنهاست ویادآوری به پیامبر که اگر خلق نیکو نداشتی هرآینه مردم از اطرافت پراکنده می شوند، حاکی از نفی زور و جباریت و اکراه در ایمان آوردن مردم است.
خداوندی که در مساله حساسی مثل توحید به انسان آزادی می دهد با لطبع در مسائل دیگر هزاران بار این آزادی را بیشتر می خواهد. ^[۹۱]
معنای آزادی در فرهنگ های فارسی (۱-حریت،آزادی ، مخالف بندگی ، رقیت، عبودیت ،۲- آزاد مردی ۳-رهایی خلاص ۴- شادی ، خرمی ۵-استراحت ، آرامش ۶-جدایی ، دوری ۷- شکر، سپاس ، حق شناسی) ^[۹۲] چنین عنوان شده است.
مخالف کلمه آزادی ، بردگی است. دین مبین اسلام با هر نوع بردگی مخالف بوده است.امامان بزرگوار ما برده های خویش را در راه خدا آزاد می کردند و خداوند برای جبران کسی که روزه نگرفته است کفاره آزاد کردن عبد را قرار داده است و خداوند بندگی را فقط در مقابل خدا درست می داند در مقابل غیر خدا نا صواب وغیر عقلانی می داند.
در نتیجه مراد از آزادی بصورت کلی به این معنا می تواند باشد هیچ کس نباید مانع بروز استعداد های بشر شود، یا اینکه به این معنا که اموری وجود دارد که با جبر نمی توان آن را به بشر تحمیل کرد ویا اینکه بشر موجودی است که باید بالاختیار ودر صحنه تنازع و کشمکش به کمال خود برسد.در مقصود اسلام از آزادی موارد فوق همگی مندرج ومقبول است. لذابا این تعاریف آزادی حقی است برای بشر که البته از مختصات انسان هم هست.
با این معیار ونگاه که آزادی در میان شهروندان و وضع حقوقی تعریف می گردد. از سوی دیگر اصل آزادی خود یک «تکلیف» نیز هست ،براین اساس آزادی به دو قسم فردی (حقوق بشری) واجتماعی (حقوق شهروندی) تقسیم می شود.
آنجا که انسان مکلف است خود را برده وبنده قرار ندهد،آزادی جنبه درونی وفردی دارد وآنجا که دیگران از جمله دولت ، مکلفند نسبت به او ومسیر او قیدوبندی ایجاد نکنند آزادی جنبه بیرونی وعمومی دارد ریشه احترام به این آزادی نیز همان حیثیت ذاتی انسان است. ^[۹۳]
۳-عدالت وبرابری:
تنها یک جامعه برابر، یک جامعه عادلانه است این مفروضی است که نظریه پردازان سوسیالیست و بالاخص متفکران کومونیست بدان تمسک می جویند. ^[۹۴]
البته باید افزود که نظر حقوق در خدمت برابری و در نتیجه عدالت به مفهوم برابری را به شکل دیگر در نزد اندیشمندان مدرن هم می توان یافت. ^[۹۵]
در قرآن مجید آیات بسیاری در باره ی عدالت وبرابری ذکر شده است.[اِنْ الله یامَرْبالْعَدلْ والاحْسانْ] که تعادل بین عدل واحسان رمز سلامتی جامعه است.[لَقَدْ اَرْسَلْنا بالْبَیناتِ وَ اَنْزَلنا مَعْهَم الکِتابِ وَالمیزان لیقوم الناسِ بالْقِسْطْ] ^[۹۶]
بر قراری عدالت به عنوان هدف بعثت همه انبیاء در این آیه کریمه است ومقام قداست عدالت تا آنجا بالا رفته که پیامبران الهی به خاطر آن مبعوث شده اند. خداوند متعال انفاق و احسان را همردیف انصاف و عدل به کار برده است
عدالت اجتماعی در حقوق شهروندی یکی از بنیادی ترین مسایل است. ^[۹۷]
عدالت را چنین نیز معنا کرده اند: (مدنی_فقه)ترک کبائر واصرار نورزیدن به صغایر و رعایت مروت است. مروت نیز عبارت است از اتصاف به اموری که پسندیده است به حسب زمان ومکان ونظامات صنفی (ماده ۱۱۳۴ق.م)عکس عدالت فسق است. ^[۹۸]
عدالت در علم حقوق از اهمیت والایی برخوردار است ، زیرا برای شهادت نیاز به فرد عادل است ،برای قضاوت و رهبری باید فرد عادلی انتخاب گردد وبا این احکام خداوند خواسته تا فرد فاسق در مقام والایی قرار نگیرد که ظلم وستم او همه گیر شود.
در علم حقوق هماهنگی انسان بانظام جهان می گویند.از دیدگاه فلسفی گذشتن هر شئی در موضع مناسب خود را عدالت می گویند. ^[۹۹]
اصل عدالت از اصول ثابت انسانی نیز هست جون باعقل و وجدان آن را به بداهت پذیر است. ^[۱۰۰]ونه تنها بر تحقق عدالت در جامعه تاکید شده است بلکه آن را از اهداف بلندپیامبر برداشته است . ^[۱۰۱]
در آیه ای از قرآن کریم هم آمده است : ای مؤمنان برای تحقق عدالت قیام کنید. ^[۱۰۲]
در آیه ای دیگر خداوند می فرماید مشیت پروردگار بر اساس صدق و عدل به جریان افتاده است. ^[۱۰۳]
اصل عدالت از موقعیتی برخوردار است که بشر از دیر زمان به ضرورت و اهمیت آن پی برده وآن را مایه خوشبختی نیک زیستی –آرامش خود دانسته است. آنچه درباره این اصل بسیار مهم است چگونگی تحقق واجراپذیری آن است. عدالت جنبه های مختلفی دارد،چون: عدالت اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی وقضایی. ^[۱۰۴]
در زمینه عدالت قرآن مردم را به عدالت توصیه می کند وقضات را از ستم کردن برحذر می دارد. ^[۱۰۵]
خداوند به پیامبرانی که موقعیت قضاوت پیدا کرده اند یاد آور می شود که به عدالت حکم کنند وهمچنین از مردم خواسته تا بر مبنای عدالت رفتار کنند و اموال دیگران را به باطل و ناروا نخورید. ^[۱۰۶] [ولاتُؤتُواُلسفَهَآءَ اَمْوالکُم التی جَعَلَ اللهُ لَکُمْ قِیماً] اموال خودتان را که خداوند سبب برپایی زندگی شما قرار داده است به دست سفیهان (مدیران نا آشنا)وکسانی که نمی دانند چگونه از آنها بهره برداری کنند ونظام دهند ، ندهید. ^[۱۰۷] منظور از مدیران نا آشنا محجورین می باشد.
سفارش خدا به عدالت اقتصادی است که در این آیه اموال خود را درست مصرف کنید وحتی در جای دیگری وجود دارد که خواسته است اموال صغیر وسفیه به آنها داده نشود تا وقتی عاقل وبالغ گردند وخودشان بتوانند امور زندگی شان را بدست گیرند تا اموال کسی نابود نشده وسرمایه ای که سالها پشت سر آن است ازبین نرود. حتی در جنگ ها در حالت دشمنی هم سفارش شده است هیچ انسانی حق ندارد به خاطر دشمنی با گروه و دسته ای از عدالت صرف نظر کند وعدالت را زیر پابگذارند. ^[۱۰۸]
برای برقراری عدالت دوچیز اهمیت دارد:۱-ایمان قلبی وتقوا به فرامین خداوند متعال و اینکه پارا از حد فراتر نگذاشته وپیرو دین باشیم اما این به تنهایی کافی نیست. ۲-داشتن قانون مدون و درست در سطح جامعه هم به برقراری عدالت کمک می کند پس عدالت دارای اهرم درونی و اهرم بیرونی است. برقراری چنین عدالتی مستلزم آزادی فراوان است چون زمانی که ظلم وستم به پا باشد نه آزادی وجود دارد نه عدالتی.
۴-کرامت ذاتی انسان
از نظر اسلام انسان موجود شریف وباکرامتی است که هیچ وقت نباید شرافت وعزت او لطمه بخورد ، چون انسان جانشین و خلیفه خداست. در دین مبین اسلام انسان فارغ از نژاد،رنگ و زبان وجنسیت ودین ارزشمند است. در صدر اسلام سلمان فارسی یکی از نزدیکترین یاران ومشاوران پیامبر بودند. بلال حبشی سیاه پوست اولین موزن اسلام به شمار می رود و زن و مرد دوش به دوش هم در تبلیغ آموزه های اسلامی در غزوات شرکت می جستند در مدینه مسیحیان و یهودیان در کنار مسلمانان زندگی می کردند ودر پناه اسلام بر عقیده خود بودند.صهیب رومی از اصحاب نزدیک پیامبر اسلام بود ودر پیشبرد وبکارگیری فنون جنگی به کمک رزمندگان اسلام می شتافت. ^[۱۰۹]
قرآن کریم خداوند را به لحاظ آفریدن انسان احسن الخالقین نام نهاده است.
«فَتَبارَکَ اللهُ اَحْسَنُ الخلقین»^[۱۱۰]
تعبیر به احسن الخالقین (بهترین آفرینندگان) این سوال را به وجود می آورد که مگر غیر از خدا آفریدگار دیگری وجود دارد؟!
بعضی از مفسران توجیهات گوناگونی را برای آیه ذکر کرده اند،در حالی که نیاز به این توجیهات نیست و کلمه خلق به معنی اندازه گیری وصفت در باره غیر خداوند نیز صادق است ولی البته خلق خدا با خلق غیر او از جهات گوناگون متفاوت است. ^[۱۱۱]
البته خداوند خالق نا محدود است «الله خالق کل شئی^[۱۱۲]»چون انسان قرار است زندگی بعد از مرگ هم داشته باشد.
در اینجاست که انسان ساختمان ویژه ای پیدا می کند که او را از همه جهان متمایز می سازد وبه شایستگی خلافت خدا در زمین داده می شود و قرعه امانتی را که کوه ها و آسمان ها بار آن ها را نتوانستند کشید به نام او می زنند^[۱۱۳] در اینجا پا به عالم کبیر می گذارد با جرم صغیر و به راستی شایسته فتبارک الله احسن الخالقین است.
وهنگامی که پروردگار تو به فرشتگان گفت من در روی زمین جانشین و حاکمی قرار خواهم داد^[۱۱۴]یعنی انسان به عنوان نماینده خالق خود بر روی زمین است.
خداوند هنگام بیان نقشه خلقت انسان ،خطاب به فرشتگان از او به عنوان خلیفه و جانشین خود یاد می کند ^[۱۱۵].
وفرشتگان را به سجده و کرنش در برابر اوامر می نماید. ^[۱۱۶]
آزادی بشر و احترام به حقوق وحیثیت ذاتی انسان و دخالت ندادن عوامل عارفی از قبیل نژاد ، زبان ، رنگ ، ملیت،و. . . .در اعتبار و امتیاز برای انسان ها دقیقا مورد توجه اسلام است. ^[۱۱۷]
در این دو آیه بحث جانشین انسان و سجده ملائک به انسان است نه از باب پرستش بلکه از باب اطاعت از خداوند.
افزون بر آن آیه شریفه (وَلَقَدْ کَرَمْنابنی ادَمَ وَ حَمَلْنهمْ فِی الْبَرّو اُلْبَحّرِ وَ رَزَقْنهمُ مِنَ الطَّیّباتِ وفَضَّلنهُمْ عَلی کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَََََفْضیِِِِِِلاً….) ^[۱۱۸] و انسان را کرامت بخشیدیم . . . و آنان را بر بسیاری از مخلوقاتمان برتری بخشیدیم .
نقض آزادی ها یا حقوق و رفتار های مغایر کرامت انسانی گاهی ممکن است از سوی شهروندی عادی صورت گیرد . در این صورت چنین رفتاری تجاوز و تعدی یک شهروند به شهروند دیگر تلقی شده و با دخالت مقامات مربوطه بر اساس قانون ، شخص متجاوز پاسخ جامعه را دریافت خواهد کرد . آنچه که خطرناک بوده و مشروعیت یک حکومت یا عادلانه بودن رفتارهای آن را مخدوش می سازد ، این است که اینگونه رفتارهای ظالمانه توسط صاحب منصبان و مقامات قضایی – امنیتی یا اجرایی ارتکاب یابند . چنین رفتاری نیز از دو حال خارج نیست ، یا ویژگی حکومت است و حفظ حیات خود را تنها با اعمال این شیوه ها ممکن می بیند که در این صورت حکومت استبدادی بوده و ثبات و بقایش با ظلم به شهروندان معنا پیدا می کند و دولت نیز نه تنها چنین رفتارهایی را مورد مجازات قرار نمی دهد بلکه چه بسا جهت تشویق بدان اقدام مقتضی اعمال می دارد و آن به حکم روایت شریفه (الملک یبقی مع الکفر ولا یبقی مع الظلم ) چنین حکومتی حیات مستمر نخواهد داشت و تجربه این امر در سرنوشت رژیم پهلوی و یا حکومت ظالم صدام حسین در عراق به نظر جهانیان رسید . ^[۱۱۹]
ب ) نهج البلاغه :
از سال ۴۰۰ هجری سید رضی (قدس ره) با فکری نورانی و با هدفی والا به جمع آوری برخی از آثار علمی (خطبه ها ، نامه ها و . . . ) حضرت امیر المومنین علی (ع) همت گماشت و نهج البلاغه را تدوین کرد .
سخنان حضرت علی (ع) در نهج البلاغه بر حول سه اصل بنا شده است : ۱- خطبه ها و اوامر ۲- نامه ها و رسائل ۳- کلمات حکمت آمیز و مواعظ
این کتاب از جانب خداوند وحی نشده است اما بعد از قرآن بهترین و مفصل ترین کتاب اسلامی است . پندها و حکمت های بسیاری از جانب کسی است که هنگامی که پیامبر خود را شهر علم معرفی کردند ، حضرت علی (ع) را باب و در آن شهر یعنی تنها مدخل ورودی آن شهر .

 

1. 1. آزادی :

 

اوصیکم عبادالله بتقوی الله و طاعته فانها النجاه عذا والمنجاه ابد^”ا
بندگان خدا ، شما را به ترسیدن از خدا و فرمانبرداری او سفارش می کنم که نجات فردا و مایع رهایی جاویدان است . ^[۱۲۰]
این مطلب اشاره به آزادی درونی است .
در ترجمه خطبه ۱۵۹ : در وصف کشور داری خویش می فرمایند ((با شما به نیکویی زندگی کردم و به قدر توان از هر سو نگهبانی شما دادم و از بندگی های بردگی و ذلت شما را نجات داده و از حلقه های ستم رهایی بخشیدم )).
علاوه بر آزاد کردن افراد ، امام به آزادی اندیشه و بیان هم اعتقاد فراوان داشتند : با من چنانکه با پادشاهان سرکش سخن می گویند حرف نزنید و گمان نبرید اگر حقی به من پیشنهاد دهید بر من گران آید زیرا کسی که شنیدن حق یا عرضه شدن عدالت بر او مشکل باشد عمل کردن به آن برای او دشوار تر خواهد بود . ^[۱۲۱]
در باره آزادی بیرونی و درونی هم فرموده اند ((لا تکن عبد غیرک لقد جعلک الله حر)) بنده دیگری مباش که خدا ترا آزاد آفریده است . ^[۱۲۲]

در این مطالعه، تعریف دیردورف و رابین از توانمندی‌های استعداد موردپذیرش قرارگرفته است که استعدادها باید توانمندی‌های اصلی رفتاری، دانشی، مهارتی و توانمندی سبک‌کار را برای دستیابی به اهداف راهبردی سازمان داشته باشند.

بخش پنجم
پیشینه پژوهش
۲-۲۳) پیشینه پژوهش
پژوهش‌های انجام‌شده درزمینه‌ی مدیریت استعداد به شرح زیر است:
۲-۲۳-۱) پیشینه پژوهش‌های داخلی
در پژوهشی که توسط بابائیان و یوسفی (۱۳۹۳) انجام گرفت آن‌ ها به بررسی تأثیر به‌کارگیری مدیریت استعداد بر تعهد سازمانی کارکنان ناجا پرداختند. داده‌های موردبررسی در این پژوهش از بین ۱۰۰ نفر از مدیران و کارشناسان دانشگاه علوم انتظامی امین به دست آمد. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری و نرم‌افزار Amos استفاده شد. نتایج حاکی از آن است که بین مدیریت استعداد و تعهد سازمانی کارکنان رابطه‌ی معنی‌داری وجود دارد.
در مقاله‌ای که توسط نوع‌پسند اصیل و همکاران (۱۳۹۳) با عنوان بررسی رابطه‌ی بین مدیریت استعداد و عملکرد سازمانی بر روی کارکنان سازمان بنادر و دریانوردی استان گیلان انجام گرفت نتایج نشان داد که بین فعالیت‌های مربوط به مدیریت استعداد و کیفیت خدمات و نوآوری در ارائه‌ خدمات رابطه‌ی معنادار وجود دارد و همچنین اقدامات لازم در راستای حفظ استعدادها در سازمان بیشترین تأثیر را بر کیفیت خدمات ارائه‌شده دارد و جذب استعدادهای برتر به سازمان بیشترین تأثیر مثبت را برافزایش توان نوآوری در سازمان دارا می‌باشد.
در مقاله‌ای که توسط طالقانی و همکاران (۱۳۹۲) با عنوان بررسی رابطه‌ی مدیریت استعداد بر عملکرد اعضای هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان انجام گرفت نتایج حاکی از آن است که استراتژی مدیریت استعداد، تأثیر مثبت و معناداری بر عملکرد اعضای هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان دارد.
در مقاله‌ای که توسط باقری و تولایی (۱۳۸۹) با عنوان بررسی تأثیر تعهد سازمانی بر عملکرد سازمان‌ها انجام گرفت نتایج حاکی از آن است که تعهد سازمانی کارکنان می‌تواند احساس رضایت، تعلق، وابستگی و دل‌بستگی آن‌ ها به سازمان، عملکرد شغلی مطلوب‌تر، کاهش خروج کارکنان از سازمان، رفتار اجتماعی فعال، عدم غیبت از کار، نوع‌دوستی و کمک به همکاران و کاهش استرس شغلی و نیز موفقیت‌های مالی و افزایش اثربخشی و بهره‌وری سازمان را به همراه داشته باشد.
۲-۲۳-۲) پیشینه پژوهش‌های خارجی
شو یوآن چن^[۵۴] در سال ۲۰۱۲ در رساله‌ی دکتری خود به بررسی تأثیر سیستم مدیریت استعداد راهبردی بر توانمندی کارکنان و عملکرد شرکت پرداخت. به‌علاوه اثرات میانجی توانمندی‌های استعداد نیز در این مطالعه موردبررسی قرار گرفت. داده‌های این پژوهش به‌طور متوسط از ۶۲ شرکت بزرگ در کل صنایع تایوان جمع‌ آوری شد. نتایج پژوهش به شرح زیر می‌باشد:

 

1. 1. این مطالعه از رابطه‌ی مثبت بین سیستم مدیریت استعداد راهبردی و عملکرد شرکت حمایت می‌کند. نتایج حاکی از آن است که استفاده‌ی زیاد از سیستم مدیریت استعداد راهبردی منجر به عملکرد بهتر شرکت می‌شود.

 

1. 1. این مطالعه از رابطه‌ی مثبت بین سیستم مدیریت استعداد راهبردی و توانمندی‌های کارکنان شامل توانمندی رفتاری، دانشی، مهارتی و سبک‌کار حمایت می‌کند. نتایج حاکی از آن است که شرکت می‌تواند با سرمایه‌گذاری در سیستم مدیریت استعداد راهبردی در توسعه‌ی توانمندی رفتاری، دانشی، مهارتی و سبک‌کار مؤثر باشد.

 

1. 1. این مطالعه تا حدی از رابطه‌ی مثبت بین توانمندی‌های کارکنان و عملکرد شرکت پشتیبانی می‌کند. نتایج حاکی از آن است که توانمندی‌های رفتاری، دانشی و سبک‌کار تأثیر مثبت بر عملکرد شرکت دارند. بااین‌حال فرضیه‌ی رابطه‌ی بین توانمندی مهارتی کارکنان و عملکرد شرکت در این پژوهش اثبات نشده است.

 

1. 1. این مطالعه تا حدی از اثرات میانجی‌گری توانمندی کارکنان بین سیستم مدیریت استعداد راهبردی و عملکرد شرکت پشتیبانی می‌کند. نتایج حاکی از آن است که متغیرهای میانجی توانمندی رفتاری و دانشی کارکنان تأثیر معنی‌داری بر ارتباط بین سیستم مدیریت استعداد راهبردی و عملکرد شرکت دارند درحالی‌که اثرات میانجی توانمندی‌های مهارتی و سبک‌کار تأثیر معنی‌داری در این مطالعه ندارد.

 

در پژوهشی که توسط ورال و همکاران^[۵۵] در سال ۲۰۱۲ انجام گرفت آن‌ ها به بررسی رابطه‌ی مدیریت استعداد و تعهد سازمانی از طریق ارزیابی عملکرد کارکنان پرداختند که نمونه‌گیری این بررسی بر روی ۱۲۳ مدیر رده‌ی میانی و ارشد اجرا شد. داده‌های به‌دست‌آمده از پرسشنامه‌ها از طریق نرم‌افزار آماری SPSS تجزیه‌وتحلیل شدند. نتایج تجزیه‌وتحلیل نشان داد که:

 

1. 1. استفاده از برنامه‌های مدیریت استعداد و مدیریت عملکرد تأثیر مثبتی بر تعهد کارکنان دارد.

 

1. 1. تفاوت معناداری بین نوع شرکت و تأثیر مدیریت استعداد بر تعهد کارکنان وجود دارد.

 

چادی و رامان^[۵۶] در سال ۲۰۱۲ با بررسی شرکت‌های ارائه‌دهنده‌ی خدمات IT دریای در هند دریافتند که مدیریت استعداد و دانش خارجی تأثیر مثبتی بر عملکرد شرکت‌ها دارد.
جیمز ساندی کهیند^[۵۷] در پژوهشی که در سال ۲۰۱۲ انجام داد به این نتیجه دست‌یافت که به‌طورکلی مدیریت استعداد تأثیر مثبتی بر عملکرد سازمانی دارد. در این مطالعه از پرسشنامه به‌عنوان روش بررسی و جمع‌ آوری داده‌های اولیه استفاده شد. ضریب همبستگی، توزیع t-student و تجزیه‌وتحلیل توصیفی، روش‌های مورداستفاده برای تجزیه‌وتحلیل داده‌های جمع‌ آوری‌شده بودند.
سوئیم^[۵۸] در سال ۲۰۰۹ در رساله‌ی دکتری خود، با پژوهشی به روش آمیخته دریکی از واحدهای یک شرکت خدماتی در آمریکا، به بررسی سیستم مدیریت استعداد و چگونگی بهره‌گیری از این سیستم به‌عنوان اهرمی برای ایجاد تعهد در کارکنان پرداخت. نتایج حاصل از مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته در پژوهش وی علاوه بر تأثیر مدیریت استعداد بر تعهد کارکنان، نشان داد که چگونه بخش مدیریت منابع انسانی و توسعه‌ی سازمانی می‌تواند به حمایت و تقویت سیستم مدیریت استعداد بپردازد.
بنخف^[۵۹] (۱۹۹۷) در پژوهش خود به بررسی تعهد سازمانی و عملکرد سازمانی در اهداف فروش و منحنی سود سازمان پرداخت. او به این نتیجه دست‌یافت که تعهد سازمانی به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای با موفقیت‌های مالی سازمان رابطه دارد.
رایت و همکارانش^[۶۰] (۲۰۰۳) تعهد سازمانی و فرایندهای منابع انسانی را در بین واحدهای مستقل کسب‌وکار یک شرکت موردبررسی قرار داده و به این نتیجه دست یافتند که هر دو متغیر (تعهد و فرایندهای منابع انسانی) به‌صورت قابل‌ملاحظه‌ای با معیارهای مختلف عملکرد (کیفیت و بهره‌وری) علاوه بر هزینه‌های عملیاتی و سود ناخالص واحد، مرتبط هستند.
رشید و همکارانش^[۶۱] (۲۰۰۳) در پژوهش‌های خود به این نتیجه دست یافتند که نوع فرهنگ شرکت و تعهد سازمانی بر روی عملکرد مالی شرکت (میزان بازگشت دارایی‌ها و سرمایه) تأثیر دارد.
۲-۲۴) توسعه‌ی فرضیه‌های پژوهش
۲-۲۴-۱) مدیریت استعداد راهبردی و عملکرد سازمانی
همه‌ی سازمان‌ها در تلاش‌اند تا به عملکرد خوبی دست یابند نه‌تنها برای بقا و زنده ماندن بلکه برای دستیابی به مزیت رقابتی؛ بنابراین عملکرد سازمان به‌عنوان یک شاخص و مقیاس برای ارزیابی کیفیت شیوه‌های مدیریت در نتایج سازمانی بکار می‌رود (Tharenou et al., 2007). عملکرد سازمان را می‌توان از طریق داده‌های مالی ثانویه و یا داده‌های منابع انسانی (مانند بهره‌وری کارکنان و میزان گردش مالی) اندازه‌گیری نمود. نقش عملکرد مالی، مدیریت منابع مالی سازمان و اطمینان حاصل شدن از محدودیت‌های مالی است. داده‌های منابع انسانی می‌توانند به سازمان در درک نتیجه‌ی سرمایه‌گذاری در منابع انسانی کمک نمایند (Chen, 2012).
برای درک ارتباط بین سیستم مدیریت استعداد راهبردی و عملکرد سازمان، دیدگاه مبتنی بر منابع برای بحث بکار برده می‌شود (Barney, 1991). دیدگاه مبتنی بر منابع اشاره می‌کند که استعدادها منابع مهمی هستند که کمیاب و غیرقابل تقلیدند و هیچ جایگزین مستقیمی ندارند؛ درنتیجه سازمان‌ها را قادر می‌سازند به دنبال فرصت‌ها باشند (Barney, 1991; Lado & Wilson, 1994; Richard & Johnson, 2001; Wright & McMahan, 1992). اگر سازمان‌ها استعدادهای خود را به‌عنوان اولین نگرانی قرار دهند و اطمینان داشته باشند که استعدادهای آن‌ ها در فرایند تولید، ارزش‌افزوده ایجاد می‌کنند مدیریت مؤثر این استعدادها، مطمئناً منجر به مزیت رقابتی می‌شود (Huselid, 1995). درنتیجه سیستم مدیریت استعداد راهبردی باید برای افزایش مزیت رقابتی سازمان از طریق شناسایی مخازن استعداد و توسعه‌ی شایستگی‌های استعداد به‌صورت ایده آل کار کند (Richard & Johnson, 2001; Snell & Dean, 1992) به‌علاوه مطالعات اخیر به ارتباط مثبت بین سیستم شرکت و عملکرد شرکت اشاره دارد (Datta, Guthrie & Wright, 2005; Kim, Wright & Su, 2010; Messersmith & Guthrie, 2010) و نشان می‌دهد که سازمان‌ها می‌توانند با بهره گرفتن از سیستم‌های منابع انسانی به موفقیت و نتایج مثبت سازمانی دست یابند. بر اساس بحث فوق، سیستم مدیریت استعداد راهبردی به سازمان در شناسایی مشاغل حیاتی و توسعه‌ی شایستگی‌های موردنیاز استعداد برای موفقیت آینده‌ی سازمان (Boudreau & Ramstad, 2005) کمک خواهد کرد؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود که:
فرضیه ۱: مدیریت استعداد راهبردی بر عملکرد سازمانی تأثیر دارد.
۲-۲۴-۲) مدیریت استعداد راهبردی و توانمندی کارکنان
سازمان‌ها سیستم مدیریت استعداد راهبردی را برای شناسایی شایستگی‌های موردنیاز و توسعه‌ی مسیر مدیریت به‌منظور دستیابی به مزیت رقابتی بکار می‌برند. دیدگاه مبتنی بر منابع (Barney, 1991) پیشنهاد می‌دهد که منابع شرکت محرک ایجاد ارزش و توسعه‌ی مزیت رقابتی هستند (Ireland, Hitt & Sirmon, 2003). به‌علاوه دیدگاه مبتنی بر منابع اشاره می‌کند که منابع باارزش و کمیاب، مبنایی برای ایجاد ارزش فراهم می‌کنند. زمانی که منابع غیرقابل تقلید و غیرقابل‌جایگزینی هستند این دیدگاه ممکن است پایدار باشد (Barney, 1991).
در این مطالعه بر اساس دیدگاه مبتنی بر منابع، سیستم مدیریت استعداد راهبردی توسط سازمان‌هایی با ساختار و اهرم منابع استعداد به‌منظور استفاده از منابع با شایستگی‌های باارزش ازنظر توانمندی‌های استعداد مورداستفاده قرار می‌گیرد. سازمان‌ها ساختار مخازن استعدادشان را از طریق ارزیابی شایستگی‌ها و شناسایی استعدادها کسب می‌کنند. پس از ایجاد مخازن استعداد، سازمان‌ها می‌توانند منابع استعداد خود را از طریق به کار بردن سیستم مدیریت استعداد راهبردی به شکل توانمندی‌های موردنیاز استعداد ادغام نمایند.
علاوه بر این، تئوری رفتار برنامه‌ریزی توسط آزجن^[۶۲] (۱۹۸۷،۱۹۹۱) و آزجن و فیش‌بن^[۶۳] (۱۹۸۰) ارائه‌شده است و پیشنهاد می‌دهد رفتاری که اتفاق افتاده، وابسته به‌قصد و نیت یک فرد برای شرکت در آن رفتار است (Ajzen & Fishbein, 1980). قصد و نیت به‌نوبه‌ی خود توسط نگرش فرد ایجاد می‌شود (Krueger & Carsrud, 1993). این نگرش‌ها شامل مطلوبیت درک شده از نتایج آغازین، قابل‌قبول بودن نتایج با توجه به هنجارهای اجتماعی از یک گروه مرجع و درک رفتاری که به نتایج موردنظر منجر خواهد شد است. در این راستا، سیستم مدیریت استعداد راهبردی به استعدادها در توسعه‌ی نگرش خود برای دیدن نتایج موردنظر پس از دستیابی به اهداف مثبت کمک خواهد کرد. همچنین سیستم مدیریت استعداد راهبردی می‌تواند مقصود خود را برای دستیابی به اهدافی که منجر به رفتار موردنظر سازمان ازنظر توانمندی‌های استعداد ازجمله رفتاری، دانشی، مهارتی و سبک‌کار می‌شود تقویت کند. درمجموع، سازمان‌ها می‌توانند سیستم مدیریت استعداد راهبردی را برای تبدیل منابع استعداد به توانمندی‌های باارزش استعداد بکار برند؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود:
فرضیه ۲: مدیریت استعداد راهبردی بر توانمندی رفتاری کارکنان تأثیر دارد.
فرضیه ۳: مدیریت استعداد راهبردی بر توانمندی دانشی کارکنان تأثیر دارد.
فرضیه ۴: مدیریت استعداد راهبردی بر توانمندی مهارتی کارکنان تأثیر دارد.
فرضیه ۵: مدیریت استعداد راهبردی بر توانمندی سبک‌کاری کارکنان تأثیر دارد.
۲-۲۴-۳) توانمندی‌ کارکنان و عملکرد سازمانی
بر اساس دیدگاه مبتنی بر منابع، رابطه‌ی مثبت بین مدیریت استعداد راهبردی و عملکرد سازمان و همچنین مدیریت استعداد راهبردی و توانمندی‌های کارکنان درک شد. بااین‌حال مطالعات اخیر نشان می‌دهد که در اختیار داشتن این قبیل منابع، توسعه‌ی مزیت رقابتی و یا ایجاد ارزش را تضمین نمی‌کنند (Barney & Arikan, 2001; Priem & Butler, 2001). برای پی بردن به خلق ارزش، شرکت‌ها باید منابع را جمع‌ آوری، ترکیب و از آن‌ ها بهره‌برداری نمایند (Grant, 1996; Sirmon & Hitt, 2003). به‌علاوه آن‌ ها اشاره می‌کنند که ایجاد ارزش استراتژیک، با ارائه‌ ارزش به مشتریان آغاز می‌شود. زمانی که شرکت ابزار بیشتری را نسبت به رقبا تولید می‌کند آن از یک مزیت رقابتی برخوردار خواهد شد.
بنابراین خلق ارزش زمانی رخ می‌دهد که یک شرکت توانایی ارائه‌ راه‌حل، برای مشتریان رقبای خود را دارا است درحالی‌که حفظ یا بهبود حاشیه‌ی سود بیش از مورد فوق نشان می‌دهد که فرایندهای ایجاد ارزش، درگیر مدیریت منابع است که توسط بافت‌های محیطی در شرکت ایجاد می‌شود (Brush, 2001)؛ زیرا عدم اطمینان محیطی بالا و حفظ یک مزیت رقابتی در طول زمان، دشوار است. تیس^[۶۴] (۲۰۰۷) اشاره کرد که مدیریت مؤثر و کارآمد منابع، مقدار ارزش تولیدات شرکت را تعیین و آن را در طول زمان حفظ می‌کند. این اظهارات نشان می‌دهد که داشتن منابع باارزش، کمیاب، غیرقابل تقلید و غیرقابل‌جایگزینی شرط لازم اما ناکافی برای ایجاد ارزش است. درواقع، ارزش تنها زمانی ایجاد می‌شود که منابع موردبررسی، دستکاری‌شده باشد و به‌طور مناسب درزمینه‌ی محیطی شرکت مستقرشده باشد (Lippman & Rumelt, 2003). توانمندی‌های استعداد منابع خاص سازمان هستند و کمک‌های مستقیم به موفقیت سازمان می‌کنند که می‌توانند به‌عنوان منابع باارزش، کمیاب، غیرقابل تقلید و غیرقابل‌جایگزینی عمل نمایند؛ بنابراین توانمندی‌های کارکنان ازجمله رفتاری، دانشی، مهارتی و سبک‌کار در یک سازمان، تصمیمات و نتایج را تقویت می‌کنند و منجر به عملکرد بهتر سازمان می‌شوند؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود:
فرضیه ۶: توانمندی رفتاری کارکنان بر عملکرد سازمانی تأثیر دارد.
فرضیه ۷: توانمندی دانشی کارکنان بر عملکرد سازمانی تأثیر دارد.

۱۵- وجود ارتباط منطقی یا همگرایی بین مفاهیم مختلف ارائه شده در درس مهارتهای زندگی

تأیید در حد متوسط

۳۵- کفایت زمان جلسات برای ارزیابی بهتر از آموخته های دانش آموزان

تأیید در حد کم

 

د ـ فعالیت های یادگیری

۱۶- فراهم شدن فرصت لازم جهت تمرین عملی مهارتهای زندگی از طریق فعالیت های یادگیری

تأیید در حد کم

۳۶- کفایت زمان جلسات جهت تدریس مفاهیم درس مهارتهای زندگی با کیفیت بهتر

تأیید در حد کم

 

۱۷- تناسب فعالیت های یادگیری انتخاب شده با نیازها و علایق دانش آموزان

تأیید در حد متوسط

۳۷- کنترل (مدیریت) زمان جلسات توسط معلم

تأیید در حد متوسط

 

۱۸- تناسب فعالیت های یادگیری انتخاب شده با معلومات و تجارب فعلی دانش آموزان

تأیید در حد متوسط

ش- فضا

۳۸- کیفیت مطلوب فضای آموزشی مدرسه برای یادگیری مفاهیم درس مهارتهای زندگی

تأیید در حد کم

 

۱۹- توجه لازم به آمادگی (عقلی، جسمی، اجتماعی و عاطفی) دانش آموزان در انتخاب فعالیت های یادگیری

تأیید در حد کم

۳۹- کفایت فضای آموزشی مدرسه برای یادگیری مفاهیم درس مهارتهای زندگی

تأیید در حد کم

 

۲۰- فراهم سازی فرصت لازم برای دانش آموزان جهت شرکت جستن در انتخاب فعالیت های یادگیری

تأیید در حد متوسط

۴۰- مفید واقع شدن فضاهای آموزشی خارج از مدرسه برای یادگیری مفاهیم برنامه درسی مهارتهای زندگی

تأیید در حد خیلی زیاد

 

 

همان طور که در جدول های (۱-۵ ، ۲-۵ و ۳-۵) مشاهده می شود عناصر برنامه درسی مهارتهای زندگی توسط سه گروه مورد مطالعه به صورت متفاوت ارزیابی شده است. از اینرو با توجه به نوع رویکرد مورد استفاده در برنامه ریزی درسی و نوع پاسخ های هر یک از گروه ها (دانش آموزان، معلمان و متخصصان تعلیم و تربیت) می توان نتایج حاصل از جداول را در تصمیم گیری های برنامه ریزی درسی مهارتهای زندگی بکار بست.
۱- وضعیت موجود و آسیب های برنامه آموزش مهارتهای زندگی در دورۀ متوسطه نظری با توجه به عناصر نه گانه برنامه درسی از منظر متخصصان تعلیم و تربیت، معلمان و دانش آموزان با بهره گرفتن از t تک نمونه ای و مجذور خی یک نمونه ای این گونه بدست آمد.
ـ از دیدگاه متخصصان تعلیم و تربیت مؤلفه های:
الف) اهداف برنامه درسی مهارتهای زندگی:
با نیازهای دانش آموزان متناسب است.
بر اساس نیازهای جامعه ای که دانش آموزان در آن زندگی می کنند طراحی نشده است.
پاسخگوی نیازهای دانش آموزان در جامعه آینده نخواهد بود.
متناسب با تغییرات اساسی اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی جامعه نیست.
ب) مواد آموزشی مورد استفاده در برنامه آموزش مهارتهای زندگی:
باید با علایق دانش آموزان متناسب باشد یعنی خود آن ها در انتخاب مواد آموزشی شرکت داشته باشند.
یادگیری مفاهیم درس مهارتهای زندگی از طریق مواد آموزشی گروهی(فیلم، پوستر و …) تسهیل میشود.

علاوه بر موارد عنوان شده در اهمیت تعهد سازمانی می توان گفت کارکنانی که به سازمان متعهد می باشند همواره و در تمامی مراحل زندگی ، حتی پس از بازنشستگی نیز این انگیزه را در خود حفظ کرده و همیشه سعی در ایجاد چهره مناسبی از سازمان خود در جامعه دارند و در مقابل مشکلات سازمان احساس مسئولیت داشته و به موفقیتهای آن نیز افتخار می کنند .
۲-۲-۳-شرایط ایجاد تعهد سازمانی
برای ایجاد تعهد سه مرحله مطرح است :

 

1. 1. پذیرش^[۸۹]: در این مرحله شخص نفوذ دیگران را برای به دست آوردن چیزی مانند حقوق می پذیرد .

 

1. 1. تعیین هویت کردن یا همانند سازی : در این مرحله شخص نفوذ خود را به منظور ادامه روابط ارضاکننده و خود مطرحی می پذیرد .افراد به خاطر پیوستن به سازمان احساس غرور می کنند.

 

1. 1. درونی شدن ^[۹۰]: در این مرحله فرد متوجه می شود که ارزش های سازمان ماهیتاً و ذاتاً پاداش دهنده هستند و با ارزش های شخصی فرد منطبق می باشند .

 

چنانچه ایجاد تعهد را به شیوه بالا قرار دهیم به ما کمک خواهد کرد که بدانیم سازمانهای مختلف چگونه در بین نیروی انسانی خود تعهد ایجاد می کنند . درواقع می توان این سازمانها را بر اساس نوع تعهدی که از طریق آنها نشان داده شده است طبقه بندی کرد .به طور مثال سازمانهای مذهبی از اعضایی تشکیل یافته که ارزش های سازمان در آن درونی شده است .
سازمان های ژاپنی و سازمانهایی که دارای فرهنگ قوی سازمانی هستند ، به وسیله اعضایی که خودشان را با سازمان تعیین هویت می کنند شناخته می شوند .این افراد خودشان را با سازمان تعیین هویت می کنند و شناخته می شوند چرا که این سازمانها خواهان چیزهایی هستند که برای اعضای آنها ارزشمند است . نهایتاٌ زمانی که در بعضی از سازمانها (یا بهتر است گفته شود در اکثر سازمانها ) اعضا دستورات را می پذیرند اما ممکن است تعهد کمی نسبت به سازمان داشته باشند ، بدین معناست که فرد بیش از تبادل کار برای پول و مقام متعهد به سازمان نیست .(خلج ، ۱۳۸۸ ،۱۳۷ )
برای تبیین بهتر موضوع نمودار نمودار هرم سطوح تعهد را در شکل زیر می بینید :
شکل شماره ۲-۱۴ –هرم سطوح تعهد (برگرفته از خلج ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، ۱۳۸۸، ۱۳۸)
۲-۲-۳-۱-پیش شرطهای تعهد سازمانی

 

1. 1. پیش شرطهای تعهد عاطفی عبارتند از :

 

 

 

• • چالش شغلی

 

• • وضوح نقش

 

• • وضوح اهداف

 

• • مشکل بودن هدف

 

• • پذیرش مدیریت : میزانی که مدیریت پیشنهادات کارکنان را می پذیرد .

 

• • انسجام کارکنان

 

• • تبعیت پذیری سازمان

 

• • بازخور

 

• • مشارکت

 

این متغیرها تحت عنوان متغیرهای تجربه کار میباشند که به دو گروه تقسیم میشوند:

 

1. 1. متغیرهایی که نیاز کارمند را به احساس آرامش و راحتی از نظر فییکی و روانی تأمین میکند.

 

1. 1. متغیرهایی که به احساس شایستگی کارمند در نقشی که به او سرده شده کمک میکند.

 

متغیرهایی که در گروه اول قرار گرفتهاند و با تعهد همبستگی دارند عبارتند از:

 

• • تحقیق انتظارات پیش از ورود به سازمان

 

• • برابری و رعایت عدالت در توزیع پاداشها

 

• • وابستگی و قابلیت اعتماد به سازمان

 

• • حمایت سازمانی

 

• • وضوح نقش

 

• • رهایی از تعارض

 

• • سبک رهبری

 

همچنین متغیرهایی که در گروه دوم قرار گرفتهاند شامل:

 

• • تحقق اهداف

 

• • استقلال در کار

 

• • منصفانه بودن پاداش مبتنی بر عملکرد

 

• • چالش شغلی

 

• • قلمرو شغل

 

• • فرصت پیشرفت و ارتقای شغلی

 

• • فراهم بودن فرصت کافی جهت ابراز عقاید و نظرات شخصی

 

• • مشارکت در تصمیم گیری

 

• • اهمیت شخصی برای سازمان (حسن پور ، ۱۳۸۷ ،۹۷-۹۵)

 

۲-۲-۳-۲-پیش شرطهای تعهد مستمر

(باکلی و کپل، ۱۹۹۵؛ سیب تورپ، ۱۹۹۴؛ کاسکیو، ۲۰۰۴)
برای سازمان، منافع کوتاه مدت حاصل از یادگیری مهارتهای جدید توسط کارکنان عبارتند از:

بهبود عملکرد نیروها
بهره وری بیشتر
جابجایی و انتقال کمتر
غیبت کمتر
و رضایت بیشتر مشتریان^[۹]
(لانچ و بلاک، ۲۰۰۰؛ هال و وستگارد، ۱۹۹۵؛ باکلی و کپل، ۱۹۹۰)
منافع بلند مدت حاصل از آموزش و بهسازی متعدد و متنوع هستند؛ از جمله:
-۱ دستیابی به هدفهای سازمانی که به نوبه خود سازمان را قادر می سازد تا بتواند با سایرسازمانها رقابت کند.
-۲ هنگامی که محتوای آموزش ازسطح ایجاد مهارت های ضروری و فوری کارکنان فراتر رفته و به سوی فعالیتهایی که کارمند را قادر به حل مسائل سازمانی می کند، حرکت می نماید، سازمان منفعت بلند مدت دیگری را از آموزش و بهسازی بدست می آورد.
۳- آموزش و بهسازی در یک چشم انداز بلند مدت کارکنان را قادر می سازد تا تغییرات ضروری درسطح سازمان راشناسایی، برنامه ریزی، اجرا، نظارت و کنترل نمایند^[۱۰](کاسکیو، ۲۰۰۴، ص ۱۳)
-۴ آموزش و بهسازی، کارکنان را قادر می سازد تا به دانش، مهارتها و نگرشهایی مجهز شوند که برای تفکر استراتژیک و اجرای استراتژی های سازمانی بلند مدت بدان نیاز دارند.
-۵ منفعت دیگر حاصل از اجرای آموزش و بهسازی موثر این است که سازمان را به استخری از استعدادها برای آینده سازمان و ارتقا مجهز می کند^[۱۱](راتول و کازاناس، ۱۹۹۴).
-۶ برخی دیگر نیز منفعت بلندمدت دیگری را برای آموزش مطرح کرده اند و آن عبارت است از اینکه نظام آموزش و بهسازی به وسیله ای برای مدیریت تغییرات سریعی که کلیه سازمانها با آن مواجه اند، مبدل گردد.
گلدستین برخی از این تغییرات عمده را که سازمانها در حال حاضر و آینده مواجه اند به شرح زیر فهرست می کند^[۱۲] (گلدستین، ۲۰۰۴)
کهنگی و منسوخ شدن مهارت ها
نظام های فناوری پیشرفته
تغییر از اقتصاد مبتنی برصنعت به اقتصاد مبتنی بر خدمات
تأثیر پذیری فزاینده از بازارهای جهانی
۲-۱-۱۰ روش های آموزش
پس از تعیین نیازهای آموزش، آگاه ساختن فرد از آنچه که باید بیاموزد ( فرد را از نیازهای خود آگاه ساختن) و تعیین هدف های آموزش، می توان برنامه را طرح ریزی کرد و به اجرا درآورد. شیوه های متداول آموزش عبارت اند از:
آموزش در حین انجام وظیفه ^[۱۳]
انواع گوناگونی از آموزش در حین انجام وظیفه وجود دارد. متداول ترین آنها مربیگری یا تحت نظر گرفتن فردی به هنگام انجام دادن کار است و یک سرپرست یا کارگر با تجربه، کارهای کارآموز را تحت نظر می گیرد. در رده های پایین سازمانی، کارآموزان می توانند از طریق کارکردن با یک دستگاه یا با مشاهده کارهایی که سرپرست انجام می دهد، مهارت هایی را کسب نمایند. در سطوح عالی مدیریت هم، به شیوه ای گسترده، از این روش استفاده می شود. اغلب برای آموزش مدیران ارشد برای آینده از عنوان یا پست دستیار استفاده می کنند.
آموزش از راه شاگردی
بسیاری از مدیران به گذشته بر می گردند و همان شیوه آموزشی که در سده های میانی رایج بود به کار می برند. آموزش از طریق شاگردی، یک روش سازمان یافته است که فرد از طریق ترکیبی از آموزش های کلاسیک (کلاس درس) و آموزش در حین انجام وظیفه، مهارت های لازم را فرا می گیرد. آموزش از طریق شاگردی باعث می شود که کارآموز (شاگرد) زیر نظر یک استاد هنرمند کار کند.
روش های سمعی و بصری
در روش های سمعی و بصری؛ فیلم، تلویزیون مداربسته، نوارهای ویدئویی و دیگر دستگاه های الکترونیکی مورد استفاده قرار می گیرند. کاربرد این دستگاه ها یا وسایل بسیار متداول و اثربخش است.
آموزش از راه دور
در زمان کنونی شرکت ها از آموزش از راه دور استفاده می کنند، یعنی مربی یا کسی که آموزش می دهد در یک مرکز قرار می گیرد و کارآموزان به صورت گروهی در نقاط دورافتاده با بهره گرفتن از تلویزیون آموزش می بینند.
با یک چرخش کوچک از آموزش تلویزیونی، برخی از شرکت ها به صورتی موفقیت آمیز از تلفن استفاده می کنند.
آموزش از طریق تشکیل میزگرد از راه دور
تشکیل میزگرد از راه دور به صورت یکی از راه های بسیار متداول درآمده است که بدان وسیله به کارکنانی که، از نظر جغرافیایی، پراکنده اند، یا در نقاطی دور از مربی قرار دارند، آموزش می دهند. آموزش از راه دور را بدین گونه تعریف کرده اند: استفاده از دستگاه های سمعی و بصری برای پیوند دادن یا به هم رسانیدن دو یا چند گروه که در فاصله های دور از هم قرار دارند. استفاده از میزگرد از راه دور برای افراد این امکان را به وجود می آورد که با افراد یا کسان دیگری که در شهر یا کشور دیگری قرار دارند ( به صورت همزمان باچندین گروه در نقاط مختلف) ارتباط برقرار کنند. برای ایجاد این ارتباط از خط تلفن و ماهواره استفاده می شود. سیستم مزبور به افراد و گروه ها اجازه می‌دهد که روابط متقابل حضوری با یکدیگر پیدا کنند.
با توجه به اینکه میزگرد از راه دوره،‌یک نوع رابطه متقابل دیداری یا بصری است، افراد باید پیش از اینکه در جلوی دوربین حاضر شوند، بسیاری از چیزها را در نظر داشته باشند. برای مثال، ازآنجا که آموزش از راه دور انجام می شود، مساله مهم این است که از پیش یک جدول یا برنامه آموزشی تهیه شود، به گونه ای که کارآموزان بتوانند نکات اصلی را پیگیری نمایند و به سلسله مراتب گفته های مربی توجه خاص نمایند.
آموزش شبیه سازی شده
آموزش شبیه سازی شده یکی از روش هایی است که با بهره گرفتن از وسایل شبیه سازی شده (مشابه وسایلی که کارگر در محل کار واقعی با آنها روبه رو می شود) به افراد آموزش می دهند. بنابراین هدف این است که بدون حضور در محل کار واقعی بتوان از مزایای آموزش در حین انجام وظیفه استفاده کردو اغلب، این شیوه آموزش را در مواردی به کار می برند که هزینه آموزش در محل کار بسیار بالا یا اینکه نوع کار خطرآفرین باشد.
آموزش شبیه سازی شده را می توان در یک اتاق جداگانه با دستگاهی به اجرا در آورد و کارآموز با نوع کار واقعی خود روبه رو گردد‌(از این رو گاهی آن را آموزش کارگاهی یا حرفه ای می نامند.) به هرحال، اغلب مستلزم استفاده نمودن از تجهیزات و ماشین آلات شبیه سازی شده است.
آموزش به کمک رایانه
کارآموز می تواند با بهره گرفتن از سیستم های رایانه ای بر میزان دانش یا مهارت خود بیفزاید. اگرچه آموزش به کمک دستگاه های شبیه سازی شده الزاماً به معنی تکیه کردن بر رایانه نیست، ولی تقریباً همیشه آموزش به کمک رایانه ایجاب می کند که کارآموز با بهره گرفتن از دستگاه های شبیه سازی شده در رایانه و نیز با بهره گرفتن از رسانه های گوناگون، مانند نوار ویدیو مهارت یا دانش لازم را (جهت کارکردن بر روی دستگاه های واقعی) بیاموزد.
آموزش از طریق شبکه اینترنت و سی دی رام^[۱۴]
آموزش از طریق شبکه اینترنت به واقعیت پیوسته است و گویا هیچ تردیدی نیست که شرکت ها برای اجرای برخی از برنامه های آموزشی خود،‌از این شبکه استفاده می کنند.
در زمان کنونی، بیشتر برنامه های آموزشی که با بهره گرفتن از شبکه اینترنت به اجرا در می آید در زمینه یاددادن استفاده از شبکه، به افراد است.
اینک بسیاری از شرکت ها، شبکه های داخلی متعلق به خود را به وجود آورده اند که آن را شبکه داخلی^[۱۵] می نامند و بدین وسیله آموزش با رایانه را راحت تر نموده اند.
در نتیجه سیستم آموزش به وسیله رایانه به سبب داشتن مزایای بسیار ، پررونق شده است.
آموزش با هدف های ویژه
در زمان کنونی، آموزش تنها راه برای آماده کردن کارکنان جهت انجام دادن وظایف نیست. برای هدف های ویژه مدیریت نیروهای ناهمگون نیزانجام می شود. نمونه هایی از این برنامه های آموزشی با هدف های ویژه در زیرارائه می شود:
شیوه های سوادآموزی. در کارگاه ها، بسیاری از کارکنان سواد معمولی ندارند؛ خواندن، نوشتن و چهار عمل اصلی حساب را نمی دانند. این وضع تا حدی منعکس کننده ماهیت در حال تغییر شغل کارگران است. از این رو در زمان کنونی که برکارهای تیمی و بالا بردن کیفیت محصول تاکید می شود، ایجاب می کند که افراد دارای مهارت لازم برای تحلیل داده ها باشند و این کار میسر نمی شود، مگر این که افراد بتوانند مطلبی را بخوانند، بنویسند و چهار عمل اصلی را انجام دهند.
شرکتها و کارفرمایان برای سواد آموزی و آموزش مهارت های اصلی به روش های گوناگون عمل می کنند. یک روش ساده این است که یک سرپرست با دادن تمرین برای نوشتن و صحبت کردن، مهارت های اصلی را به افراد آموزش دهد. پس از تکمیل شدن هر تمرین، سرپرست می تواند نتیجه کار شخصی افراد را ببیند. یک راه این است، موادی را که در کار فرد مورد استفاده قرار می گیرد به صورت ابزارهای آموزشی درآورد. راه دیگر این است که آموزگار، دبیر یا مربی، دانشکده را به کارخانه آورد تا به افراد خواندن، نوشتن و مطالب لازم را یاد بدهند. همچنین می توان از افراد خواست به کلاس های بزرگسالان یا کلاسهای شبانه بروند و آموزش های لازم را ببینند.
آموزش دادن ارزش ها. هدف بسیاری از برنامه های آموزشی کنونی این است که ارزش های مورد نظر شرکت را به افراد آموزش دهند و آنها را متقاعد سازد که این ارزش ها را در زمره ارزش های خود درآورند.
آموزش جهت نشان دادن حساسیت به فرهنگ های گوناگون. با ناهمگون تر شدن نیروی کار، بسیاری از شرکت ها، برنامه هایی را برای آموزش سرپرستان جهت کار با افراد متعلق به فرهنگ های گوناگون به اجرا درآورده اند. مقصود از آموزش برای نشان دادن حساسیت به فرهنگ های گوناگون، روش هایی است که بتوان بدان وسیله سرپرستان و افراد غیر سرپرست را نسبت به فرهنگ های مختلف حساس تر نمود و هدف این است که بین کارکنان شرکت، روابط کاری هماهنگ تری به وجود آورد.
آموزش برای نشان دادن حساسیت به فرهنگ های گوناگون به خودی خود، یک مدینه فاضله نیست و اگر برنامه ای تصوری نادرست به وجود آورد، به اصطلاح این تفنگ پر عقب می زند. نتیجه های بالقوه منفی از این قرار است: این امکان وجود دارد افرادی که دوره آموزش می بینند، پس از پایان دوره احساس ناراحتی کنند، رفتارهای گروهی به صورت کلیشه ای تقویت شود، مردان سفید پوست نسبت به آنها ابراز انزجار نمایند و حتی نسبت به حرکات مدیران یا موضعی که حالت کلیشه ای بخود گرفته است و مبین باورهای مدیر است کارآموزان را وادار به شکایت نماید و آنها موضوع را تحت پیگرد قانونی قرار دهند.
به بیانی بسیار دقیق، شاید درست تر این باشد که بگوییم برنامه های آموزشی در جهت همگون کردن نیروها به اجرا در می آید و نه آموزش جهت همگون کردن فرهنگ ها.
آموزش برای کارهای تیمی و تفویض اختیار. بسیاری از شرکت ها در زمان کنونی برای بالا بردن اثربخشی، از تیم های کاری استفاده می کنند و به کارکنان تفویض اختیار می نمایند. استفاده از تیم و تفویض اختیار، بخشی از پدیده ای است که بسیاری از سازمان ها آن را برنامه مشارکت کارکنان می نامند. در اجرای چنین برنامه ای هدف این است که از کارکنان بخواهند در امر برنامه ریزی، سازماندهی و مدیریت عمومی کارها مشارکت کنند و بدین وسیله اثربخشی سازمان افزایش یابد.
برخی از شرکت ها از آموزش های خارج از سازمان استفاده می کنند تا کار در تیم را به افراد بیاموزند. معمولا آموزش های خارج از سازمان ایجاب می کند که یک تیم مدیریت را، به خارج از شرکت و به دامنه کوه ها و صخره ها ببرند. در این آموزش ها سعی می شود تا روح همکاری با تیم تقویت شود و افراد دریابند که باید به یکدیگر اعتماد کنند و برای از میان برداشتن موانع فیزیکی به کمک یکدیگر تکیه نمایند.(گری دسلر، ۱۹۴۲، ۱۷۰-۱۶۰)
۲-۱-۱۱ آموزش و توسعه مدیران
در برنامه آموزشی^[۱۶] سعی می شود که عملکرد سازمان در سطح کنونی باقی بماند یا بهتر شود، ولی در اجرای برنامه های مربوط به توسعه مدیران سعی می شود بر مهارتهای آنان، به منظور احراز مشاغل و پست های آینده افزوده شود. مدیران و افراد غیر مدیر از برنامه های مربوط به آموزش و توسعه کارکنان بهره می برند، ولی ترکیب یا نوع تجربیات آنان و آنچه را به دست می آورند فرق می کند. افراد غیر مدیر علاقه زیادی دارند که در رابطه با فنون جدید آموزش ببینند و برای انجام دادن کارهای کنونی خود مهارت هایی را بیاموزند، ولی غالبا مدیران در جهت فعالیت ها و پست های آینده مهارت هایی را می آموزند، به ویژه در زمینه روابط انسانی که برای مشاغل آینده آنان اهمیت زیادی دارد. (استونر، فریمن،گیلبرت، ۱۹۳۵؛ ۶۶۶)
منظور از توسعه مدیریت^[۱۷]، اقدامی است که از طریق افزودن به دانش یا مهارت های مدیر و یا تغییر دادن نگرش وی، عملکرد مدیریت را بهبود بخشد. هدف نهایی از اجرای برنامه هایی جهت توسعه دادن مدیریت این است که بتوان عملکرد آینده سازمان را بهبود بخشید(دسلر، ۱۹۴۲، ۱۷۰)

نمازی و همکاران(۱۳۹۰): به بررسی تجربی نقش اجزای سرمایه فکری در ارزیابی عملیات مالی شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداخت و برای آزمون فرضیه های پژوهشی، از روش آماری داده های ترکیبی استفاده کرد. نتایج نشان داد که حتی پس از کنترل اندازه شرکت و ساختار بدهی، سرمایه فکری و عملکرد مالی شرکت، رابطه مثبت ومعناداری وجود دارد و کارایی سرمایه انسانی با سود هر سهم نیز رابطه مثبت و معناداری دارد.

سینایی وهمکاران(۱۳۹۰): به بررسی ارتباط بین سرمایه فکری وعملکرد شرکت پرداختند، آنها نشان دادند سازمان هایی؛ دارای منابع استراتژیکی (انسانی،ساختاری و ارتباطی)هستند که رقبای آنها فاقد آن منابع اند. بنابراین تفاوت در منابع، نقش مهمّی را در سودآوری شرکت دارد.
رضایی و همکاران(۱۳۸۹): تأثیر سرمایه فکری در ایجاد ارزش افزوده اقتصادی را مورد بررسی و ارزیابی قرار دادند. آنها به این نتیجه رسیدند که با افزایش سرمایه فکری شرکت ها، ارزش افزوده اقتصادی و ارزش افزوده بازار آنها افزایش می یابد. به عبارتی بین سرمایه فکری و ارزش افزوده اقتصادی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
همتی وهمکاران(۱۳۸۹): به بررسی ارتباط بین سرمایه فکری با ارزش بازار و عملکرد مالی، شرکت های غیرمالی پرداختند. آنها با بهره گرفتن از مدل پالیک، ارزش سرمایه فکری شرکت ها را محاسبه کردند و به این نتیجه رسیدند که بین سرمایه فکری با ارزش بازار و عملکرد مالی شرکت های غیرمالی، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
مدهوشی و اصغرنژاد(۱۳۸۸): این تحقیق نیز حاکی از رابطه مثبت و معناداری بین سرمایه فکری و بازده مالی شرکت های عضو بورس اوراق بهادار تهران می باشد. تحقیق مذکور به بررسی تأثیر سرمایه فکری بر عملکرد شرکت ها پرداخته است.
سیدعلی حسینی و همکاران (۱۳۹۲): به بررسی بررسی تاثیر عملکرد شرکت و مالکیت نهادی بر سرمایه ‌فکری شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند.یافته‌های بررسی ۷۳ شرکت در بازه زمانی ۱۳۸۱ الی ۱۳۸۹ حاکی از آن است که عملکرد شرکت با سرمایه ‌فکری رابطه مثبت و معناداری دارد ولی بین مالکیت نهادی و سرمایه ‌فکری رابطه معناداری مشاهده نگردید. رابطه مثبت و معنادار عملکرد شرکت با سرمایه ‌فکری بیانگر آن است که بازار نسبت به شرکت‌هایی که عملکرد بهتری دارند واکنش مثبت نشان می‌دهد و این باعث افزایش تفاوت ارزش بازار و ارزش دفتری شرکت‌ها می‌گردد
۱-۵-۲ پیشینه خارجی تحقیق
توسط سازمان همکاری و توسعه اقتصادی(OCED)^[46] از سال های ۱۹۸۲ در زمینه سرمایه فکری، مطالعات زیادی انجام شده است. درکشورهای اروپایی نظیر:هلند، نروژ، سوئد، دانمارک، ایرلند وغیره تحقیقات فراوانی صورت گرفته است.
بونتیس وهمکاران^[۴۷] (۱۹۹۸): در این سال، ارتباط بین سرمایه گذاری شرکت بر سرمایه فکری و عملکرد تجاری را مطالعه کردند، تحقیق وی ارتباط معناداری را بین سرمایه فکری و عملکرد تجاری شرکت ها نشان داد.نتایج او بر این ایده تاکید دارد که سرمایه گذاری منابع در کسب دانش،سبب افزایش ارزش شرکت می شود.
چن وهمکاران(۲۰۰۴)^[۴۸]: بر اساس تحلیل محتوای الگوهای اندازه گیری سرمایه فکری ارائه شده توسط محققان غربی، الگوی اندازه گیری کیفی برای سرمایه فکری با چهار عنصر سرمایه انسانی،سرمایه ساختاری، سرمایه نوآوری، و سرمایه مشتری، طراحی کرده اند. تحقیق تجربی این محققان، نشان می دهد که نه تنها همبستگی مثبت و چشمگیری بین عناصر سرمایه فکری وجود دارد، بلکه بین عناصر و عملکرد کسب وکار شرکت های مورد مطالعه آنها نیز وجود دارد.
نگوگی و همکاران (۲۰۱۲)^[۴۹]: به بررسی تأثیر سرمایه فکری بر شرکت های کوچک و متوسط کنیایی پرداخته است. نتیجه حاکی از این بود که سرمایه فکری و مهارت های مدیریت بر رشد شرکت های کوچک و متوسط کنیایی تأثیرگذار است و بین سرمایه فکری و عملکرد این شرکت ها رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. عبداله و سوفیانا (۲۰۱۲)^[۵۰]: به بررسی رابطه بین سرمایه فکری و عملکرد شرکت های مالزی پرداختند. آنها نشان دادند بین اجزای سرمایه فکری و عملکرد شرکت ها همبستگی مثبتی وجود دارد و در بین اجزای سرمایه فکری، سرمایه انسانی؛ قوی ترین همبستگی را دارد.
سباستین و همکاران (۲۰۰۷)^[۵۱]: در تحقیقی به بررسی سرمایه فکری و عملکرد شرکت ها در کشور استرالیا پرداخته اند. نتایج به دست آمده، حاکی از ارتباط مثبت و معنادار، بین سرمایه فکری و عملکرد شرکت است.
فلاویو وهمکاران (۲۰۰۶)^[۵۲]: در تحقیق خود به بررسی اثراجزای سرمایه فکری شرکت ها بر معیارهای عملکرد مالی شرکت ها در بین سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۵ در بین شرکت های بزرگ برزیلی پرداختند. که نتایج
نشان داده است که بین اجزای سرمایه فکری شرکت ها و عملکرد مالی آنها، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
رحیم و روهایا (۲۰۱۱)^[۵۳]: این محقق در پژوهش خود،به بررسی گزارشگری سرمایه فکری شرکت های فعّال در صنعت تکنولوژی مالزی پرداخت. آنها اذعان کردند که گزارشگری سرمایه فکری نقش عمده ای در اعتماد سرمایه گذاران دارد. در این حال نتیجه نشان دادکه بین صنعت تکنولوزی و میزان گزازشگری سرمایه فکری رابطه معناداری وجود ندارد.
۱-۶ اهداف تحقیق
هدف کلی این تحقیق، تجزیه وتحلیل رابطه بین نرخ رشد سرمایه فکری بر عملکرد حسابداری، بازار و مالی؛ شرکت های متوسط و بزرگ پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است. در واقع این تحقیق، پاسخی به این پرسش کلی است که؛ آیا سرمایه فکری بر روی عملکرد شرکت های مورد مطالعه تاثیرگذار است یا خیر؟ برای اندازه گیری نرخ رشد سرمایه فکری از«مدل پالیک» وعملکرد شرکت ها بر اساس پارامترهایی مانند: سود هر سهم ، بازده حقوق صاحبان سهام، بازده دارایی ها، بازده سالانه سهام و ارزش افزوده اقتصادی استفاده می شود. بنابراین هدف اصلی این تحقیق:
۱- بررسی نرخ رشد سرمایه فکری با عملکرد مالی شرکت های متوسط و بزرگ
۲- بررسی نرخ رشد سرمایه فکری با عملکرد بازار شرکت های متوسط و بزرگ
۳- بررسی نرخ رشد سرمایه فکری با عملکرد حسابداری شرکت های متوسط و بزرگ
۱-۷ پرسش های تحقیق
آیا نرخ رشد سرمایه فکری با عملکرد مالی؛ شرکت های متوسط و بزرگ، رابطه معناداری دارد؟
آیا نرخ رشد سرمایه فکری با عملکرد بازار؛ شرکت های متوسط و بزرگ، رابطه معناداری دارد؟
آیا نرخ رشد سرمایه فکری باعملکرد حسابداری؛ شرکت های متوسط و بزرگ، رابطه معناداری دارد؟
۱- ۸ فرضیات تحقیق
در این تحقیق؛ بر اساس هدف و مبانی نظری تحقیق، فرضیه ها به شرح زیر بیان شده اند:
فرضیه ۱: نرخ رشد سرمایه فکری با عملکرد مالی ( EPS) شرکت های متوسط و بزرگ، رابطه معنادار دارد.
فرضیه فرعی:
۱٫۱) نرخ رشد سرمایه فکری با بازده دارایی ها(ROA) شرکت های متوسط و بزرگ، رابطه معنادار دارد.
۱٫۲) نرخ رشد سرمایه فکری با بازده حقوق صاحبان سرمایه(ROE) شرکت های متوسط و بزرگ، رابطه
معنادار دارد.
فرضیه ۲: نرخ رشد سرمایه فکری با عملکرد بازار شرکت های متوسط و بزرگ، رابطه معنادار دارد
فرضیه ۳: نرخ رشد سرمایه فکری با عملکرد حسابداری شرکت های متوسط و بزرگ، رابطه معنادار دارد.
۱-۹ روش تحقیق وابزار سنجش
روش آماری در این تحقیق، تحلیل همبستگی^[۵۴] از طریق رگرسیون^[۵۵] پنل دیتا (حداقل مربعات)^[۵۶] وآزمون F وT ، بررسی شدند. به منظور تعیین مدل مناسب (تلفیقی یا تابلویی با اثرات ثابت یا تصادفی) برای آزمون فرضیات از آزمون های چاو و هاسمن استفاده شده است. در انجام این تحقیق نیز ۷۴ شرکت از مجموع شرکت های پذیرفته شده بورس اوراق بهادار تهران در طی سال های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲، به روش حذف سیستماتیک انتخاب شدند. ضمناً برای تعیین شرکت های متوسط و بزرگ از مشخصه پراکندگی چارکی استفاده گردید؛ به طوری که تا چارک برای شرکت های کوچک و بالای برای شرکت های بزرگ وبین این دوچارکها، برای شرکت های متوسط درنظر گرفته شد.
اطلاعات بدست آمده با بهره گرفتن از روش کتابخانه ای – میدانی گردآوری شده است، به گونه ای که در بخش ادبیات موضوعی تحقیق، اطلاعات با مطالعه مقالات ، کتاب ها و اسناد ومدارک و اینترنت بدست آمده است. این پژوهش به لحاظ ماهیت و روش از نوع پژوهش همبستگی است. در این پژوهش، برای آزمون فرضیات، ابتدا از تحلیل همبستگی به منظور آزمون معناداری رابطه بین متغیرها استفاده شده است. ابزار تحقیق، از صورت های مالی و گزارش های موجود در آرشیو بورس اوراق بهادار تهران، نرم افزار نوین،Codal.ir و com.Rdis استفاده گردید. در ضمن تحلیل داده ها و آزمون فرضیه ها با بهره گرفتن از نرم افزارهای؛ Excel وEviews، صورت پذیرفته است.
۱- ۱۰مفاهیم تحقیق
۱-۱۰-۱ سرمایه فکری(IC) سرمایه فکری؛ مجموعه ای از دارایی های مبتنی بر دانش است که به یک سازمان تعلق دارد و به طور چشم گیری در بهبود موقعیت رقابتی، مشارکت دارد(مار و شیوما) . اجزای سرمایه فکری:
۱-۱۰-۱-۱سرمایه انسانی(HC)^[57] سرمایه های انسانی، تحت عنوان دانش فردی، مهارت ها و تجارب موجود در کارکنان یک سازمان برای خلق ارزش و حل کردن مسائل کسب وکار، تعریف شده است(آلریچ).
۱-۱۰-۱-۲ سرمایه ساختاری(SC)^[58] شامل اقلامی است که پس از خروج کارکنان از شرکت باقی می ماند و شامل همه ی ذخایر دانشی است که به کارکنان مربوط نیست، مانند: پایگاه داده ها، چارت های سازمانی، مقررات، استراتژی روزانه وغیره^[۵۹].
۱-۱۰-۱-۳ سرمایه رابطه ای(مشتری) یا اجتماعی (RC)^[60] عبارت است از؛ ارزش موجود در سیستم های بازاریابی و ارتباطی که از آن طریق شرکت ها، کسب وکارشان را هدایت می کنند^[۶۱].
۱-۱۰-۲ سود هر سهم(EPS)^[62] این نسبت بیانگر، سودی است که شرکت در یک دوره مشخص به ازای یک سهم عادی بدست آورده است و هدف سود هر سهم، ارائه شاخصی، برای اندازه گیری منافع هر سهم عادی از عملکرد واحد تجاری طی دوره گزارشگری است.
۱-۱۰-۳ بازده حقوق صاحبان سهام(ROE)^[63]
یک نسبت سودآوری است که بیان کننده، سود به نسبت حقوق صاحبان سهام است و در بیشتر موارد هنگام مقایسه دو یا چند شرکت فعّال در صنعت، بکار می رود.
۱-۱۰-۴ بازده دارایی ها(ROA)^[64] این نسبت بیانگر، کارایی استفاده از دارایی ها است و میزان سود به ازای هر ریال از وجوه سرمایه گذاری شده در شرکت را نشان می دهد.
۱-۱۰-۵ بازده سالانه سهام ®^[65] تغییرات در قیمت سهام ، می تواند به دلیل تقسیم سود یا تعدیل به خاطر تجزیه باشد. بازده کل حاصل از مالکیت سهام؛ از تقسیمات سود و دیگر پرداخت های نقدی و بهره، حاصل می گردد.
۱-۱۰-۶ ارزش افزوده اقتصادی(EVA) ارزش افزوده اقتصادی که در این تحقیق مورد استفاده می باشد ؛ متغیر وابسته ای است که از سود خالص عملیاتی پس از کسر مالیات منهای هزینه سرمایه و منابع مالی بکار گرفته شده حاصل می شود. به عبارتی؛ حاصل ضرب تفاوت نرخ بازده سرمایه گذاری و نرخ میانگین موزون هزینه سرمایه درسرمایه بکار رفته.
۱-۱۰-۷ عدم تقارن اطلاعاتی
یعنی مدیران بیشتر از سرمایه گذاران خارج از شرکت،درباره ی چشم اندازهای آتی آن اطلاعات دراختیار دارند.

 

• • 1. 1. سنگستانی های همدان

     

     

 

پیش از اشاره به خوانین سنگستانی، باید از برادر سوم «ضیاءالملک» (اول) و بهاءالملک (دوم)، یعنی: سرهنگ مرتضی­قلی خان (معزالملک) بین حاج امان­الله خان بهاءالملک (اول) یاد کرد، که در سال‌های ۱۲۹۸-۱۲۹۹ق، همچون دو برادر دیگر، جزو سرهنگان خارج از فوج وزارت جنگ ناصر بوده است. بیش از این، چیزی از مناصب یا املاک او مشخص نگردیده است. اگر اندک قریه یا اشارتی از این موارد در منابع بدست می‌آمد، احراز هویت کامل و شرح حال او آسان می‌گردید. تنها در وقایع شهری همدان (رجب۱۳۳۲ق) از یک مرتضی­خان سرهنگ با احترام یاد شده است.
همچنین، یاد کرده‌اند که فرزندش «عبدالله­خان» معزالملک فغیره‌ای بوده^[۱۳]، پس چنین بر می‌آید که حوزه مالکیت شاخه­ بهاءالمکی، روستای فغیره بوده است.
سنگستان، نزدیک و میانه آبشینه و شورین همدان واقع است، که یک مثلث روستایی و در عین حال بزرگ مالکی با آن دو تشکیل می‌کرده و نیز دارای عمارت اربابی با ایوان و بالاخانه با شکوه بوده است، ظاهراً دهکده «سنجاباد» (= سنگ‌آباد) که یاقوت حموی (۶۲۰ ق) در نزدیک همدان یاد کرده، همین سنگستان باید باشد(اذکایی، بی­تا: ۹۶).
۳-۱۱-۱- فضل‌ الله خان میرپنج انتصارالملک
فضل‌الله خان میرپنج انتصارالملک، که از سال ۱۳۱۰ تا حدود ۱۳۲۳ ق، از وی آگاهی داریم به این که جزو رجال همدان بوده و در مراسم عیانی و حکومتی شرکت می‌کرده است. پس از درگذشت وی، برادرش «عنایت‌السلطنه» دختر او را در تهران برای یکی از پسران امیر نظام لتگاهی، به نام محتاج­علی خان اجلال‌الممالک تزویج می‌کند.(۱۳۲۴ق)(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۰۷).

۳-۱۱-۲- محمد باقرخان عنایت ‌السلطنه سنگستانی
محمدباقر خان عنایت‌السلطنه سنگستانی، برادر فضل‌الله خان انتصار‌الملک مذکور، که با حسام­الملک امیر افخم شورینی بستگی داشته است. املاک وی در همان سنگستان، اما خدمت دیوانی از نخست در بروجرد نزد عین‌الدوله حمکران خوزستان و لرستان بوده است، عنایت‌السلطنه در تهران خانه‌ای داشته، که در جریان مشروطه‌خواهی (۱۳۲۴-۱۳۲۵ق) مرکز اجتماع‌های همدانی‌های سرشناس مقیم مرکز می‌شود(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۰۷).
در واقع، گفتگوی تشکیل انجمن همدان یا انجمن اکباتان همدانیان ساکن تهران، (مانند انجمن آذربایجانیان تهران) در خانه وی صورت می‌گیرد (۱۱شوال۱۳۲۵ق) و سپس جلسات انجمن اکباتان در همانجا تشکیل می‌شود، چه بسا که خود عنایت‌السلطنه ریاست آن را می‌داشته است. وی، طی سال‌های ۱۳۲۶-۱۳۳۱ق، سه بار به اروپا مسافرت می‌کند و در شعبان ۱۳۳۱ق، مأموریت کردستان می‌یابد، پس از این دیگر اطلاعای از او در دست نیست(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۰۷).

 

• • 1. 1. مباشران

     

     

 

۳-۱۲-۱- حاجی میرزا نصرالله مباشر
حاجی میرزا نصرالله (مباشر«عاشقلو») پیش ­کار و مباشر املاک بهاءالملک دوم و ضیاءالملک دوم بوده، که در تاریخ شیخیان همدان، سرکرده­ی افراد شرور شهری و روستایی در اغتشاشات ۱۳۱۰ق یاده شده، چنانکه حکومت وقت او را توقیف می‌کند، به چوی فلک می‌بندد و هزار تومان جریمه مقرر می‌دارد، اما خوانین قراگوزلو به توسط ناصرالملک همدانی در تهران و بر اثر اقدامات وی حاجی نصرالله را مرخص می‌سازند. وی رابط میان خوانین قراگوزلو با آخوند ملّا عبدالله بروجردی بوده است (۱۳۱۵ق). خانه‌ای در شورین داشته، و یک بار هم از دست امیرنظام گروسی خلعت یافته است (۱۳ربیع­الثانی ۱۳۱۴ق)، ظاهراً وی پدر فتح‌الله حافظی مباشر اخیر ضیاءالملک فرمند بوده است(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۰۹).
۳-۱۲-۲- محمد خان میرپنج تفریجانی
محمد خان میرپنج تفریجانی، پیش ­کار بهاءالملک دوم، در سال‌های پیش و پس از ۱۳۱۱ق، بوده و میهمانی می‌داده است.
۳-۱۲-۳- مفخم ‌السلطان
مفخم‌السلطان نیز پیش ­کار بهاءالملک‌ها و اعتماد‌الدوله‌ قراگوزلو یاد گردیده، باید همان جعفر خان (خاتمی) مهرمفخم (۲۴اسفند ۱۳۴۶ش) باشد، که یاد شد نظارت بر موقوفات اعتمادیه بهاءالملک را داشته است(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۰۹).

 

• • 1. 1. خاندان«امیر نظام» لَتگاهی

     

     

 

لتگاه دِهی از بخش چهار بلوک شمالی، و جزو دهستان لالجین همدان است. مرکز عمده مالکیت فئودالی امیر نظام و قرارگاه افواج تحت فرمان وی، که دارای قلعه نظامی و عمارت و باغ اربابی و دیگر متعلقات بوده است. لتگاه امیرنظام، آوازه‌ای کم از شورین امیر افخم نداشته، هرچند امروزه آن اشتهار و آبادانی پیشین را ندارد، آقار قلعه و باغ در آن برجاست(اذکایی، بی­تا: ۱۹۹).
البته، حوزه مالکیت امیرنظام تا بخش معروف کبودرآهنگ همدان نیز گسترش می‌یافته، که به گفته مردم همدان:‌ هزار خروار محصول اربابی همان یک قریه (- کبودرآهنگ) می‌شده است. پیشتر یاد کردیم که یکی از شش دودمان خوانین سته، یعنی همین خاندان امیرنظام لتگاهی، از تیره ازبکلو/ حاجیلو قراگزلو بوده است که شاخه مجذوب­علی شاهی هم از آن تیره‌اند(اذکایی، بی­تا: ۲۰۱). همچنین یاد کردیم؛ که پس از درگذشت سرتیپ مصطفی خان اعتمادالسلطنه (۱۲۹۸ق)، منصب وی به پسرش ساعدالسلطنه رسید که اکنون به ریشه­یابی آن می­پردازیم.
۳-۱۳-۱- امیرتومان عبدالله خان ساعدالسلطنه
امیرتومان عبدالله خان ساعدالسلطنه سردار اکرم حاجی امیرنظام لتگاهی همدانی (ابن مصطفی اعتمادالسلطنه) قراگزلو، که تاریخ تولد او نا مشخص است.
نخستین بار، در یک مأموریت دولتی دو ساله (۱۲۹۴-۱۲۹۶ق) در مرز سرخس یاد گردیده، که گزارش آن را خود به عنوان سفرنامه خراسان نگاشته و اطلاعات بسیاری از ترکمانان دو ایل، تکه، سالور و اوضاع جغرافیایی آن ناحیه در آن گنجانده، یگانه نسخه خطی آن (مورخ ۱۲۹۶ق) برای ناصرالدین شاه قاجار در کتابخانه ملی تهران (ش۵۴۷ف)، فیلم (۱۶۸۰) دانشگاه تهران موجود است(اذکایی، بی­تا:۹۹).
ساعدالسلطنه میرپنج با منصب سرتیپ یکمی ۱۲۹۸ق به حکومت استرآباد مأمور و به سرداری ترمه خلعت ملوکانه تقدیم گردید(اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۵-۶۷: ۱۱۸۷).
۳-۱۳-۲- محتاج­ علی ­خان اجلال­ الممالک
محتاج­علی­ خان اجلال­الممالک (امیر ارفع) ابن عبدالله خان نظام (اول). که بیشتر به امور ملک­داری پرداخته و در سال ۱۳۲۴ (ذیحجه) دختر فضل­الله خان میرپنج انتصارالملک سنگستانی سابق­الذکر را در تهران به همسری می گیرد. عاقد شیخ فضل­الله نوری معروف بوده است(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۱۵).
در سال ۱۳۲۵ق، همراه با برادرش منصور علی سردار اکرم(دوم) به راهنمایی فریدالملک همدانی به فرنگ می­رود که تحصیل کند. وی در سال ۱۳۳۰ق، در همدان بود و در جشن تاجگذاری «احمدشاه» قاجار (۲۴ شعبان ۱۳۳۲) در همدان نیز همراه برادر بزرگتر خود ساعدالسلطنه امیرنظام (دوم) شرکت داشت. سال بعد (رجب ۱۳۳۳ق) چون وی در املاک پدر خود بدون اجازه دخالت کرده و اخاذی نموده بود، به دستور پدر که آن زمان وزیر مالی وی بود، ژاندارم­ها او را گرفته در سنگستان زندانی کردند(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۱۵).
۳-۱۳-۳- منصور علی سردار اکرم دوم
منصور علی(علیقلی) خان سردار اکرم (دوم) ابن حاجی امیرنظام (اول)، زاده ۱۳۱۲ ق- مرده ۱۳۳۲ (ش) که پس از آن که پدرش لقب امیرنظام یافت، لقب پیشین سردار اکرم به او رسید.به سال ۱۳۲۵ق همراه با برادرش محتاج­علی­ خان اجلال­الممالک به راهنمایی فریدالملک همدانی به فرنگ رفت که درس بخواند. وی بعدها دختر وثوق­الدوله معروف را به زنی گرفت و داماد او شد، آن­گاه محمود اسفندیاری، نواده حاج حسن اسفندیاری محتشم­السلطنه معروف خود داماد وی (به دخترش پروین) شده است(اذکایی، ۱۳۶۷: ۶۱۶).

 

• 1. خاندان ناصر­الملک بهاری

خطا: عبارت است از یک تغییر ناخواسته در عملکرد سیستم که باعث انحراف رفتار فرایند از مقادیر نامی خود می‏شود.
تشخیص خطا: تلاش در راستای پی بردن به وجود خطا و زمان وقوع آن می­باشد.
۲-۲- دسته­بندی روش­های شناسایی خطا
به­ صورت تاریخی، اولین راهکارها در مواجه با خطا براساس افزونگی سخت­افزاری^[۶] استوار بودند [۱۸]. در این روش از هر بخش از سیستم چندین نسخه تهیه می­ شود تا به این ترتیب در صورتی که خرابی یا عیبی رخ دهد، بخش کمکی جایگزین بخش معیوب شود. تقریبا بلافاصله متخصصین متوجه شدند که این روش همواره قابل استفاده نیست. برای مثال تهیه چندین نسخه از بخش کنترل بال در یک هواپیما وزن هواپیما را به شکل قابل ملاحظه­ای افزایش می­دهد. در این حین با آشکار شدن قابلیت ­های سیستم­های کنترلی مبتنی بر میکروکنترلرها، تمایل از افزونگی سخت افزاری به افزونگی نرم­افزاری^[۷] تغییر کرد. در افزونگی نرم­افزاری چندین نسخه تحلیلی از سیستم در وضعیت­های مختلف تهیه شده و براساس خروجی­ مدل­ها، تصمیم مناسب اخذ می­ شود. به این ترتیب هر دو مشکل هزینه و محدودیت فضا نیز بر طرف می­شوند. با توجه به اطلاعاتی که از سیستم در اختیار می­باشد، می­توان روش­های شناسایی و کشف خطای نرم­افزاری را به دو خانواده مبتنی بر سیگنال^[۸] و مبتنی بر مدل^[۹] تقسیم کرد.

روش‌های مبتنی بر مدل به­ طور کلی به دو دسته کمی و کیفی تقسیم می‌شوند. در مدل­های کمی معمولا براساس قوانین فیزیکی روابط ریاضی بین ورودی‌ها و خروجی‌های سیستم برقرار می‌شود. در مدل‌های کیفی از توابع کیفی برای برقرار کردن این رابظه بین ورودی‌ها و خروجی‌ها استفاده
می‌شود. در روش‌های مبتنی بر داده از داده‌های پیشین فرایند، ویژگی‌هایی به­منظور شناسایی خطا استخراج می‌شود. در این روش‌ها دسترسی به داده‌های کافی از سیستم مورد بررسی ضروری خواهد بود.
بدین ترتیب با فرض در اختیار بودن داده‌ها به میزان کافی، استخراج ویژگی‌ها به دو روش کمی و کیفی امکان‌پذیر خواهد بود. مرجع [۱۹] خلاصه‌ای جامع از کلیه روش‌های ارائه شده در این حوزه دراختیار می‌گذارد و شکل ۲-۱ تقسیم‌بندی روش‌های مختلف تشخیص و جداسازی خطا را نشان می‌دهد.
شکل ۲-۱- روش‌های مختلف تشخیص و جداسازی خطا [۲۰]
۲-۲-۱- روش­های مبتنی بر مدل کمی
روش‌های مبتنی بر مدل کمی، تشخیص خطا با بهره گرفتن از روابط کمی فرایند که توسط قوانین فیزیکی حاکم بر آن و یا توسط روش‌های شناسایی به دست آمده‌، انجام می­ شود. در روش‌های تشخیص و جداسازی مبتنی بر مدل به طور معمول دو گام اصلی وجود دارد. در گام اول یک تفاوت بین مدل واقعی و مدل پیش‌بینی شده حاصل می‌شود. این چنین تفاوتی، باقیمانده^[۱۰] نامیده می­ شود و این سیگنال‌های مصنوعی خطاهای بالقوه سیستم را نشان می­ دهند. گام دوم در این روش­ها ارائه یک قاعده تصمیم برای تشخیص خطا می‌باشد. برای آشنایی بیشتر با روش‌های مبتنی بر مدل کمی به مرجع [۲۱] مراجعه شود.
اساس این­گونه روش­های تشخیص خطا پردازش سیگنال مانده می­باشد که در آن از تخمین حالت، تخمین پارامتر و یا فیلترهای تطبیقی استفاده می­ شود. خطای سیستم به طور معمول موجب ایجاد تغییراتی در متغیرهای حالت و یا در پارامترهای مدل می­گردد. از این رو با تخمین متغیرهای حالت غیرقابل اندازﻩگیری به کمک خروجی مشاهده شده و ورودی اندازه ­گیری شده، سیستم با بهره گرفتن از
روش­های تخمین حالت و تخمین پارامتر مانند فیلتر کالمن، رویتگر حالت، روش حداقل مربعات و یا روش تخمین تعادلی ﻣﻲتوان خطا را تشخیص داد.
روش‌های مبتنی بر مدل کمی، نیاز به دانش پیشین از فرایند داشته و مدل­سازی دقیق خطا‌ در این روش­ها الزامی می­باشد. بدین­ترتیب در این روش‌ها اگر خطایی به­ طور مشخص مدل نگردد، هیچ‌گونه تضمینی بر شناسایی آن وجود نخواهد داشت. همچنین اکثر روش­های مبتنی بر مدل بر فرض خطی بودن سیستم استقرار دارند و از این رو به کارگیری آن­ها برای سیستم­های غیرخطی نیازمند خطی­سازی مدل حول نقطه کار می­باشد. برای یک مدل غیرخطی در حالت کلی، تقریب‌های خطی کارآیی مناسبی نخواهد داشت و از این­رو میزان تاثیرگذاری این روش‌ها به مقدار زیادی کاهش خواهد یافت. همچنین در آن‌ ها تشخیص خطای سیستم‌هایی با ابعاد بزرگ نیازمند به‌کارگیری فیلترهایی با اندازه بسیار بزرگ بوده که هزینه محاسباتی و پیچیدگی این روش‌ها را افزایش می‌دهد. اساس کار سیستم تشخیص خطا، تولید و ارزیابی مانده­ها می­باشند. مانده­ها می­بایست برابر صفر باشند و صفر نبودنشان می ­تواند براساس نویز اندازه ­گیری، اغتشاش (عدم قطعیت سیگنالی)، مدل­سازی نادرست (عدم قطعیت سیستمی) و یا وقوع خطا باشد. شکل ۲-۲ ایده­ کلی روش­های مبتنی بر مدل را نمایش می­دهد. در این شکل متغیر z نقش مانده را ایفا می­نماید.
سیستم
مدل
شکل ۲-۲- ساختار کلی روش­های شناسایی خطای مبتنی بر مدل
۲-۲-۲- روش­های مبتنی بر مدل کیفی
مدل‌های کیفی به­ طور معمول براساس یک درک کلی از ویژگی‌های شیمیایی و فیزیکی از سیستم استخراج می‌شوند. همان­طور که در بخش قبلی نیز
اشاره شد، در مدل‌های کمی شناخت از سیستم و مدل سیستم به­ صورت معادلات ریاضی بین ورودی­ ها و خروجی­های سیستم و در مدل‌های کیفی به­ صورت روابط کیفی که به­ صورت محلی و مجزا برای هر واحد سیستم تعریف شده‌اند، بیان می‌گردند.
یکی از روش­های کیفی تشخیص خطا دیاگرام­های نشان دار^[۱۱] می­باشد. این گراف­ها بیانی گرافیکی از رابطه درونی بین متغیرهای سیستم در هنگام وقوع یک اغتشاش را ارائه می­ دهند. یک دیاگرام به مدل­سازی کیفی روند تغییرات پارامترهای سیستم می ­پردازد. در این مدل­سازی از تعدادی گره که نمایشگر پارامترهای سیستم هستند و همچنین از یک سری پیکان که رابطه بین این پارامترها را نشان می­ دهند، استفاده ﻣﻲگردد. اگر یک متغیر، متغیر دیگری را تحت تاثیر قرار دهد، یک پیکان بین این دو گره مستقل و وابسته رسم می­ شود و یک علامت (۱ + و ۱- ) برای مشخص کردن نوع رابطه آن­ها به­کار می­رود. از دیگر روش­های تشخیص خطا می­توان به درخت­های خطا اشاره نمود. در واقع درخت­های خطا یک ابزار محاسباتی برای ترکیب منطق به­منظور تحلیل خطاهای سیستم ارائه می­ دهند. تجربه نشان داده است که درخت­های خطای بزرگ و پیچیده اغلب به مقدار زیادی از عملکرد واقعی سیستم­ها فاصله می­گیرند و اکثر درخت‌های خطای ارزشمند نسبتا کوچک هستند و تنها سه یا چهار خطا را در بر می­گیرند [۲۲]. یکی دیگر از انواع روش­های مدل­سازی سیستم، مدل­سازی سلسله مراتبی براساس تفکیک به بخش­های کوچکتر ﻣﻲباشد. ایده­ای که در این نوع تفکیک موجود است، امکان استنباط در مورد رفتار کلی سیستم از روی قواعدی است که رفتار زیرسیستم­های آن را مشخص می­ کنند. هر یک از گره­ها در یک مدل­سازی سلسله مراتبی، متناظر با هدف و فعالیت مورد نظر زیرسیستم مشخص شده است. از این­رو با مقایسه عملکرد زیر سیستم با عملکرد ایده­آل، امکان تشخیص خطا فراهم می­گردد. در پایین­ترین سطح این طبقه ­بندی سلسله مراتبی، زیرسیستم­های شامل حسگرها، کنترل­ کننده‌ها، عملگرها و اجزای کنترلی قرار دارند. ایده­ای که در این روش مطرح می­گردد، آن است که خطای عملکرد سطوح بالا به واسطه خطا در عملکرد یک یا چند از واحدهای سطوح پایین حاصل می­ شود و از این رو به کمک تفکیک سلسله مراتبی می­توان به سرعت زیرسیستمی­که منبع خطا و عملکرد نامناسب سیستم است را مشخص نمود. این روش در واقع یک روش بسیار مفید برای تشخیص خطا در سیستم­های پیچیده­ای می­باشد که شامل زیرسیستم­هایی با توابع مشخص بوده که تاثیر آن­ها در عملکرد کلی سیستم به­ صورت مجزا قابل تشخیص می­باشد.
۲-۲-۳- روش­های مبتنی بر داده
بیشتر کاربردهای روش‌های مبتنی بر مدل کمی مربوط به سیستم‌هایی با تعداد ورودی، خروجی و حالت‌های نسبتا اندک می‌شوند و به­ طور معمول اعمال آن­ها به سیستم‌های با ابعاد بالامشکل می‌باشد؛ چرا که برای دست­یابی به نتایج قابل قبول در این روش‌ها، دسترسی به مدلی دقیق از سیستم ضروری است. اعمال روش‌های مبتنی بر مدل کیفی به سیستم‌های با ابعاد بالا نیز پیچیده می‌باشد؛ چرا که در این روش­ها مدل­سازی خطا از پیچیدگی خاصی برخوردار بوده و نیازمند بهره­ گیری از تخصص مهندسین فرایند ﻣﻲباشد. بر خلاف روش‌های مبتنی بر مدل که در آن­ها اطلاعات پیش از طبقه‌بندی از فرایند به­ صورت کیفی یا کمی مورد نیاز است، در روش‌های مبتنی بر داده وجود مقدار زیادی داده از گذشته فرایند کافی می‌باشد. با پیشرفت رایانه‌ها، جمع‌ آوری و نگهداری مقادیر زیاد داده از وضعیت‌های کاری بدون خطا و همراه با خطای سیستم امکان­ پذیر گردیده است. این داده‌ها بسیار ارزشمند بوده و می‌توانند برای ردیابی و تشخیص خطا بکار روند. روش‌های مبتنی بر داده به دلیل سادگی و هزینه نسبتا پایین پیاده‌سازی بسیار مورد توجه قرار گرفته­اند و بیشتر روش‌های تشخیص خطایی که در صنعت بکار رفته‌اند، بر پایه این روش‌ها می‌باشند. روش‌های کمی و کیفی مختلفی برای استخراج ویژگی از داد­ه­های سیستم وجود دارد. یک روش اساسی که ویژگی‌های کیفی را از اطلاعات گذشته سیستم استخراج می کند، روش تحلیل روند کیفی^[۱۲] سیستم می‌باشد. روش‌هایی که به استخراج ویژگی‌های کمی می‌پردازند را می‌توان به دو بخش آماری و غیرآماری تقسیم کرد. این روش‌ها به­ طور معمول مسئله تشخیص خطا را به­ صورت حل یک مسئله باز شناخت الگو فرمول‌بندی می­ کنند. هدف از بازشناخت الگو به­ طور کلی، طبقه‌بندی داده‌ها در یک سری کلاس‌های از پیش تعیین شده (مسئله طبقه‌بندی) یا از پیش تعیین نشده (خوشه‌بندی) می‌باشد. شبکه‌های عصبی یکی از مهمترین روش‌های غیرآماری می‌باشند. شکل ۲-۳ الگوریتم تشخیص خطا در روش­های بر مبنای داده را نشان می­دهد.
Measurments
Action
Signal Processing
Classification
شکل ۲-۳- الگوریتم تشخیص خطا بر مبنای داده
در میان روش‌های مبتنی بر داده، روش آنالیز مولفه­ی اصلی (PCA) کاربرد بسیار زیادی دارد و پژوهش‌های بسیار زیادی در این زمینه صورت گرفته است. روش PCA نخستین بار در سال ۱۹۹۶ مطرح شد. در حقیقت PCA یکی از پرکاربردترین روش­های کاهش بعد است که برای متغیرها، توزیع گوسی^[۱۳] در نظر می­گیرد [۲۳]. PCA آماره­هایی همچون T² و Q را برای نظارت فرایند بکار می­برد. در صورت ظاهر شدن مشکلی در فرایند، کواریانس ساختار فر
آیند تغییر می­ کند و این تغییر می ­تواند آشکار شود.
فصل سوم:
معرفی روش آنالیز مولفه اصلی وشبکه­های عصبی مصنوعی
۳-۱- مقدمه
روش­های مبتنی بر دادﻩها بر اساس دادﻩهای دریافتی از حسگرهای موجود در واحد فرآیندی و با بهره گرفتن از دانش آمار چند متغیره، عادی یا غیرعادی بودن فرایند را مشخص نموده و در صورت غیرعادی بودن وضعیت به تشخیص عیوب سیستم، می­پردازند. در این راستا، بسته به نوع روش بکار گرفته شده برای ارزیابی تغییرات دادﻩها، کارایی سیستم ﻋﻴﺐیابی متفاوت است. به­ طور کلی دو دسته تغییرات برای دادﻩهای فرآیندی وجود دارند. یک دسته از تغییرات، ناشی از وجود نویز در ﺳﻴﺴﺘﻢهای اندازﻩگیری می­باشد و ﺑﻪطور کلی در دادﻩهای هر فرآیندی یافت می­ شود. دﺳﺘﻪی دوم تغییرهای موجود در دادﻩها، ناشی از نویز نبوده و می ­تواند به علت وجود عیب و یا اغتشاش باشد. ﺳﻴﺴﺘﻢهای کنترل مرسوم در واحدهای فرآیندی، در جهت کنترل تغییرات دﺳﺘﻪی دوم، فعال می­شوند. لذا، دﺳﺘﻪی اول تغییرات همیشه در دادﻩها وجود دارند و به همین دلیل نظرﻳﻪ­ی آمار در بیشتر ﺳﻴﺴﺘﻢهای بازبینی، نقش مهمی ایفا می­نماید.
فرض مهم روﺵهای مبتنی بر دادﻩها این است که برای یک وضعیت معین، معیارها و خصوصیات آماری حاصل از پردازش دادﻩهای فرآیندی، منحصربفرد و قابل تکرار می­باشد. بر این اساس می­توان با محاﺳﺑﻪی پارامترها و معیارهای آماری دادﻩهای ﺑﻪ­دست آمده از فرایند و مقاﻳﺴﻪی آن با خصوصیات آماری فرایند در وضعیت عادی فرایند، عادی یا غیرعادی بودن وضعیت فرایند را تعیین نمود. استفاده از روﺵهای مرسوم در آمار یک متغیره مانند نمودارهای شوارت و یا روش متوسط نمائی متحرک^[۱۴] ازجمله شیوﻩهای تشخیص عادی یا غیرعادی بودن فرایند، می­باشند. در این روﺵها با بهره گرفتن از دادﻩهای اندازﻩگیری شده برای هر متغیر، آستاﻧﻪای تعریف می­گردد. در صورتی ­که هریک از متغیرهای اندازﻩگیری شده از آستاﻧﻪی مربوطه تجاوز کنند، به­معنای وضعیت غیرعادی درسیستم فرآیندی می­باشد. اشکال عمدﻩی استفاده از این روﺵها، عدم در نظر گرفتن همبستگی بین متغیرها می­باشد. برای رفع این مشکل، از روﺵهای تعمیم یاﻓﺘﻪی نمودار شوارت و یا متوسط نمائی متحرک که بر اساس آمار چند متغیره اصلاح شدﻩاند، می­توان استفاده نمود. ابزار مهمی که برای این منظور بکار برده می­ شود، آمارﻩی هاتلینگ^[۱۵] می­باشد. این آماره از طریق تغییر محورهای مختصات فضای مشاهده و مدرج نمودن مجدد محورها، این امکان را ایجاد می­ کند که با بکارگیری یک آستاﻧﻪی عددی^[۱۶] تغییرات دادﻩهای موجود در یک فضای مشاهدﻩی چند بعدی را مشخص کند. کارایی این روش، در مواردی که واریانس متغیری نسبت به ﺑﻘﻴﻪ متغیرها کوچک باشد، دچار اشکال می­ شود. این مسئله محققین را ترغیب کرده که از روﺵهای کاهش ابعاد بردار مشاهده، استفاده نمایند. یکی از مهمترین روﺵهای کاهش ابعاد که توسط محققین چه در مراکز دانشگاهی و چه در صنایع مورد استفاده قرار گرفته، تجزﻳﻪی اجزای اصلی (PCA) می­باشد. در بخش بعدی اصول این روش در ﻋﻴﺐ­یابی فرایند به­ طور مختصر بیان می­ شود.
۳-۲- روش آنالیز مولفه­ی اصلی
قبل از استفاده از داده ­های فرایند، برای آموزش سیستم مانیتورینگ مبتنی بر داده، مانند شبکه ­های عصبی و مدل­های آماری، بایستی ۳ عملیات مختلف بر روی آنها انجام داد. داده ­های مذکور از حسگرهای متنوعی که در نقاط متعدد فرایند نصب شده ­اند به واحد ارسال می­گردد. همچنین احتمال دارد برخی از داده ­های ارسالی از حسگرها با آن بخش از فرایند که تحت نظارت سیستم مانیتورینگ قرار داده می­ شود، مرتبط نباشد. از طرف دیگر این امکان وجود دارد که برخی از حسگرها مشکل کالیبراسیون داشته و یا اصولا خراب باشند. لذا برای افزایش کارایی لازم است پیش از بکارگیری مجموعه داده ­ها در طراحی سیستم مانیتورینگ عملیات حذف متغیرهای اضافی، نامرتبط و دارای خطای زیاد بر روی مجموعه متغیرها صورت پذیرد.
عملیات دیگری که بر روی داده ­ها باید صورت گیرد، حذف داده­هایی است که به­ طور ناگهانی از روند بقیه داده ­های یک متغیر خاص فاصله می­گیرند. این­گونه داده ­های پرت ممکن است به علت یک خطای لحظه­ای ایجاد شود. چون داده ­های پرت باعث خطای زیادی در تخمین پارامترهای آماری می­شوند، لازم است پیش از طراحی سیستم مانیتورینگ آنها را حذف نمود. تشخیص این داده ­های پرت می ­تواند به­ صورت شهودی از طریق ترسیم داده ­های هر متغیر و یا از روش­های آماری مانند استفاده از آماره­ی هاتلینگ باشد. ماهیت و مقادیر متغیرهای اندازه ­گیری شده توسط حسگرهای فرایند با یکدیگر متفاوت بوده و این مسئله برای مدل­های آماری که مستقل از مقیاس متغیرها نیستند، مانند روش کاهش بعد PCA ایجاد اشکال می­نماید، در واقع بزرگ بودن مقادیر برخی از متغیرها نسبت به بقیه باعث می­ شود که اهمیت آنها در سیستم مانیتورینگ بدون دلیل منطقی زیاد شده و اثر متغیرهای مهم دیگر که مقادیر آنها کوچک است، حذف شود. به همین دلیل آخرین عملیاتی که حتما باید بر روی متغیرهای اندازه ­گیری صورت گیرد، استاندارد نمودن آنها می­باشد. برای این کار داده ­های هر متغیر از میانگین مربوط کم شده و ب
ر انحراف معیار همان متغیر تقسیم می­ شود. به این ترتیب، کلیه متغیرهای پردازش شده، دارای میانگین صفر و انحراف معیار برابر ۱ خواهند بود. بر این اساس، کلیه داده ­های مورد استفاده در مانیتورینگ فرایند تنسی ایستمن (TE) مورد پردازش قرار گرفته و استاندارد شده ­اند.
روش PCA، یک روش خطی کاهش ابعاد ﻣﻲباشد. در این روش با بهره گرفتن از ماتریس که شامل مشاهده از متغیر فرایند می­باشد، مجموﻋﻪای از بردارهای بارگذاری^[۱۷] ایجاد می­ شود. این بردارها که متعامد بوده و بر حسب میزان واریانس مرتب می­شوند، با حل راﺑﻄﻪی ﺑﻬﻴﻨﻪسازی زیر محاسبه می­شوند.
(۳-۱) max
در این رابطه می­باشد. جواﺏهای راﺑﻄﻪی فوق با بهره گرفتن از روش تجزﻳﻪی مقدار منفرد^[۱۸]، ﺑﻪصورت زیر محاسبه می­شوند.
(۳-۲)
در معادﻟﻪی (۳-۲)، عبارت است از یک ماتریس ، حاوی مقادیر منفرد حقیقی نامنفی که ﺑﻪصورت نزولی در طول قطر اصلی ماتریس مرتب شدﻩاند. همچنین، ماتریس یکتای^[۱۹] بعدی است که ستوﻥهای آن، بردارهای بارگذاری می­باشند. هر یک از این بردارها قسمتی از واریانس^[۲۰] موجود در ماتریس دادﻩهای مشاهده را در بر می­گیرند. میزان این واریانس برای بارگذاری ، برابر مربع مقدار منفرد متناظر در ماتریس یعنی ﻣﻲباشد. کل واریانس ماتریس مشاهده ، برابر مجموع مربعات مقادیر روی قطر اصلی ماتریس ﻣﻲباشد. نیز یک ماتریس یکتای بعدی است. از کل بردارهای بارگذاری، بردار اول که درصد قابل قبول واریانس دادﻩها را در برگرﻓﺘﻪاند، برای تشکیل ماتریس بارگذاری انتخاب ﻣﻲشوند. از تصویر کردن ماتریس دادﻩها بر روی ماتریس بارگذاری، ماتریس امتیاز^[۲۱] ﺑﻪصورت زیر محاسبه می­ شود.
(۳-۳)
در معادﻟﻪی (۳-۳)، ، و ﻣﻲباشند. با بهره گرفتن از معادﻟﻪی (۳-۴)، ﻣﻲتوان ماتریس اسکور را در فضای m بعدی، تصویر نمود.
(۳-۴)
اختلاف بین و ، ماتریس باقیمانده^[۲۲] نامیده شده و از راﺑﻄﻪی زیر قابل محاسبه است.
(۳-۵)
تغییرات دادﻩهای مشاهده که در فضای بعدی حاصل از بردارهای بارگذاری تا ، وجود دارد، توسط ماتریس باقیمانده پوشش دادﻩ می­ شود. در این فضا، نسبت سیگنال به نویز کوچک می­باشد. بنابراین، از کم کردن ماتریس باقیمانده از ماتریس مشاهده ، ماتریس ﺑﻪدست می ­آید که تغییرات اساسی و عمدﻩی دادﻩهای فضای مشاهده را در بر می­گیرد.
اگر ستون ام ماتریس را با نشان دهیم، خواص زیر را داریم:

 

1. 1. واریانس، نزولی ﺑﻪصورت مرتب می­ شود.

 

1. میانگین ﻛﻠﻴﻪی ها برابر صفر می­باشد.

استراتژی های کسب و کار
استراتژی های کسب و کار
کنترل فناوری اطلاعات
کنترل کسب و کار
مزیت های سیستمی
مزیت های رقابتی
تناسب استراتژی
مهارت ها
زیر ساخت های سازمان
زیر ساخت های سازمان

زیر ساخت های فناوری اطلاعات
زیر ساخت های سازمان
کنترل ساختار
فرایندها
شکل ۲ – ۱۲ : مدل مفهومی تحقیق
با توجه به اینکه نتیجه تحقیق باید نتیجه ای واقعی و قابل اجرا باشد عوامل زیر یرای انتخاب مدل در نظر گرفته شد : استفاده و معروفیت مناسب مدل/ عام بودن مدل/ جامعیت مدل/ ماهیت مدل/ قابلیت اجرا / سادگی مدل قابلیت ادامه کار و گسترش و حفظ همسویی
با توجه به این فاکتورها ،مدل همسویی استراتژیک انتخاب شد. قابلیت های برجسته این مدل به شرح زیر است:

 

• • این مدل جامع و مانع بوده و تقریبا کلیه المان های مدل های دیگر را پوشش می دهد. در موارد جزیی المان هایی که در مدل های دیگر بررسی شده اند چندان مهم نیستند.

 

• • این مدل از معروفترین و شناخته شده ترین مدل های همسویی بوده و پایه ی بسیاری از مدل های دیگر است.(مانند مدل لوفتمن ، مدل چارچوب متحد و مدل چارچوب هماهنگ همسویی استراتژیک).

 

• • • این مدل همه منظوره بوده و برای هرنوع صنعت و کسب و کاری قابل اجراست و در نتیجه درباره مورد انتخابی این تحقیق که یک سازمان دولتی است مفید واقع می شود.

  

 

• • با توجه به سابقه ی مدل موارد مطالعه و روش های اجرایی قابل استفاده ای برای مدل وجود دارد.

 

• • مدل به صورتی منظم با المان های همسویی برخورد کرده و دسته بندی قابل درکی از المان ها ایجاد می کند که قابلیت توضیح و تفهیم مدل را به اعضای سازمان بالا می برد.

 

• • مدل قابلیت گسترش داشته و روش هایی را برای ادامه فرایند بررسی و حفظ همسویی پیشنهاد می کند.

 

۲-۶- مروری بر مطالعات گذشته:
مطالعاتی که در رابطه با موضوع مورد تحقیق صورت گرفت، بیانگر آن میباشد که در میان طرحهای پژوهشی و تحقیقات انجام شده مطالعات بسیاری در رابطه با همسویی فناوری اطلاعات ، استراتژی های سازمان و … و همچنین عوامل تاثیر گذار بر آن ها انجام شده است . اما مطالعات جامع کمی در رابطه با همسویی استراتژیک فناوری اطلاعات و سازمان با در نظر گرفتن تمامی ابعاد صورت پذیرفته است. این مطلب خود نشان دهنده و مؤید تازه و بدیع بودن پژوهش فوق میباشد. پژوهشهای کم انجام شده در قالب مقالات و گزارشات به نحوی به یکی از جنبه های موضوع مورد تحقیق و آن هم به طور غیر مستقیم پرداختهاند. محقق نیز در انجام این تحقیق خود را ملزم به بهرهگیری از آنها میداند.
۲-۶-۱- مطالعات داخلی:
افشین علیپور پیجانی و محسن اکبری در سال ۱۳۸۵ در مقاله ی خود به سنجش میزان همسویی استراتژی فناوری اطلاعات و استراتژی کسب و کار در یک سازمان با بهره گرفتن از مدل ارتقا یافته بلوغ همسویی لوفتمن پرداخته اند. بررسی میزان اهمیت عوامل همسویی در سازمان مورد نظر نشان می دهد که عوامل مشارکت ، عوامل مدیریت و سطح اعمال اختیار و عوامل ارتباطات به ترتیب بیشترین میزان اهمیت را در بین عوامل همسویی در سازمان را دارا می باشد. سنجش سطح همسویی در سازمان مورد بررسی نشان میدهد که آن سازمان در سطح دوم بلوغ همسویی استراتژیک یعنی« سطح تعهد » قرار دارد که نشان دهنده ی حضور سازمان در ابتدای فرایند همسویی می باشد. این سطح بلوغ همسویی بیانگر این است که نقش و جایگاه استراتژیک فناوری اطلاعات در سازمان نهادینه نشده ، ولی شناخت فرصت های بالقوه برای همسویی آغاز شده است. در نهایت راهبرد های بلند مدت و کوتاه مدت برای بهبود همسویی در سازمان ارائه شده است.
محمد رضا تقوا و پیمان حاجی زاده در سال ۱۳۸۹ در پژوهش خود بیان کردند که یکی از مهم ترین مدلهای مطرح در بحث همسویی راهبرد فناوری اطلاعات و راهبر کسب و کار ،مدل “لوفتمن” می باشد که عوامل همسویی شناسایی شده در ان ، اساس این تحقیق را تشکیل می دهند.
این مدل دارای پنج سطح ، و هر سطح شامل شش عامل است. به منظور شناسایی میزان اهمیت هریک از عوامل همسویی ، پرسشنامه هایی طراحی گردید . نتایج حاصل از این بررسی نشان می دهد که شرکت سایپا یدک در سطح سوم همسویی مدل لوفتمن قرار دارد که بیانگر مرحله ی تمرکز کامل است. در نهایت ، راهکارهایی برای ارتقا به سطح چهارم همسویی ارائه شده است.
سید محمد اعرابی و حسین حقیقت ثابت در سال ۱۳۸۷در مقاله ی خود پس از ذکر ناکامی های سازمانها در بکارگیری موثر فناوری اطلاعات و بیان اهمیت و ضرورت هماهنگی و همسویی میان استراتژی سازمان و استراتژی فناوری اطلاعات، به عنوان یکی از موثرترین راهکارهای حل این مسئله؛ به تبیین الگوی عقلانی برای ارزیابی هماهنگی و همسویی میان این دو پرداخته می شود. در ادامه بر اساس الگوی هماهنگی عقلانی، الگویی با هدف ایجاد و ارزیابی هماهنگی و همسویی میان استراتژی سازمان و یا استراتژی کسب و کار با استراتژی فناوری اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی ، مفهوم سازی شده است.
۲-۶-۲-مطالعات خارجی:
سعید جرفی و حسن جرفی در سال ۲۰۱۱در مقاله خود سعی در فهمیدن نقش انعطاف پذیری IT ، قابلیتIT و اثر ارتباطات برای بهبود همسویی استراتژیک در بانک کشاورزی ایران را دارد. اطلاعات این مطالعه از طریق پرسشنامه جمع آوری شده (N=82)
شرکت کنندگان مدیران بانک کشاورزی ایران بوده اند. نتایج نشان داد که انعطاف پذیری IT ، قابلیتIT و تاثیر ارتباطات ، اثر مثبت بر روی همسویی استراتژیک و برنامه ریزی سیستم های اطلاعات استراتژیک (SISP)دارد.
دونگ ، لیو و این^[۴۵] در سال ۲۰۰۸ براساس یک مطالعه ی تجربی در مقاله خود خلاصه همسویی استراتژیک و تاثیر آن بر عملکرد کسب و کار را بیان می کنند. این مقاله همچنین استراتژی کسب و کار ، استراتژی سیستم اطلاعاتی و همسویی استراتژیک سیستم اطلاعاتی را اندازه میگیرد و یک مدل مفهومی برای توصیف ارتباط بین این فاکتورها می سازد. تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده نشان می دهد که همسویی استراتژیک سیستم های اطلاعاتی می تواند یک پیش بینی بهتر را نسبت به عملکرد استراتژی کسب و کار یا استراتژی سیستمهای اطلاعاتی داشته باشد.
لیدا چن^[۴۶] در سال ۲۰۱۰در مقاله خود با بهره گرفتن از داده های جمع آوری شده از ۱۳۰کسب و کار و مدیران اجرایی فناوری اطلاعات از۲۲شرکت در چین به بررسی سوالات متعدد در زمینه ی همسویی فناوری اطلاعات و کسب و کار پرداخته است. در این پژوهش ارتباط بین ابعاد بلوغ همسویی و همسویی استراتژیک سیستم اطلاعاتی مورد بررسی بود. نهایتا بلوغ همسویی شرکت ها در چین برای ارائه یک تصویر کلی از همسویی فناوری اطلاعات و کسب و کار بین ۱۱شرکت چینی داخلی و ۱۱شرکت چند ملیتی در چین مورد ارزیابی قرار گرفت که شیوه های مختلف فناوری اطلاعات در هر۲نوع شرکت را ارائه کرد.
اسمادی سمان و جوهانا سلیم^[۴۷] در سال ۲۰۱۳ مقاله ای را تحت عنوان بررسی ابعاد همسویی موثر بر عملکرد سازمانی را ارائه کردند که هدف این تحقیق کمک به شکل گیری یک مدل نظری موثر بر ابعاد همسویی که تاثیر بر عملکرد سازمانی دارد می باشد ، این مدل برای فراهم کردن شواهد تجربی که اهمیت طبقه بندی عوامل و ابعاد را در دستیابی به همسویی فناوری اطلاعات و کسب و کار و تاثیر آن بر روی عملکرد دانشگاه ها تایید می کند مهم است.
جوردی ویلاسکا و همکاران در تحقیقی که در سال ۲۰۰۷ تحت عنوان استفاده ازهمسویی فناوری اطلاعات و ارتباطات، به عنوان مولفهای برای موفقیت نوآوری که در کشور اسپانیا و روی ۲۰۳۸ نفر از کارکنان انجام شد نشان دادند که رابطه مثبتی بین استفاده از همسویی فناوری اطلاعات و ارتباطات و بهبود فرآیندهای مرتبط با نوآوری در سازمان برقرار است.
مارتین و میلوی در پژوهش خود در سال ۲۰۰۷ با عنوان افزایش بهره وری شرکتهای کوچک و متوسط از طریق استفادهی بیشتر از فناوری اطلاعات و ارتباطات تاثیر این فناوری بر شرکتهای کوچک و متوسط را از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار دادند. از نظر ایشان، انعطافپذیری به عنوان یک منبع مهم رقابتپذیری در شرکتهای کوچک و متوسط در مقایسه با سازمانهای بزرگ به شمار میرود و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات میتواند به طرز چشمگیری باعث افزایش انعطافپذیری در این شرکتها شود.
۲-۷- جمع بندی
در این فصل پیشینه‌ای از اطلاعات نظری موجود در زمینه پژوهش حاضر ارائه شد. ابتدا در بخش اول رشد و تکامل سیستم های اطلاعاتی و فناوری اطلاعات در سازمان بررسی شد و در بخش دوم به تعریف همسویی ، فواید ، مشکلات و راه های دستیابی به آن پرداخته شد، در بخش سوم مدل های همسویی بررسی شد. سپس در بخش چهارم مدل مفهومی و چارچوب نظری تحقیق ارائه شد و نهایتا در بخش پنجم برخی از پژوهش های داخلی و خارجی مشابه با موضوع تحقیق ارائه و جایگاه پژوهش خود در میان آن ها تعیین گردید.
فصل سوم
روش تحقیق
۳-۱- مقدمه
یکی از مهمترین جنبه‌های تحقیق علمی، روش تحقیق می باشد. بدون داشتن تحقیق و متدولوژی صحیح مرتبط، نتایج و تحلیل های مربوطه قابل تعمیم نخواهد بود. پایه هر علمی روش شناخت آن است و اعتبار وارزش قوانین هر علمی به روش شناختی مبتنی است که در آن علم بکار می‌رود. بطور کلی، روش تحقیق مجموعه ای از قواعد، ابزار و راه های معتبر و نظام یافته برای بررسی واقعیت ها، کشف مجهولات و دستیابی به راه‌حل است. روش تحقیق وسیله این امر است که چگونه یک گزاره تحقیق مورد تأیید قرار گرفته و یا رد می شود (خاکی،۱۳۹۲،ص۲۰۱) . در این فصل، روش تحقیق، جامعه آماری، نمونه آماری و روش نمونه گیری، ابزار جمع آوری اطلاعات، روایی و پایایی ابزار سنجش داده‌ها و روش آماری جهت تحلیل اطلاعات و یافته های تحقیق مورد بحث قرار می گیرد.
۳-۲ - روش انجام تحقیق
مهم‌ترین ویژگی یک مطالعه و بررسی علمی، روش تحقیق آن است و روش تحقیق عبارت است از نحوه گردآوری و تجزیه و تحلیل و پردازش داده‌ها(بازرگان،۱۳۸۱،ص۱۷۹). تحقیق حاضراز نظر هدف، کاربردی^[۴۸]، از نظر جنبه ماهیت و گردآوری داده‌ها و اطلاعات و روش تجزیه وتحلیل یک تحقیق توصیفی^[۴۹]- پیمایشی^[۵۰] می باشد.
تحقیق توصیفی، شامل مجموعه روش‌هایی است که هدف آن توصیف کردن شرایط یا پدیده‌های مورد بررسی است(کاکاوند،۳۹، ص۱۳۸۳).

فهرست جداول
جدول۴-۱٫ جدول توافقی بیماران براساس گروه سنی و نوع گروه آزمایش ۴۸
جدول۴-۲٫ جدول توافقی بیماران براساس جنسیت و نوع گروه آزمایش ۴۹
جدول ۴-۳٫ جدول توافقی بیماران براساس سطح تحصیلات و نوع گروه آزمایش ۵۰
جدول ۴-۴٫ جدول توافقی بیماران براساس عمر فیستول و نوع گروه آزمایش ۵۱
جدول ۴-۵٫ جدول مقایسه میزان درد بیماران قبل و پس از مداخله به تفکیک گروه آزمایش ۵۲
فصل اول
بیان مساله
بیان مساله:
بیماری مزمن کلیه^۱ طیفی از فرایند های پاتوفیزیولوژیک مختلف، مرتبط با عملکرد غیر طبیعی کلیه و یک کاهش پیشرونده در میزان فیلتراسیون گلومرولی^۲(GFR) است[۱]. لفظ دلسرد کننده بیماری کلیوی مرحله نهایی، بیان کننده مرحله ای از نارسایی است که در آن تجمع مواد سمی ، مایعات و الکترولیت ها که به طور طبیعی توسط کلیه دفع می شوند، باعث ایجاد سندرم اورمیک^۳ می شود. این سندرم منجر به مرگ بیمار شده، مگر در حالتی که مواد سمی توسط درمان های جایگزین کلیه، استفاده از دیالیز^۴ یا پیوند کلیه^۵ ، برداشته شوند[۱].
سالیانه میلیون ها نفر از این بیماری رنج می برند و هزینه های مالی بسیار زیادی در سیستم سلامتی و بهداشت صرف آن می شود. در ایالات متحده بیماری کلیوی یکی از علل اساسی گرفتاری و مرگ و میر می باشد. شیوع نارسایی کلیه ۳۵۰۰ مورد جدید در سال است و شیوع بالای ۱۰۰۰ مورد به ازای یک میلیون جمعیت در کشور های توسعه یافته پیش بینی می شود[۲]. در حال حاضر، شیوع نارسایی مزمن کلیه در سراسرجهان در حال افزایش می باشد.
در سال ۲۰۰۰ تعداد بیماران نارسایی مزمن کلیه تحت درمان در سراسر جهان حدود ۱۱۰۰۰۰۰ نفر بود، در پایان سال ۲۰۰۹ تعداد این بیماران به۲۶۵۴۰۰۰ نفر رسید (که با افز ایش ۷-۶ درصدی، دارای رشد معنی داری بیش تر از جمعیت جهان بوده است) [۳]. تخمین زده می شود که در سال ۲۰۲۰ میلادی تعداد بیماران همودیالیزی به ۳۵۰۰۰۰۰ نفر برسد[۴].
۱٫Chronic renal failure 2.Glomerular filtration

 

3. 3. Uremic syndrome 4.Dialysis

 

3. 3. kidney transplant

 

بروزکلی این بیماری ۲۶۰ مورد در هر یک میلیون نفر جمعیت درسال است و هر ساله تقریباً ۶ درصد افزایش می یابد[۱]. در ایران شیوع و بروز آن۲۳۴/۴۹به ازای هر میلیون نفر در سال۱۳۸۰[۵] به ۸۶۳/۳۵۷ به ازای هر میلیون نفر در سال ۱۳۸۶ افزایش یافته است[۶] و طبق گزارش های موجود، شیوع این بیماری در حال افزایش است[۷و۸].
در ایران میزان رشد این بیماری از متوسط رشد جهانی بیشتر است و در حدود ۱۲ % در سال است. برطبق گزارشهای مرکز تحقیقات بیماران کلیوی و پیوند کلیه ایران در سال ۱۳۸۶ ، حدود ۲۹۰۰۰ نفر از بیماران مبتلا به نارسایی مرحله پایانی کلیه ^۱ تحت درمان بودند که از این تعداد ۱۴۰۰۰ نفر ۵/۴۸% تحت درمان با همودیالیز^۲ قرار داشتند [۹].
با توجه به میزان شیوع و بروز بالای این بیماری کنترل و درمان آن ازاهمیت بسزایی برخوردار است. از روش های مهم کنترل و درمان آن می توان، به همودیالیز، دیالیز صفاقی^۳ و پیوند کلیه اشاره نمود. همودیالیز رایج ترین شیوه درمانی در روش های جایگزین دربیماران با نارسایی کلیه است[۷و۸] که در ایران و جهان از آن استفاده می شود[۶]. دسترسی گسترده به دیالیز باعث شده که زندگی صدها نفر از هزاران بیمار دارای بیماری کلیوی مرحله نهایی (ESRD) طولانی گردد[۱]. هدف از دیالیز خارج کردن مواد اضافی بدن و ثبات محیط داخلی بدن است و نیز روشی برای خارج کردن فوری توکسین ها^۴ و سمومی است که باعث ضایعات و صدمات دائمی یا مهلک می شوند.

در جهان میزان مرگ و میر بیماران ESRD در اروپا و ژاپن در کمترین حد می باشد، و در کشور های در حال توسعه بعلت محدودیت دسترسی به دیالیز این میزان بسیار بالاست. در ایالات متحده میزان مرگ و میر بیماران تحت دیالیز در حدود ۱۸-۲۰ درصد در سال و میزان بقای ۵ ساله تقریبا ۳۰-۳۵ درصد می باشد[۱].
جهت همودیالیز بیماران نارسایی کلیه دسترسی به جریان خون بیمار نیاز است. فیستول^۵ ، گرافت^۶ و یا کتتری^۷ که خون از طریق آن به درون سیستم دیالیز می آید را دسترسی عروقی^۸ می نامند [۱]. هارویچ^۹، بریسکا^۱۰و اپل^۱۱ در سال ۱۹۶۶ تکنیک جراحی فیستول بین شریان و ورید را گزارش کردند که امروزه بعنوان بهترین وسیله جهت دستیابی مناسب عروقی برای بیمارانی که احتیاج به همودیالیز مزمن دارند شناخته شده است[۱۰]. فیستول دارای میزان موفقیت طولانی مدت بسیار بالایی در میان تمام گزینه های دسترسی دیالیز است[۱] و فیستول شریانی وریدی (AVF)¹² را می توان به عنوان استاندارد طلایی جهت دسترسی عروقی در بیماران دیالیزی به حساب آورد[۱۱].
۱٫End-stage renal disease (ESRD) 2.Hemodialysis 3.Peritoneal Dialysis
۴٫Toxins 5. Fistula 6.Graft 7.Catheters 8.Vascular access
۹٫Hurwich 10.Brescia 11.Appel 12.Arteriovenous fistula (AVF)
فیستول از طریق اتصال شریان به ورید به وجود می آید و باعث می شود ورید نیز خون شریانی داشته باشد، این عمل موجب می شود تا برای دسترسی به جریان خون بتوان از سوزن های بزرگ(بخصوص G 15) استفاده کرد[۱].
ساعات دیالیز برای اکثر بیماران ESRD ، در هر هفته بین ۹-۱۲ ساعت مورد نیاز است که به سه دوره تقریبا مساوی تقسیم می شود[۱] و در هر جلسه جریان خون از طریق دو سوزن ، یکی جهت گرفتن خون و دیگری جهت بازگرداندن مجدد خون به بدن، برقرار می شود[۱۲و۱۳]. بنابراین بیماران با مرحله انتهایی کلیه به طور مکرر با استرس و درد ناشی از۳۰۰ مرتبه کانولاسیون^۱ فیستول در سال مواجهند[۱۱و۱۴و۱۵].
درد^۲ یک پدیده چند بعدی است که تعریف آن مشکل است، و یک تجربه حسی و فردی است، تجربه دو نفر از درد کاملا شبیه هم نیست[۱۶]. درد تجربه روحی، حسی ناخوشایندی است که با آسیب احتمالی یا حتمی بافت در ارتباط بوده[۱۷] و اغلب با ترس، نگرانی و اضطراب همراه است[۱۸].
انجمن بین المللی درد(IASP)³ در ۱۹۷۹درد را اینگونه تعریف می کند: درد یک احساس ناخوشایند و یک تجربه عاطفی است که با آسیب های بالقوه یا بالفعل بافتی همراه است[۱۹]. درد نه تنها از بیماری اصلی ناشی می شود، بلکه ممکن است از بسیاری از رویه های تشخیصی ودرمانی تهاجمی مشتق شود[۲۰]. روش های تشخیصی درمانی جزء پرتنش ترین حوادث پزشکی شناخته شده اند[۲۱]. قرار دادن کتتر داخل وریدی یکی از رایج ترین پروسیجر های تهاجمی دردناک پرستاری است[۲۲و۲۳]. ترس از سوزن در بیمارممکن است موجب هراس^۴، کاهش یا عدم همکاری، تلاش های مکرر جهت رگ گیری، درد اضافی، طولانی شدن زمان کلی روش های درمانی و عدم موفقیت در روند کلی درمان شود[۲۴].
مطالعات نشان داده که ۳/۵% بیماران بزرگسالان دارای ترس شدید و ۲۲ % دچار ترس متوسط از سوزن هستند، درد ناشی از ورود سوزن ها و کاتتر به عروق خونی وقتی مشکل ساز می شود که تکرار شونده بوده و نیاز به استفاده مداوم از آن ها باشد . بیش از یک پنجم بیماران همودیالیزی درد ناشی از وارد نمودن سوز نهای عروقی را غیر قابل تحمل بیان می کنند [۲۵].

 

1. 1. Cannulation 2.Pain

 

1. 1. The International Association for Study of Pain

 

۴٫Phobia
هم چنین مطالعات نشان می دهد که ۴۷% بیماران همودیالیزی از سوزن می ترسند و قرار دادن کاتتر های عروقی را شدیدترین بخش استرس حاصل از درمان و بزرگ ترین دغدغه در هنگام انجام همودیالیز بیان می کنند[۲۶].
بیماران اغلب هنگامی که تحت یک روش درمانی با کمترین میزان درد ممکن و یا فاقد درد قرار می گیرند، به کادر پزشکی(پزشکان، پرستاران و…) اعتماد پیدا می کنند؛ بنابراین اگر پروسه های درمانی روتین(مثل واکسن زدن، نصب کاتتر وریدی و…) درد نداشته باشند، مقبولیت بیشتری خواهند داشت[۲۷]. از انجا که درک افراد از درد حالتی پویاست، لذا پرستاران باید به مفهوم آن اشراف کامل داشته باشند. به منظور انتخاب راهکارهای مناسب برای کنترل درد، پرستاران بیمار و خانواده و همچنین دیگر اعضای گروه درمانی بایستی همکاری و تعامل نزدیکی با یکدیگر داشته باشند[۲۸].
بنا به توصیف مک کافری^۱ در ۱۹۷۹ ” درد آن چیزی است که فرد بیان می کند و وجود دارد تا هر زمانی که وی حس می نماید". تسکین درد بیمار به عنوان یک حقوق انسانی مطرح است و جزو حقوق انسانی بیماران آورده شده است. پرستاران از نظر قانونی و اخلاقی وظیفه تسکین درد بیمار را برعهده دارند. تسکین موثر درد بیماران نه تنها موجب راحتی جسمی بیماران می شود، بلکه موجب ارتقا کیفیت زندگی، برگشت سریع تر به زندگی روزمره و کاهش مدت اقامت در بیمارستان و همچنین کاهش هزینه های وی می شود[۲۸]. درد یک وضعیت تنش زا است که می تواند برالگوی زندگی و سلامت روانی فرد اثر گذار باشد. با علم به اثرات درد بر زندگی بیماران، پرستار می تواند با دید بهتری به بیمار کمک نماید[۲۸]. درد مفهومی چند بعدی دارد که عوامل روانی، روحی، اجتماعی ، فیزیولوژیک و فرهنگی در آن موثر است، لذا تجربه درد در هر فرد با فرد دیگر متفاوت است. پرستار باید تمامی عوامل موثر بر درد را بشناسد و آن را در بررسی و اقدامات خود در نظر بگیرد[۲۸]. مددجویانی که همواره از درد جسمی رنج می برند توانایی کمتری جهت مشارکت در فعالیت های روزمره زندگی دارند. با بررسی این افراد می توان به سطح ناتوانی انها و میزان تطابق فرد با آن پی برد[۲۸]. توجه به مقدار تاثیری که درد بر فعالیت های بیمار گذاشته است دارای اهمیت می باشد. ممکن است شدت درد بیمار به شکلی باشد که سبب انزوای اجتماعی وی شده باشد[۲۸].
۱٫McCaffery
اقدامات پرستاری در اغلب حیطه های پرستاری به منظور ایجاد راحتی مددجویان صورت می گیرد. بسیاری از تئوری های پرستاری، ایجاد راحتی و آرامش بیمار را نیاز اصلی بیمار و هدف اساسی اقدامات پرستاری ذکر کرده اند. هر فردی دارای زمینه های فیزیولوژیکی، اجتماعی، روحی، روانی و فرهنگی است که روی برداشت وی از درد و یا راحتی تاثیر گذار است[۲۸]. در بین پرسنل مراقبت بهداشتی ، پرستار نقش کلیدی را در کاهش درد ایفا می کند. در دهه های گذشته توجه روزافزونی به نقش پرستاران در کنترل درد شده است و مطالعات مختلف نشان می دهند که جایگاه و نقش پرستاران به منظور کنترل درد در حرفه پرستاری در حال توسعه است. پرستاران به دلیل نقش محوری در ارائه مراقبت به افراد مبتلا به نارسایی مزمن کلیه، می توانند در تسکین درد این بیماران موثر می باشد[۲۹].
در گذشته درد به عنوان یک نشانه و علامت بیماری در نظر گرفته می شد، اما امروزه به درد به عنوان یک بیماری مجزا و جداگانه توجه می شود. درد چیزی فرا تر از یک احساس فیزیکی مرتبط با یک محرک خاص است[۲۸]. تجربه درد یک مسئله چند بعدی و مشتمل بر اجزا جسمی (فیزیکی) ، عاطفی و شناختی است. محرک درد می تواند ماهیت فیزیکی و یا روانی داشته باشد. درد می تواند موجب تحلیل انرژی افراد باشد و بر ارتباطات فردی و تعاملات اجتماعی و درک وی از مفهوم زندگی تاثیر گذار باشد. درد را نمی توان با معیار های عینی سنجید. غالبا فردی که درد میکشد، می تواند محل درد را مشخص کرده و چگونگی آن را توصیف نماید. اثبات اینکه درد بیمار واقعی است جزو مسئولیت های مددجویان نیست و پرستار مسئول است که وجود درد مددجو را باور نماید. [۲۸].گرچه شناخت و مبارزه بادرد و درمان و تسکین آن یکی از مسئولیت های کادر درمانی است اما بسیاری از پرستاران احساس می کنند که درد را فقط می توان کاهش داد و قادر به کنترل و پیشگیری از آن نیستند، در حالی که پیشگیری از درد بر اساس اعتقادات بشر دوستانه و اصول پزشکی و فیزیولوژی به مراتب بهتر از درمان است[۳۰و۳۱و۳۲].
بنابراین یافتن روش هایی مناسب جهت کنترل درد حین وارد نمودن کاتتر یا سوزن به داخل عروق بسیار اهمیت دارد[۳۳]. برای اینکار باید از روش های راحت، سریع الاثر، ارزان و مؤثر در کاهش و تسکین درد استفاده و از عوارض سوء آن جلوگیری نمود[۳۴]. جهت تسکین درد، روش های دارویی و غیردارویی زیادی وجود دارند که در برخی موارد تأثیر این روش ها بر کاهش درد بیماران مورد سوال است[۲۸] .
روش استاندارد برای ایجاد حس بی دردی پوست، شامل تزریق سطح پوست ولایه های زیرین پوست توسط لیدوکائین^۱ و پریلوکائین ^۲ با بهره گرفتن از سوزن نازک می باشد[۳۵]. با توجه به این که تزریق ماده بی حسی دردناک بوده و یک ریسک جراحت توسط سوزن ایجاد می شود و همچنین باعث ناراحتی، ترس و اضطراب خواهد شد؛ بنابراین استفاده از آن در رگ گیری منطقی به نظر نمی رسد. از این رو بهتر است که یک ترکیب دارویی موضعی که فواید قابل توجهی در ممانعت از پروسه درد دارد، استفاده شود[۲۴و۳۶]. از تکنیک های بی حسی موضعی مؤثر در کاهش درد بیماران استفاده از ژل^۳، پماد^۴، پچ^۵، و اسپری^۶ موضعی بی حس کننده می باشد که می تواند درد ناشی از اقدامات پزشکی مثل رگ گیری را کاهش دهد[۳۷]. بی حسی موضعی یکی از روش های رایج جهت غلبه بر درد ناشی از کانولاسیون می باشد[۳۸] و تحقیقات قبلی موثر بودن استفاده از پماد های بی حس کننده موضعی را در کاهش درد ناشی از کانولاسیون فیستول ، در بیماران دیالیزی بیان می کنند [۳۹و۴۰]. از فواید دیگر داروهای موضعی لوکالیزه بودن عمل آن با جذب سیستمیک جزئی، تجویز راحت و قابلیت کاربرد آن توسط خود بیمار می باشد[۴۱].
یکی از داروهای بی حس کننده موضعی پماد املا^۷، مخلوط یوتکتیک ترکیبی از لیدوکایین ۵/۲ درصد و پریلوکایین ۵/۲ درصد می باشد، به این مخلوط EMLA اطلاق می گردد [۴۲]. کلمه یونانی یوتکتوس^۸ به معنای ماده ای است که آسان ذوب یا حل می شود و یوتکتیک میکسچر^۹یعنی مخلوطی که در حرارتی پایین تر از نقطه ذوب مواد متشکله خود ذوب می گردد[۴۲]. داروی فوق مورد تایید انجمن غذا و دارو بوده و با تغییر در دپولاریزاسیون^۱۰ غشا سلولی نسبت به یون سدیم هدایت تکانه عصبی را مسدود می نماید[۴۳].
این دارو از پوست سالم نفوذ کرده و بی دردی را در لایه های سطحی پوست در چندین میلی متر فراهم می نماید[۴۴]، جهت تاثیر باید پماد تقریبا ۶۰ دقیقه قبل از انجام پروسیجر در محل مورد نظر مالیده و با پانسمان بسته شود[۴۴و۴۵]. یافته های مطالعات مشابه نشان می دهد که ترکیب فوق در کاهش درد واکسیناسیون[۴۶]، کانولاسیون فیستول در بیماران دیالیزی[۴۷] و رگ گیری با آنژیوکت در زنان تحت عمل سزارین انتخابی [۴۸] موثر بوده است.
۱٫Lidocaine 2.Prilocain 3.Gel
۴٫Ointment 5.Patch 6.Spray
۷٫eutectic mixture of local anesthetic

 

عدد ثابت

۷۹۱٫

۰۹۸٫

 

۸٫۰۳۶

۰۰۱/۰p <

 

اعتماد

۷۵۳٫

۰۲۹٫

۷۹۸٫

۲۶٫۰۴۸

۰۰۱/۰p <

 

آماره آزمون تحلیل واریانس۴۸۹/۶۷۸ سطح معناداری مدل : ۰۰۱/۰p< ضریب همبستگی: ۷۹۸/۰
ضریب تعیین مدل رگرسیونی: ۶۳۷/۰ آماره دوربین واتسون: ۶۲۷/۱

 

 

از آنجایی که مقدار آماره دوربین واتسون بدست آمده از جدول ۴-۱۰بین ۵/۱ تا ۵/۲ است، می توان فرض استقلال جملات خطای رگرسیونی را پذیرفت. در نتیجه مدل مذکور از نیکویی برازش مناسب به لحاظ برقراری شرط استقلال جملات خطا برخوردار است.
با توجه به ضریب تعیین بدست آمده (۶۳۷/۰)، با بهره گرفتن از متغیر توضیحی اعتماد می توان تا ۷/۶۳ درصد از تغییرات موجود در متغیر سیستم بانکداری نوین را توجیه نمود. همچنین نتایج آزمون تحلیل واریانس مدل برازش شده را (با توجه به سطح معناداری کمتر از ۰۰۱/۰) در سطح خطای نوع اول ۰۵/۰، معنادار برآورد کرده است.
سطح معناداری آزمون صفر بودن ضریب رگرسیونی متغیر اعتماد در مدل برازش شده کمتر از ۰۰۱/۰ بدست آمده است، در نتیجه فرضیه صفر بودن این ضریب را رد کرده و فرضیه ی مربوط به این سؤال پژوهش، در سطح خطای نوع اول ۰۵/۰، پذیرفته می شود. بدین معنا که اعتماد بر سیستم نوین بانکداری شعب بانک ملی شهر خرم آباد تاثیر معناداری دارد. مثبت بودن ضریب رگرسیونی بدست آمده برای متغیر اعتماد (۷۵۳/۰)، نشان دهنده ی مثبت بودن رابطه اش با متغیر پاسخ سیستم نوین بانکداری است. بدین معنی که هر چه اعتماد در بین مشتریان در سطح بالاتری قرار داشته باشد، استفاده آن ها از سیستم نوین بانکداری افزایش پیدا خواهد کرد. مدل رگرسیونی برازش شده برای بیان این رابطه را می توان بطور خلاصه بصورت زیر نشان داد:

خطا + (اعتماد) ۷۵۳/۰ + ۷۹۱/۰= سیستم نوین بانکداری
باید توجه داشت که حضور عدد ثابت با توجه به سطح معناداری کمتر از ۰۰۱/۰ معنادار بوده است.
آیا بین تضمین و سیستم نوین بانکداری شعب بانک ملی شهر خرم آباد رابطه معنی داری وجود دارد؟
جزئیات برازش مدل رگرسیونی بین متغیر پاسخ سیستم بانکداری نوین و متغیر پیش بینی کننده تضمین، در جدول ۴-۱۱ نشان داده شده است.
جدول ۴-۱۱ : نتایج برازش مدل رگرسیونی بین تضمین و سیستم نوین بانکداری

 

پارامتر

ضریب رگرسیونی

خطای برآورد

ضریب استاندارد شده

آماره آزمونt

سطح معناداری

 

عدد ثابت

۷۱۵٫

۰۹۰٫

 

۷٫۹۲۴

PC47

 

و ورود آنها به مسائل زیست‌محیطی جدّی نیست.

 

تجربه ضعیف قضات در مسائل زیست‌محیطی

 

 

 

PC48

 

شما در نظر بگیرید حدّاکثر مسئولین رده بالای ما در سه قوه کشور بیش از ۱۰ هزار نفر نیستند. ۱۰ هزار نفر تصمیم‌گیرنده. جهت‌گیری ۱۰ هزار نفر تصمیم‌گیرنده در برابر ۷۵ میلیون نفر مردم.

 

اهمیت رویکرد دولتمردان و تأثیرات وسیع آن

 

 

 

PC49

 

بدنه اجرایی دستگاه‌ها را هم نباید جزء دولتمردان محسوب کرد چرا که آنها مجری تصمیمات تصمیم‌گیرندگان هستند و در واقع جزئی از مردم محسوب می‌شوند.

 

ضرورت تفکیک بدنه بوروکراسی از دولتمردان در موضوع اصلاح نگرش‌ها

 

 

 

PC50

 

یک کمیته هست که با مشارکت دفتر رهبری و مجمع تشخیص مصلحت نظام ایده کلی محیط زیست را تدوین و جهت درج به عنوان سیاست‌های کلان به مجمع تشخیص پیشنهاد می‌کنند.

 

نقش مجمع تشخیص در تدوین سیاست‌های کلان

 

 

 

PC51

 

ما در این کمیته بعد از یک سال و نیم هنوز نتوانسته‌ایم حرف علمی خود را برای اعضاء به اثبات برسانیم. یک عدّه افرادی هستند که اصلاً درک جامعی از محیط زیست ندارند. ما در این سطح هنوز به تفاهم نرسیده‌ایم.

 

عدم درک جامع زیست‌محیطی، مانع پیشرفت در مرحله تدوین

 

 

 

PC52

 

روایات مهمی نیز مؤید اهمیت بجث جهت‌گیری مسئولین داریم. یک روایت اینکه «النّاس علی دین ملوکهم» و روایت مهم دیگر از پیامبر اکرم ^{صلوات‌ا…علیه‌وآله} «صنفان من امتی إذا صلحا صلحت امتی و إذا فسدا فسدت امّتی: العلماء و الأمراء»

 

تأیید اهمیت بیشتر اصلاح نگرش دولتمردان نسبت به مردم در منابع دینی

 

 

 

PC53

 

تا زمانی که تشکل‌های مردم نهاد زیست‌محیطی در هر زمینه‌ای وابستگی مالی به دولت دارند طبیعی است که باید دستگاه بالادست خود که به آنها کمک مالی می‌کند را از خود راضی نگه دارد

 

وابستگی مالی NGOs، مانع اعتراض به دولت

 

 

 

PC54

 

و این مخلّ فلسفه شکل‌گیری آنهاست.

 

وابستگی مالی NGOs، نقض فلسفه وجودی‌شان

 

 

 

PC55

 

این تشکل‌ها باید فعال باشند، تجمعات، جلسات و همایش‌ها برگزار کنند، حضور فعال در صحنه سیاسی داشته باشند، رسانه مکتوب و مجازی داشته باشند و … در صورتی که اصلاً اینطور نیست.

 

ضرورت فعال بودن NGOs به ویژه با بهره گرفتن از ابزار رسانه

 

 

 

PC56

 

در برخی موارد نیز بودجه‌ای که سازمان دولتی به آن تشکل مردم‌نهاد می‌دهد به صورت کاملاً صوری است به این شکل‌ که بودجه‌ای که داده را تحت عناوین دیگر بلافاصله از آن تشکل می‌ستاند.

هستى ما ز پهلوى یار است سایه بى‌شخص خود کجا باشد
بى تو من زندگى نمى‌خواهم گر تو خواهى چنین روا باشد
دل که آیینه جمال تو نیست پاره‌سنگى^[۳۱۹] است دل چرا باشد
انتقام از زمانه مى‌گیریم آن ستمگر اگر ز ما باشد
چه ز بیگانه‌ها طمع دارى یار باید که آشنا باشد
خانه در کوى او گرفت فقیر فقر همسایه غنا باشد
من و حسنى که تجلى‌کده جانش باشد چشم خورشید به حیرت نگرانش باشد
آنکه چون موج طپش در رگ جانها فکند پیچ و تابى است که در موى میانش باشد
خوبرویان همه سر بر خط فرمان وى‌اند مرکز دایره حسن دهانش باشد
خط به آن چهره گلرنگ چه خواهد کردن باغ فردوس چه پرواى خزانش باشد
جلوه حسن ترا از دل صد چاک چه غم پرتو ماه کجا فکر کتانش باشد
لاله‌زارى شمرد سینه پرداغ مرا اشک چشمم به نظر آب روانش باشد
نیستم رنجه به دشنامم اگر یاد کند غرض این است که نامم به زبانش باشد
عاقل آن است که دیوانه^[۳۲۰] یار است فقیر باخبر اوست که از بى‌خبرانش باشد
در خلوت دل غیر تو را بار نباشد جایى که تویى در خور اغیار نباشد
برخاسته از دامن این دشت غبارى اى منتظران گرد ره یار نباشد
دیوار و درش سخت فریبنده دلهاست اى اهل دل این خانه خمّار نباشد^[۳۲۱]
از بتکده تا کعبه چه فرقست بپرسید همسایه دیوار به دیوار نباشد
کارى است رخش دیدن و از کار برفتن^[۳۲۲] رحم است بر آنکس که در این کار نباشد
در وصل دلم بود نمکخوار لب دوست در هجر چرا تشنه دیدار نباشد
از کفر سر زلف تو اى دشمن ایمان یک سبحه ندیدیم که زنار نباشد
بسیار به دل مى‌خلدم ناله ناقوس^[۳۲۳] این بتکده منزلگه دلدار نباشد
امروز نهان نیست که فرداش توان دید دلدار مرا وعده دیدار نباشد
هر لحظه به رنگ دگر از پرده برایى در جلوه‌گریهاى تو تکرار نباشد

از عشق فقیر این همه لذت نتوان برد معشوق اگر شوخ و دل‌آزار نباشد
با من آن بیدادگر در موسم خط یار شد خط او زخم دلم را مرهم زنگار شد
خانمان‌سوز است هر آهى که از دل مى‌کشم زین زمین نخلى که سر بر کرد آتشبار شد
گفتم او را گر بیابم دست در دامن زنم کار چون با دامنش افتاد دست از کار شد
آخر آن نازک کمر از اهل دل الفت برید بر نهال قامتش دل بستن ما^[۳۲۴] بار^[۳۲۵] شد
دانه‌هاى سبحه یکسر صرف دام شید کرد عاقبت تسبیح زاهد رشته زنار شد
بوالهوس هم رفته رفته با جفایش خو گرفت آخر این انگاره از سوهان زدن هموار شد
لذت قند مکرر مى‌دهد شعر فقیر تا زبانش وقف مدح حیدر کرار شد
پنجه عشقم گریبان مى‌کشد دل به آن برگشته مژگان مى‌کشد
از گل فردوس پیش ما مگو خار راهش دامن جان مى‌کشد
کى تواند شد دل نقاش جمع نقش آن زلف^[۳۲۶] پریشان مى‌کشد
روز محشر هم بت مغرور ما دامن از دست شهیدان مى‌کشد
هر که عاشق را نصیحت مى‌کند توتیا در چشم گریان مى‌کشد
بار غم خون جگر آه فراق دل چه‌ها از دست هجران مى‌کشد
گر چنین ناز تودل را خون کند کار چشم ما به طوفان مى‌کشد^[۳۲۷]
سبزه خط تو مى‌بالد به خویش کاب^[۳۲۸] زان چاه زنخدان مى‌کشد
غنچه در پیش دهانت اى صنم سر ز خجلت در گریبان مى‌کشد
نشئه دارد از مى وحدت فقیر جام عشق شاه مردان مى‌کشد
شمع محفل تا رخ آن شوخ بى‌پروا نشد در هواى سوختن پروانه را پر وا نشد
عارى از طغراى مشکین بود منشور جمال تا به طرف عارضش زلف معنبر وا نشد
عقده‌اى کز عشق در کار دل گرمم فتاد غیر خاکستر شدن مانند اخگر وا نشد

۲-۹- حالت پایه در ابررسانایی
باردین و همکاران توانستند نشان دهند نظریه ساده کوپر می تواند در مورد تعداد زیادی الکترون که با یکدیگر برهم کنش انجام می دهند اعمال شود. حالت پایه یک گاز فرمی، شامل الکترونهای بدون برهم کنشی است که درون دریای فرمی قرار دارند. از این حالت می توان برهم انگیختگی های بطور دلخواه کوچکی را بدست آورد. یک حالت برانگیخته را می توان با برداشتن یک الکترون از سطح فرمی و بالا بردن آن به بالای سطح فرمی تشکیل داد. نظریه BCS نشان می دهد که با یک برهم کنش جاذب مناسب بین الکترونها، حالت پایه جدید ابررسانا ایجاد خواهد شد که با یک انرژی متناهی E_g مشخص می شود. حالت پایه BCS در شکل (۲-۶- الف) نشان داده شده است، حالت BCS که شامل مخلوط هایی از اربیتال های تک الکترونی در بالای انرژی فرمی است در شکل (۲-۶- ب) دیده می شود.
شکل ۲-۶- الف- احتمال p برای اینکه با انرژی ε در حالت پایه گاز فرمی بدون برهم کنش اشغال شود. ب- در ناحیه ای که پهنای آن از مرتبه گاف انرژی است، حالت پایه BCS با حالت فرمی تفاوت دارد. هر دو منحنی در صفر مطلق ترسیم شده اند.

مقایسه بین شکل الف و ب نشان می دهد که انرژی جنبشی حالت BCS بالاتر از انرژی حالت فرمی است. ولی انرژی پتانسیل جاذب حالت BCS گرچه در شکل نشان داده نشده است، چنان عمل می کند که انرژی حالت BCS را نسبت به حالت فرمی پایین می آورد. به هر حال جنبه اصلی حالت BCS این است که اربیتال های یک ذره ای بصورت زوج اشغال می شوند، اگر اربیتالی با بردار موج K و اسپین رو به بالا اشغال شود، در اینصورت اربیتال با بردار موج K- و با اسپین رو به پایین نیز اشغال خواهد شد. اگر ↑ K₁ خالی باشد، در اینصورت↓ K₁- نیز خالی خواهد بود. این زوج ها همان زوج های کوپر هستند که اسپین صفر و بسیاری از صفات بوزون ها را دارا هستند.
۲-۱۰-کاربردهای ابررسانایی
اونس نه تنها کاشف ابررسانایی است، بلکه اولین فردی است که در جهت استفاده عملی از ابررساناها اقدام نمود. تلاشهای او در جهت ساخت آهن ربای الکتریکی بدلیل پایین بودن میدان مغناطیسی بحرانی ابررساناها در آن زمان ناموفق ماند. همچنین در سال ۱۹۳۰ با بهره گرفتن از ابررساناها، کلیدهایی طراحی و ساخته شد که با اعمال میدان مغناطیسی مناسب از حالت روشن به خاموش انتقال می یافتند.
پس از کشف ابررسانایی در آلیاژها و بویژه در آلیاژ Nb₃Sn در سال ۱۹۵۳، استفاده از ابررساناها چشم انداز بهتری پیدا کرد و ابررساناها با توجه به صفر بودن مقاومت الکتریکی، برای ایجاد میدان های مغناطیسی و انتقال نیرو مورد استفاده قرار گرفتند. کشف پدیده جوزفسون و تونل زنی الکترونهای عادی و ابرالکترونها، دریچه های جدیدی را در جهت استفاده هرچه بیشتر از ابررساناها بازنمود.
آهنرباهای ابررسانا از قوی‌ترین آهنرباهای الکتریکی موجود در جهان هستند. از آنها در قطارهای سریع السیر برقی و دستگاه‌های MRI و NMR و هدایت کردن ذرات در شتاب دهنده‌ها استفاده می‌شود. همچنین می‌توان به عنوان جدا کننده‌های مغناطیسی در جاهایی که ذرات مغناطیسی ضعیف خارج می‌شود مثلا در صنایع رنگ سازی استفاده شود. همچنین از ابررساناها در مدارات دیجیتالی نیز استفاده می‌شود به عنوان مثال در ایستگاه های RF و موبایل در ایستگاههای امواج ماکروویو. از ابررساناها در اتصال جوزفسون برای ساختن بلوک‌های ساختمان اسکوئید استفاده می‌شود که حساسترین اندازه‌گیر امواج مغناطیسی می‌باشد. سری دیگر دستگاه‌های جوزفسون برای ردیابی فوتون و یا به عنوان میکسر استفاده می‌شود. از مقاومت هایی که به ابررسانا تبدیل می‌شوند نیز در ساختن دماسنج و گرما سنج های حساس^[۱۲۰] ردیاب فوتونی استفاده می‌شود.
یک کاربرد آرمانی برای ابررساناها، استفاده از آن ها در انتقال قدرت به شهرهاست. اگرچه به خاطر قیمت بالا و نشدنی بودن سرد سازی مایل ها سیم ابررسانا برای رسیدن به دماهای بسیار پایین، این کار تا به حال تنها در اندازه آزمایش باقی مانده است.
محققان امیدوارند که در آینده از ابررسانا در ساختن ترانسفورماتورها، وسایل ذخیره برق، الکتروموتورها، محدود کردن جریان اتصال کوتاه، وسایل شناور مغناطیسی استفاده کنند. اما چون ابررساناها به تغییر و حرکت میدان مغناطیسی حساسند استفاده از آن‌ ها در برق جریان متناوب مثل ترانسفورماتورها بسیار سخت پیشرفت می‌کند ترجیحاً در حیطه کاری جریان مستقیم می‌باشد.
۲-۱۱- فرمالیسم نسبیتی ابررسانایی
باگالیوباف تئوری متعارف باگالیوباف – دی جنیس را برای ابررسانایی انجام داد که فرمول بندی جدیدی از تئوری BCS می باشد.این چارچوب برای تامین نسبیتی تئوری ابررسانایی مناسب می باشد.
اثرات نسبیتی می تواند اثر عمیقی برروی ابررسانایی داشته باشد. واقعیت نسبی بودن برای تعداد زیادی از پدیده های مهم در ابررساناها مناسب است. تئوری BCS ابررسانایی در فرمالیسم اصلی اش به آسانی به قلمرو نسبیتی تعمیم نمی یابد.
در سال ۱۹۹۹ کاپل^[۱۲۱] و گراس^[۱۲۲] به معرفی یک چارچوب نسبیتی برای تئوری میکروسکوپی ابررسانایی پرداختند و دو معادله نتایج آنها گردید[۷۷]. معادله دیراک – باگالیوباف – دی جنیس که معادله اساسی تئوری میکروسکوپیک ابررساناهاست، تعمیم نسبیتی معادله باگالیوباف – دی جنیس است. در این تئوری پارامتر نظم، جفت های کوپر را توصیف می کند و در واقع عملگرهای میدان را تولید می کند. ترکیب خطی از این عملگرها حالات تک تایی و سه تایی معمول را تشکیل می دهد. جزئ بنیادی در هر توصیفی از ابررسانایی پارامتر مرتبه ابررسانایی یا پارامتر نظم است. در حالت غیر نسبیتی پارامتر نظم ساختار با بررسی های تقارنی کاملا معمول بدست می آید. تئوری BCS معمول با جفت شدگی معمول میان فوتونی، تقارن s-wave را برای پارامتر مرتبه ابررسانای معمول مناسب می شمارد. یک مساله مهم در ابررسانایی، برقرار نمودن تقارت پارامتر مرتبه ابررسانایی در ابررساناهای دما بالاست. جفت شدگی های اسپین تک تایی و سه تایی متناسب با تقارن های نقطه ای پارامتر نظم ابررسانایی متناسب هستند. هامیلتونی دیراک – باگالیوباف – دی جنیس^[۱۲۳] معادلات کاملا عمومی را نتیجه می دهد اما در اکثر موارد اندر کنشی که به خاصیت ابررسانایی می انجامد، یک نوع جفت شدگی ها را برمی گزیند که آن هم متوجه یک یا تعداد کمی از پارامترهای نظم مختلف موجود در این هامیلتونی است و در اینصورت نیازی به بررسی هامیلتونی کلی نیست.
۲-۱۲- جفت شدگی های نوع s، p، d، f در ابررساناها
در ابررساناها جفت های کوپر می توانند در یک حالت اسپین کلی = ۰ S_tot ، اسپین تک تایی یا S_tot = ۱ ، اسپین سه تایی باشند. بخاطر خصوصیات پاد جابجایی الکترونها بعنوان یک فرمیون حالت اسپین تک تایی پاد متقارن با یک تابع موج اربیتالی با پاریته زوج و با اندازه حرکت زاویه ای اربیتالی L = ۰ حالت جفت شدگی s-wave و با اندازه حرکت زاویه ای اربیتالی L = ۲ حالت جفت شدگی d-wave را دارد (شکل ۲-۷). حالت اسپینی سه تایی متقارن همراه با یک تابع موج اربیتالی پاد متقارن و پاریته فرد با اندازه حرکت زاویه ای اربیتالی L = ۰ دارای جفت شدگی p-wave و با اندازه حرکت زاویه ای اربیتالی L = ۳ دارای جفت شدگی f-wave می باشد. ابررسانایی معمول بوسیله جفت های کوپر s-wave مشخص می شوند که بوسیله یک ربایش خالص از برهم کنش الکترون – فونون شکل می گیرند. این برهم کنش با بهره گرفتن از تئوری BCS شرح داده شد.
شکل ۲-۷- جفت شدگی های نوع s، p، d
۲-۱۳- ابررسانایی در گرافن
با وجود اینکه خاصیت ابررسانایی ذاتا در گرافن وجود ندارد، اما با بهره گرفتن از اثر مجاورت با یک الکترود ابررسانا، خاصیت ابررسانایی را بخود می گیرد و به این ترتیب ابررساناهای غیر معمول می توانند انواع پتانسیل های جفت شدگی را به این ماده القا نماید. اثر مجاورت عبارت است از القای خاصیت ابررسانایی به یک ماده غیر ابررسانا در موقعیت تماس دو ماده [۷۸].
اثر مجاورت^[۱۲۴] به دلیل پخش^[۱۲۵] جفت های کوپر به فلز نرمال است، این اثر همانند پیوندهای p-n در نیمه رساناها یک اثر ترمودینامیکی محسوب می شود، یکی از جدیدترین کاربردهای این اثر در ماده گرافن است.برای القای خاصیت ابررسانایی در گرافن، از الکترودهای ابررسانا استفاده کردند که از لایه هایی به ضخامت ۱۰ نانومتر از تیتانیوم و لایه آلومینیوم به ضخامت ۷۰ نانومتر تشکیل یافته بودند که برای الکترود آلومینیوم بعنوان لایه ابررسانایی که خاصیت ابررسانایی را به گرافن القا نماید، استفاده کردند.
از جدیدترین مطالعات در حوزه گرافن، ظهور انواع پتانسیل های جفت شدگی تقارنی در هامیلتونی نسبیتی ابررسانایی این ماده یعنی فرمالیسم dBG می باشد.
تونل زنی بین گرافن نرمال و گرافن ابررسانای یک اتصال NG/SG را برای اولین بار بیناکر^[۱۲۶] مورد مطالعه قرار داد[۷۹]. در اتصالات پایه گرافن، نوع جفت شدگی ابررسانای مطرح شده در اتصال مهم می باشد ساختار شش گوشی گرافن امکان القای خاصیت ابررسانایی تقارن های نوع s ، p ، d را فراهم می کند. بطوریکه دسته بندی کامل تقارن های جفت شدگی امکان پذیر در یک ساختار شش گوشی تا جفت شدگی نوع f توسط مازین ^[۱۲۷] و جانس^[۱۲۸] ارائه گردیده است[۸۰].
ابررسانایی یکی از خواص جالب گرافن است و مطالعات زیادی برروی ابررسانیی گرافن شده است. گرافن ابررسانا دارای خصوصیات متفاوتی از جمله انعکاس آندریف^[۱۲۹] ، تونل زنی، اثرجوزفسون و … می باشد و با بهره گرفتن از فرمالیسم نسبیتی ابررسانایی می توان به مطالعه این آثار در پیوندهایی با پایه گرافن پرداخت. لازمه پیوند بین نسبیت و ابررسانایی در این مسائل استفاده از معادله دیراک – باگالیوباف – دی جنیس می باشد.
در ناحیه ابررسانای پیوندهای پایه گرافن در ساختارهای مختلف معادله dBG زیر باید حل شود:
(۲-۲۳)
بطوریکه:
که توابع موج الکترون و حفره و انرژی برانگیختگی نسبت به انرژی فرمی است. پتانسیل جفت شدگی می باشد که در اثر مجاورت الکترود ابررسانا برروی لایه گرافن القا می کند که با توجه به نوع جفت شدگی زوج کوپر در ابررسانا فرم پتانسیل جفت شدگی القا شده در گرافن بصورت های متفاوت می باشد. با توجه به سه مجموعه اندیس شبه اسپین، چاهک و اسپین واقعی برای الکترونهای گرافن، ابررسانایی می تواند تقارن های متفاوتی را نسبت به فضا و زمان در این ماده داشته باشد.
در این تحقیق جفت شدگی نوع d در اتصال پایه گرافن بدون گاف انرژی و تحت کشش^[۱۳۰] مورد بررسی قرار می گیرد که در فصل های ۳ و ۴ شرح داده شده است.
تقارن جفت شدگی نوع d اکثرا توسط ابررساناهای دمای بالا ایجاد می شود و به ساختار باند و پتانسیل جفت شدن آنها بستگی دارد. برای ایجاد این نوع جفت شدگی می توان از ابررسانای YBa₂Cu₃O₇ یا V₃Si استفاده کرد.

فصل سوم: اتصالات و جریانهای جوزفسون
۳-۱- آثار جوزفسون
جلوه ای از ماهیت کوانتومی ابررسانایی، ابررسانندگی ضعیف است که آثار جوزفسون نیز خوانده می شود. این آثار در سال ۱۹۶۲ پیشگویی شده بود که خیلی زود بصورت تجربی به اثبات رسید. برایان دیوید جوزفسون^[۱۳۱] در سال ۱۹۷۳ برای تحقیقاتش درباره خصوصیات عبور ابر جریان از سد تونلی موفق به دریافت جایزه نوبل فیزیک شد و تا اواخر سال ۲۰۰۷ استاد دانشگاه کمبریج بوده است]۵۷[.
در سال ۱۹۶۲ جوزفسون در یک مقاله نظری دو اثر جالب را پیش بینی کرده بود؛ که می توان آنها را در پیوندگاههای تونلی ابر رسانشی مشاهده کرد. پیامد اصلی اثر نخست این بود که پیوندگاه تونلی (منظور تونل زنی الکترون بین دو ابررسانا که با لایه نازک عایق از هم جدا شده اند) باید بتواند یک جریان (ابررسانشی) ولتاژ صفر را برقرار کند. در آن مقاله چنین پیش بینی شده بود که مقدار بحرانی این جریان به روشی بسیار نامعمول به میدان مغناطیسی خارجی بستگی دارد. چنانچه جریان از مقدار بحرانی، که مشخصه هر پیوندگاه خاص است، تجاوز کند پیوندگاه آغاز به تولید امواج الکترومغناطیسی با بسامد بالا می کند که این اثر دوم جوزفسون است .کوتاه زمانی پس از انتشار این مقاله، هر دو اثر بطور تجربی کاملا به تایید رسید]۸۱[. افزون بر آن، به زودی معلوم شد که اثرهای جوزفسون نه تنها در پیوندگاههای تونلی، بلکه در انواع دیگر پیوندگاهها به نام اتصالهای ضعیف نیز دیده می شوند، که بخشهای کوتاهی از مدارهای ابررسانا هستند که در آنها از شارش جریان بحرانی بطور چشمگیری جلوگیری می شود]۸۲[. آثار ابررسانایی ضعیف ریشه در ماهیت کوانتومی حالت ابررسانشی دارند. اساس حالت ابررسانشی بر حالت چگالیده بوز بنا شده است. به این معنا که همه زوجهای الکترون در حالت ابررسانشی، تراز کوانتومی یکسانی را اشغال می کنند و با یک تک تابع موج مشترک توصیف می شوند و متقابلا در قید یکدیگرند، یعنی رفتاری همدوس دارند ]۸[.
جمله «ابررسانندگی ضعیف» به رفتاری اشاره دارد که در آن دو ابر رسانا با یک اتصال ضعیف به یکدیگر وصل شده اند. این اتصال را می توان با پیوند تونلی یا یک گلوگاه کوتاه در مقطع فیلمی نازک ایجاد نمود. بطورکلی، اتصال ضعیف می تواند تنها تماس ضعیفی بین دو ابر رسانا در ناحیه بسیار کوچک یا بصورتهای دیگری باشد که در آنها تماس ابررسانشی بین ابر رساناها بگونه ای ضعیف تشکیل شود.آثار جوزفسون بصورت ایستا (اثر جوزفسون dc) و ناایستا (اثر جوزفسونac) دیده شده اند]۸۱[.
در اثر dc اگر از اتصال ضعیف یا پیوندگاه جوزفسون، جریانی گذر دهیم و چنانچه این جریان به اندازه کافی کوچک باشد، جریان بدون روبروشدن با مقاومت از اتصال ضعیف می گذرد، حتی اگر ماده ی اتصال ضعیف خود ابررسانا نباشد (مثلا می تواند یک لایه عایق در پیوندگاه تونلی باشد). در اینجا مستقیما به مهمترین ویژگی ابررساناها می رسیم: یعنی رفتار همدوس الکترونهای ابرسانشی. بواسطه اتصال ضعیف الکترونهای دوناحیه ابررسانا به یک پیکره کوانتومی واحد تبدیل می شوند. با نفوذ از اتصال ضعیف به ابررسانای دوم، تابع موج الکترونها از ابررسانای اول با تابع موج الکترونهای محلی تداخل می کند. در نتیجه همه الکترونهای ابررسانشی در دو سوی اتصال ضعیف با تابع موج یکسانی توصیف می شوند. حضور اتصال ضعیف نباید توابع موج دو طرف را، در مقایسه با آنچه پیش از ایجاد اتصال بودند ، بطور چشمگیری تغییر دهد. در اثر جوزفسون ac ، اگر جریان dc را در اتصال ضعیف افزایش دهیم تا ولتاژ محدودی در دو سر پیوندگاه ظاهر شود، علاوه بر مولفه dc ولتاژ V، مولفه دیگر ac این ولتاز با بسامد زاویه ای ω نیز پدیدار می شود بطوریکه =۲eVωħ ]۸[.
برای ثبت این اثر که تابش جوزفسون خوانده می شود (یعنی، تابش الکترومغناطیسی گسیل شده از پیوندگاه جوزفسون) آی. کا. یانسون، دی. ام. سوستونف و آی. ام. دمیترنکو ^[۱۳۲]آزمایش بنیادی موفقیت آمیزی انجام داده اند]۸۱[.
۳-۲- تونل زنی و اثر جوزفسون
در یک پیوند نازک که شامل ابررسانا هست، ممکن است تونل زنی در امتداد پیوند صورت گیرد و از جریان تونلی می توان برای مطالعه خواص فیزیکی ابررسانا استفاده کرد.شکل (۳-۱) چنین پیوندی را نشان می دهد که درآن دوقطعه فلز، به ترتیب در حالتهای ابررسانایی و طبیعی، توسط فیلم عایق نازکی به ضخامت حدود Å ۵۰ به یکدیگر متصل شده اند. مادامیکه جریان الکترونها در امتداد پیوند برقرار می شود، این فیلم به عنوان یک سد پتانسیل عمل می کند. بر طبق قوانین کوانتومی الکترونها می توانند از این سد پتانسیل نازک تونل بزنند.
ب
ب
الف
الف
شکل ۳-۱- تونل زنی در پیوند ابررسانا- فلز معمولی
الف. اصل طرد از تونل زنی (پیکان خط چین) ممانعت می کند

در مورد آموزش عالی فلسفه ها و دیدگاه های متعددی وجود دارد که تفاوت این دیدگاه ها در نحوه پاسخ گویی آنها به مجموعه ای از پرسش هاست.آموزش عالی باید در خدمت چه کسانی باشد؟ دانشجویان باید از تجربه دانشگاهی خود چه چیزهایی یاد بگیرند تا پس از پایان تحصیلات شان بتوانند آن ها را انجام دهند؟مدارس عالی و دانشگاه ها چه مسئولیت های دیگری را بر عهده دارند؟پاسخ به این پرسش های اساسی در دیدگاه های مختلف فلسفی زیر بیان شده است.(همان منبع : ۷-۴)
رویکرد آزادمنشانه^[۹]
در این رویکرد ،آموزش عالی ساخت ذهنی را که به جستجوی همیشگی حقیقت می انجامد در انسان پرورش می دهد.در اوایل دهه ۱۸۷۰، جان هنری ^[۱۰]آموزش عالی را جامعه آرمانی فراگیران شامل مدرسان و دانشجویان– که از طریق مباحثات علمی با هم تعامل می کنند– می داند که بر فلسفه،ادبیات و دین متمرکز است.
رویکرد پژوهشی^[۱۱]
هدف اولیه آموزش عالی،ایجاد انگیزه و حرکت به منظور رشد و گسترش جدید و پژوهش علمی– که دانش جدید بر آن استوار است– می باشد.آموزش، در بهترین حالت، هدف ثانویه را تشکیل می دهد. دانشگاه ها باید به نخبگان خردمندی اختصاص یابند که توانایی انجام پژوهش علمی را که منجر به پیشرفت دانش می شود، دارند.
رویکرد حرفه ای^[۱۲]
این رویکرد از منظر فایده گرایانه به هدف آموزش عالی می نگرد و بر اهمیت رشد مهارت ها و آمادگی های لازم در اشتغال موفق تاکید دارد.تمام مقاطع تحصیلی،از جمله مقطع آموزش عالی،باید موجب رشد توانایی ها مهارت های کل جامعه شوند؛از این رو آموزش فنی و حرفه ای باید در کانون توجه آموزش عالی قرار گیرد.
۴٫رویکرد رشد دانشجویی ^[۱۳]
اهداف و راهبرد های آموزش عالی،از منظر رشد انسانی، باید با نیازهای دانشجویان که در طی مراحل مشخص رشد فیزیکی،روان شناختی،ذهنی و اخلاقی پرورش می یابند،منطبق باشد.مدافعان اصلی رویکرد رشد دانشجویی بیشتر تحت تاثیر آثار و تحقیقات ژان پیاژه ^[۱۴] بوده اند. اهمیت نظریه در آموزش عالی،مبتنی بر این اکتشاف است که همه افراد به سطحی از رشد نمی رسند که واجد توانایی های تفکرانتزاعی شوند. نظریه رشد در آموزش عالی،در اواخر دهه۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ پایه گذاری شد.
۵٫رویکرد های افراطی
از دیدگاه اصلاح طلبان افراطی،که در میانه قرن بیستم میلادی وارد عرصه آموزش عالی شدند،تمامی نهادهای آموزشی،از جمله آموزش عالی،چنان نامناسب جهت داده شده اند که باید بر چیده شوند،و بر مبنای این اعتقاد که انسان ها ذاتا خود گردان هستند و هر گونه اقتداری به آنان صدمه می رساند، بازسازی (مفهومی ) شوند. در دهه ۱۹۶۰ ، پال گودمن ^[۱۵] و کارل راجرز^[۱۶] ، هر یک به طور جداگانه،ایجاد اجتماعاتی از فراگیران را که به صورت گروهی در باره موضوعاتی مهم به بحث بپردازند به مثابه بنیانی برای آموزش و پرورش پیشنهاد کردند.

۶٫رویکرد تعهد اجتماعی^[۱۷]
تمرکز این دیدگاه بیشتر بر مسئولیت و وظایف مدارس عالی و دانشگاه ها در خدمت به جامعه است.طرفداران این دیدگاه بر این باورند که دیدگاه تعهد اجتماعی را نیز،همچون دیدگاه حرفه ای،نمی توان به افراد نسبت داد،به عکس این دیدگاه برخاسته از نیازها ی اجتماعی،و توان و استعداد مدارس عالی و دانشگاه ها در فرایند مساعدت در حل معضلات و مسائل اجتماعی است. منتقدان این دیدگاه معتقدند مدارس عالی و دانشگاه ها از آن رو به وجود آمده اند که دانشجویان را تربیت کنند و به انجام پژوهش های علمی همت گمارند. بر همین اساس ارائه خدمات اجتماعی را از وظایف سایر نهاد ها،به ویژه سازمان هایی که برای خدمات اجتماعی تاسیس شده اند،می باشد.
۷٫رویکرد دانشگاه های چند منظوره^[۱۸]
دانشگاه های پژوهشی و جامع جدید که در زمینه رشد ذهنی دانشجویان فوق العاده متفاوت، توسعه و توزیع دانش جدید،وخدمت به جامعه فعالیت می کنند، دانشگاه های چند منظوره نامیده می شوند. این دانشگاه ها می کوشند تمامی نیازها و انتظارات را تحقق بخشند. دانشگاه های چندمنظوره به بهترین وجه آرمان های آموزش عمومی را عملی می کنند. این دانشگاه ها ابزار خوبی برای پژوهش های علمی‌آموزش حرفه ای،و خدمت به جامعه اند، و همین پیچیدگی آنهارا به موسساتی مهیج تبدیل کرده است. منتقدان این رویکرد بر این باورند که بسیاری از دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی می کوشند تا همه نیازها ی تمامی اقشار را برآورده سازند.(باربارا،۱۳۸۳: ۶۸۲)
۲-۳- تاریخچه و سیر تحول آموزش عالی در ایران

قرن‌هاست که جوامع مختلف و اغلب پیشرفته برای تربیت افراد طراز اول کشور در زمینه‌های مختلف به آموزش عالی توجه داشته اند.درحقیقت آموزش عالی علاوه بر پرورش متخصصان مورد احتیاج صنایع و فنون ‌مختلف، مسئولیت‌های‌ دیگر ‌نیز ‌بر ‌عهده‌ دارد، ‌به‌ طوری ‌که ‌علاوه ‌بر ‌رفع‌ حوایج ‌موجود در جامعه، مسیر ‌‌تکامل‌ انسان را‌ برای ‌آینده‌ مشخص‌می‌سازد(روشن نهاد،۱۳۸۳).
سابقه آموزش عالی درایران به زمان‌های بسیارقدیم باز می‌گردد، به گونه ای که تاریخ نگاران کهنسال ترین دانشگاه جهان را ” جندی شاپور” معرفی می‌کنند . این دانشگاه که دردوران قبل ازاسلام به وجود آمد و شهرت جهانی یافت و به شاهپور اول پادشاه ساسانی،منسوب بوده،ازقرن چهارم تا دهم میلادی تداوم داشته است. به هرصورت،آنچه که مسلم به نظرمی رسد،این است که دانشگاه جندی شاپور درحدود هزار و هفتصد‌سال پیش‌بنا‎گردیدو تا پنج قرن گاهواره علوم پزشکی،فلسفه،نجوم و ریاضیات بود. با ظهوراسلام و توسعه معارف اسلامی،درحدود قرن پنجم هجری،خواجه نظام الملک به ترویج علم و هنر و تأسیس مدارس عالی همت گمارد(روشن نهاد،۱۳۸۳).
در سال ۱۲۶۶ ه . ق میرزا تقی خان امیرکبیر در گوشه ای از ارگ تهران بنای مدرسه ای را به سبک مدارس عالیه اروپا شروع کرد و آن را دارالفنون نامید.ازهنگام تاسیس دانشگاه جندی شاپور تازمان تشکیل دولت صفویه،آموزش عالی سنتی ایران همواره نیازمند حمایت دولت‌ها بوده وبه همین جهت همگام با تحولات سیاسی،دچارفراز ونشیب می‌شده است به طورکلی،مدرسه دارالفنون با بهره گرفتن از عالمان اروپایی، در شناساندن تمدن اروپا و فرهنگ جدید مغرب زمین به ایرانیان،عامل بسیار موثری بود و فارغ التحصیلان دارالفنون، اغلب ازطریق ترجمه و تا لیف کتب درسی به این اقدام دامن می‌زدند و صنف جدیدی بوجود آوردند‌که‌در‌تحول‌فکری‌دو‌نسل‌بعد‌اثر‌گذاشت(روشن نهاد،۱۳۸۳).
هسته اولیه تعلیمات عالیه نوین در ایران با ایجاد مدرسه دارالفنون شکل گرفت.دانشگاه شیراز که در سال ۱۳۳۵ رسمیت یافته بود،در سال ۱۳۴۱ با ارائه طرحی نوین تبدیل به دانشگاه پهلوی شد و از سال ۱۳۴۰ به‌بعد،دولت‌اجازه‌تأسیس‌مدارس‌عالی‌به‌اشخاص‌و‌هیأت‌های‌خصوصی‌را‌هم‌صادر‌کرد.(روشن نهاد،۱۳۸۳).
آموزش عالی ایران بیش از۷۸ سال (از ۱۲۹۷ شمسی تاکنون )سابقه دارد و،نسبت به سایر مقاطع تحصیلی،دستخوش بیشترین تغییرات و تحولات و بازنگری های مستمر شده است.مجلس شورای ملی با تصویب لایحه قانونی تاسیس دانشگاه تهران در ۸/۵/۱۳۱۳ فصل نوینی در توسعه آموزش عالی ایران آغاز کرد.(نوروز زاده ، فتحی واجارگاه ،۱۳۸۷، ص۲۱)
پس از تاسیس دانشگاه تهران ،دانشگاه جنگ (۱۳۱۴) و سپس دانشکده نفت آبادان و موسسه عالی آموزش ارتباطات (۱۳۱۹) به لحاظ ضرورت های فرهنگی،فنی و اقتصادی تاسیس شدند(آقازاده ،۱۳۸۳).در ۱۳۴۴ ،قانون شورای مرکزی دانشگاه ها به تصویب رسید.این شورا به صورت یک نهاد هماهنگ کننده و واسط بین دانشگاه ها و وزارت فرهنگ و آموزش عالی در آمد که به امر سیاست گذاری،برنامه ریزی و تدوین مقررات و نظارت بر اجرای آن می پرداخت(آقا زاده ،۱۳۸۳).با تاسیس وزارت علوم و آموزش عالی در بهمن ۱۳۴۶ و تشکیل هیات امنای دانشگاه ها و حضور تعدادی از شخصیت های فرهنگی،دانشگاهی و اقتصادی،کشور به عنوان عضو فعال آن تا حدودی زمینه مساعدی برای همگرایی میان سیاست گذاری علمی و آموزشی و پژوهشی بر اساس نیازهای اداری ، اجرایی ، اقتصادی ، صنعتی و خدماتی کشور فراهم شد.(همان منبع ، ص ۲۲).
۲-۴- اهم نهادهای سیاست گذار و برنامه ریز در آموزش عالی
به حکم قانون ، نهادها و شوراهای وزارت علوم،تحقیقات و فناوری را در امر سیاست گذاری و برنامه ریزی یاری می دهند که در ذیل به اهم آن ها اشاره می شود:(آقازاده،۱۳۸۳)
الف)سیاست گذاری و برنامه ریزی در آموزش عالی
مجلس شورای اسلامی
هیأت دولت
شورای انقلاب فرهنگی
سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور
شورای عالی علوم ،تحقیقات و فناوری
شورای مرکزی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی
هیأت امنای دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی
ب)برنامه ریزی و مدیریت در سطح دانشگاه
برنامه ریزی در سطح دانشگاه و دانشکده توسط کمیته ها و شوراهای مختلفی انجام می گیرد،برخی شوراها و کمیته های برنامه ریزی به این قرارند:
شورای دانشگاه
شورای تخصصی دانشگاه
شوراهای تخصصی دانشکده و آموزشکده
گروه های آموزشی (همان منبع، صص۲۵-۲۴)
۲-۵ - نقش آموزش عالی در فرهنگ و تمدن ایران و اسلام
«آموزش عالی » در فرهنگ و تمدن پویای ایران و اسلام از قدمت و غنای شایسته‌ای برخوردار است. این مقوله اگر چه با تعابیر و مشخصات کنونی ، تفاوت هایی دارد، اما به نحو بارزی بر پیشرفت و انتقال علوم در جهان تأثیر گذاشته است. در ایران تأسیس مراکز تعلیمات عالی متمرکز به عهد ساسانیان بر می گردد.(سایت راسخون،۱۳۸۹).
به هر رو مکاتب، مدارس، مساجد به ویژه مساجد جامع_ دارالشفاها، بیت الادویه ها، دارالعلم ها،بیت الحکمه ها و رصد خانه ها به صورت عام و برخی از آنها در شهرهای بزرگ به طور خاص جامع ترین و فراگیرترین مراکز آموزش عالی کهن کشور بوده و هر یک به نحوی کارکرد آموزش عالی را در جامعه اسلامی و ایرانی داشته اند.(همان منبع).
۲-۶- جایگاه آموزش در ایران باستان
به گواهی تاریخ،ایرانیان از دیر باز برای خرد و دانش ارزش بسیار قائل بوده اند تا آنجاکه در ادعیه ای که از آن زمانها به جای مانده است،از خداوند خواسته شده است که به آنها دانش و بینش عطا فرماید(سایت راسخون).
با توسعه تعلیم و تربیت مدارس عمومی در نقاط مسکونی،نزدیک محل کسب،بازار و محل زندگی مردم ساخته شد. در اینگونه مدارس اموزش دینی و اخلاقی (= آشنایی با زمینه های  اعتقادات مذهبی و چگونگی تعالیم زرتشت)؛آموزش اداری و کشوری (= ارتباطات،روابط عمومی،امور مالی و حسابداری.مقیاسات)؛آموزش نظامی (=  شناخت و آشنایی با ابزار های جنگی و کسب مهارت و تسلط در استفاده از آنها)؛ آموزش سیاسی (= دیپلماسی و روش کشور داری )؛ آموزش صنعتی (= دانش و صنعت سفال،فلز،بافندگی،چوب،شیشه و کاغذ)؛آموزش نیرومندی و بهداشت (= سواری،تیر اندازی،شکار چوگان،کشتی و پهلوانی،راهپیمایی،کوه نوردی،دو،شنا و شطرنج) و آموزش هنری (= دانش و مکتب موسیقی ،پیکر نگاری، پیکر تراشی و منبت کاری ) از جمله آموزشهای رایج در ایران بود.با توسعه علوم و دانش که در نتیجه توسعه آموزشگاه ها و مدارس دولتی و عمومی از یک سو و حشر و نشر با یونانیان و بر قراری رابطه با هندوستان از سوی دیگر صورت گرفت، به تدریج مدارس عالی در ایران پدیدار شد. جلوه بارز اینگونه آموزشگاه ها که در آنجا،در سطوح عالیه تدریس و تحقیق می شد، دانشگاه جندی شاپور است که به دستور اردشیر بابکان در قرن سوم میلادی بنیانگذاری شد(سایت راسخون).
در این دانشگاه که طی چندین قرن مرکز دانش جهانی محسوب می شد، طب، دارو سازی و دامپزشکی، فلسفه، هیئت و نجوم،ریاضیات،حکمت،منطق،الهیات و … تدریس می شد و دانشکده طب و نجوم آن در بسط و تحکیم این علوم به کشفیات و پیشرفت های فوق العاده بزرگی نائل شد(همان منبع).
۲-۷- جایگاه آموزش در ایران دوره اسلامی

بر اساس آماره بنرجی، دولادو و مستر وجود رابطه بلندمدت در سطح اطمینان ۹۵ درصد، مورد تأیید قرار گرفت. نتیجه این که بین متغیرهای توضیحی و متغیر وابسته، یک رابطه­ بلندمدت وجود دارد. بر اساس نتایج بردار بلندمدت، ضریب متغیرهای تولید ناخالص داخلی ونزوئلا و نرخ ارز در سطح اطمینان ۹۵ درصد معنادار هستند، اما متغیر نااطمینانی نرخ ارز در سطح اطمینان ۹۵ درصد تاثیر معنی‌داری بر صادرات ندارد.
در بررسی ساختار پویای کوتاه‌مدت صادرات ملاحظه شد که به جز ضریب نرخ ارز، مابقی متغیرها معنادار هستند. همچنین این نتیجه حاصل گردید که نااطمینانی نرخ ارز اثر منفی و معنادار بر صادرات درکوتاه‌مدت دارد. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که در هر دوره ۴۴/۰ از عدم تعادل­های صادرات برطرف می­ شود.
بر اساس آزمون‌های کیوسام و کیوسام کیو به بررسی ثبات ضرایب تخمینی مدل صادرات پرداخته شد، نتایج حاکی از با‌ثبات بودن ضرایب تخمینی در طول زمان است. در نتیجه ضرایب تخمین از ثبات کافی جهت تصیمم گیری و سیاست‌گذاری برخوردار هستند.
۵-۴- نتیجه گیری
کشش ارزش واردات نسبت به نوسانات نرخ واقعی ارز در کوتاه‌مدت و بلندمدت منفی و معنادار می‌باشد، به عبارت دیگر نوسانات نرخ واقعی ارز باعث به وجود آمدن ریسک و نااطمینانی و موجب خروج افراد از چرخه تجارت می‌شود، در نتیجه منجر به کاهش ارزش واردات در کوتاه‌مدت و بلندمدت شده است. همچنین کشش ارزش واردات نسبت به نرخ واقعی ارز در بلندمدت وکوتاه‌مدت معنی دار و منفی می‌باشد که نشان می‌دهد با افزایش نرخ واقعی ارز یعنی گرانتر شدن نرخ بولیوار نسبت به ریال، با ثابت بودن سایر شرایط، قیمت کالاهای وارداتی از کشور ونزوئلا افزایش یافته و به تبع آن تقاضا برای کالای وارداتی کاهش می‌یابد و میزان پرداختی واردکننده افزایش یافته و انگیزه واردات تضعیف می‌شود.کشش ارزش صادرات نسبت به نوسانات نرخ واقعی ارز درکوتاه‌مدت منفی و معنادار می‌باشد، اما در بلندمدت معنادار نیست. به عبارت دیگر نوسانات نرخ واقعی ارز باعث به وجود آمدن ریسک و نااطمینانی و موجب خروج صادرکنندگان از بخش های صادراتی شده که در نتیجه باعث کاهش ارزش صادرات در کوتاه مدت شده است. کشش ارزش صادرات نسبت به نرخ واقعی ارز در بلندمدت معنی دار و مثبت می‌باشدکه نشان می‌دهد با افزایش نرخ واقعی ارز یعنی گرانتر شدن نرخ بولیوار نسبت به ریال، با ثابت بودن سایر شرایط، قیمت کالاهای صادراتی برای کشور ونزوئلا کاهش یافته و به تبع آن تقاضا برای کالای صادراتی افزایش می‌یابد و میزان دریافتی صادرکننده افزایش یافته و انگیزه صادرات تقویت می‌شود.

اثر تولید ناخالص داخلی ایران بر واردات ایران از ونزوئلا و همچنین اثر تولید ناخالص داخلی ونزوئلا بر صادرات ایران به این کشور در سطح اطمینان ۹۵ درصد معنادار و مثبت می باشد. وجود این رابطه مثبت، بیانگر این واقعیت است که رشد اقتصادی کشورها موجب رشد تجارت می گردد.
۵-۵- پیشنهادات سیاستی
نتایج نشان می‌دهدکه ضریب نرخ ارز واقعی برای مدل صادرات در بلندمدت مثبت و معنادار می‌باشد، بنابراین می‌توان افزایش نرخ واقعی ارز را به عنوان یک سیاست تشویقی برای توسعه صادرات مطرح کرد که برای حمایت از توسعه صادرات، افزایش نرخ ارز اسمی و کاهش تورم داخلی پیشنهاد می‌شود. با در نظر گرفتن بالا بودن ضریب تاثیرپذیری کشش ارزش صادرات و واردات از نرخ ارز، اهمیت آن به عنوان یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار بر ارزش صادرات و واردات بیش از پیش نمایان می‌گردد. همچنین با توجه به تاثیرپذیری منفی کشش ارزش صادرات و واردات از نوسان نرخ ارز در بلندمدت، باید نوسانات زیاد نرخ ارز کنترل شود، بنابراین برقراری محیط باثبات اقتصادی به عنوان سیاستی تاثیرگذار و از طرفی ارائه اطلاعات شفاف درباره روند تغییرات آینده نرخ ارز می‌تواند درآمد حاصل از صادرات را افزایش دهد. همچنین با اتخاذ سیاست های پولی و مالی از جمله ایجاد و گسترش بازارهای سلف می‌توان ریسک ناشی از نوسان نرخ ارز را کاهش داد.
منابع
منابع فارسی
۱- ابونوری، اسمعیل؛ خانعلی پور، امیر و عباسی، جعفر(۱۳۸۸)، اثر اخبار بر نوسانات نرخ ارز در ایران، مجله پژوهشنامه بازرگانی، شماره۵۰، صفحات ۱۰۱-۱۲۰٫
۲- اخباری، محمد؛ خوشبخت، آمنه(۱۳۸۵)، پویایی های تراز تجاری: بررسی منحنی Jشکل ارتباط تجاری ایران با آلمان، مجله ، شماره ۷۴، صفحات۱۲۳ -۱۶۰٫
۳- احسانی، محمدعلی؛ خانعلی پور، امیر و عباسی، جعفر(۱۳۸۸)، اثر بی ثباتی نرخ ارز بر صادرات غیرنفتی در ایران، مجله اقتصاد کلان، شماره۳۲، صفحات ۱۳- ۳۴٫
۴- اندرس، والتر،(۱۳۸۶)، اقتصاد سنجی سری های زمانی با رویکرد کاربردی، ترجمه مهدی صادقی و سعید شوال پور، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق، چاپ اول.
۵- برانسون، ویلیام اچ.، (۱۳۸۳)، تئوری و سیاست های اقتصاد کلان، ترجمه عباس شاکری، تهران: نشر نی، چاپ هفتم.
۶- پدرام، مهدی؛ شیرین بخش، شمس اله و رحمانی، مریم(۱۳۹۰)، پویایی های منحنی j در تجارت خارجی ایران، فصلنامه پژوهش ها و سیاست های اقتصادی، سال نوزدهم، شماره۶۰، صفحات ۵-۱۸٫
۷- پیری، مهدی؛ صبوحی، محمود(۱۳۸۶)، بررسی تاثیر نوسانات نرخ ارز بر قیمت صادراتی محصولات کشاورزی: مطالعه موردی زعفران ایران، ششمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران، مشهد، انجمن اقتصاد کشاورزی ایران، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۵ صفحه.
۸- پهلوانی، مصیب؛ دهمرده، نظر و حسینی، سید مهدی(۱۳۸۶)، تخمین توابع تقاضای صادرات و واردات در اقتصاد ایران با بهره گرفتن از روش همگرایی ARDL، مجله علمی پژوهشی بررسیهای اقتصادی، دوره۴، شماره ۳، صفحات۱۰۱-۱۲۰٫
۹- تشکینی، احمد، (۱۳۸۴) ، اقتصادسنجی کاربردی به کمکMicrofit ، تهران: انتشارات مؤسسه فرهنگی دیباگران، چاپ اول.
۱۰- ترکمانی، جواد؛ طرازکار، محمدحسن(۱۳۸۴)، اثر تغییرات نرخ ارز بر قیمت صادراتی پسته: کاربرد روش خودتوضیح با وقفه های گسترده، فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال سیزدهم، شماره ۴۹، صفحات۸۳-۹۶٫
۱۱- حیدری، حسن؛ زارعی، فاطمه(۱۳۹۱)، بررسی روابط تجاری ایران با مهمترین شرکای تجاری آسیا با تمرکز بر آزمون منحنی جی، فصلنامه مدلسازی اقتصادی، سال ششم، شماره ۲، صفحات ۸۳-۱۰۳٫
۱۲- راسخی، سعید؛ شهرازی، میلاد و عبداللهی، محمدرضا(۱۳۹۱)، اثر نامتقارن نرخ ارز و نوسان آن بر صادرات غیرنفتی ایران، پژوهش های رشد و توسعه اقتصادی، شماره۷، صفحات ۱۴۹-۱۶۸٫
۱۳- رسیدگان، شهره، (۱۳۸۱)، بررسی پدیده منحنی جی در ایران، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران.
۱۴- رفعتی، محمدرضا؛ عسگری، علی و مهرگان، نادر(۱۳۷۲)، ارز از چندنرخی تا تک نرخی، موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی، ویرایش دوم.
۱۵- رحمانی، تیمور،(۱۳۸۸)، اقتصاد کلان، تهران: انتشارات برادران، چاپ چهاردهم.
۱۶- سالنامه آمار بازرگانی خارجی جمهوری اسلامی ایران، سالهای مختلف، صادرات، واردات، موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی و گمرک جمهوری اسلامی ایران.
۱۷- صمدی، علی حسین(۱۳۸۲)، نوسان پذیری نرخ واقعی ارز و عرضه صادرات محصولات کشاورزی: مطالعه موردی ایران(۱۳۶۰-۷۸)، فصلنامه بانک و کشاورزی، شماره ۱، صفحات ۱۶۱-۱۷۶٫
۱۸- عسگری، منصور(۱۳۸۷)، اثر نوسانات نرخ واقعی ارز بر عملکرد صادرات صنایع منتخب ایران، فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، شماره ۴۸، صفحات ۱۰۳-۱۳۱٫
۱۹-کازرونی، علیرضا؛ مجیری، هادی(۱۳۸۹)، بررسی اثر کاهش ارزش پول ملی بر تراز تجاری ایران با شش شریک منتخب تجاری(روش خودرگرسیونی با وقفه های توزیعی)، فصلنامه پژوهشهای اقتصادی ایران، سال پانزدهم، شماره ۴۵، صفحات ۷۷-۱۰۲٫
۲۰-کازرونی، علیرضا؛ دولتی، مهناز(۱۳۸۶)، اثر نااطمینانی نرخ واقعی ارز بر سرمایه گذاری بخش خصوصی(مطالعه موردی ایران)، مجله پژوهشنامه بازرگانی، شماره ۴۵، صفحات۲۸۳-۳۰۶٫
۲۱- گجراتی، دامودار، (۱۳۷۸)، مبانی اقتصادسنجی، جلد دوم، ترجمه حمید ابریشمی، تهران: دانشگاه تهران.
۲۲- مانی، محمدعلی، زیرک، محمد(۱۳۸۳)، تاثیر شرایط عدم اطمینان حاصل از نوسانات نرخ ارز در صادرات غیرنفتی، مجله پیک نور، سال سوم، شماره۴، صفحات ۱۶-۲۷٫
۲۳- محمدی، حسین؛ آریابد، آیدا(۱۳۹۱)، بررسی اثر تعدیل نرخ ارز بر روند تجاری ایران و کره جنوبی(منحنیj شکل)، مجله پژوهش های اقتصادی ایران، سال هفدهم، شماره ۵۲، صفحات ۱۶۹-۱۸۲٫
۲۴- نوفرستی، محمد، (۱۳۷۸)، ریشه واحد و همجمعی در اقتصادسنجی، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ اول.
۲۵- وولدریج، جفری.ام.، (۱۳۹۰)، اقتصادسنجی مقدماتی: یک روش جدید"مبانی تحلیل رگرسیون با داده های سری زمانی”، جلد دوم، ترجمه علیرضا عرفانی، سمنان: دانشگاه سمنان، چاپ دوم.
منابع لاتین
۱-Baek, J. ( 2013), Does the exchange rate matter to bilateral trade between Korea and Japan? Evidence from commodity trade data, Economic Modelling, 30: 856-862.
۲-Bahmani-Oskooee, M., Goswamil, G. Talukdar, B. K. (2005), Exchange rate sensitivity of the Canadian bilateral inpayments and outpayments, Economic Modelling, 22(4): 745-757.
۳-Bahmani-Oskooee, M. , Nasir, A. B. M. (2004), ARDL Approach to Test the Productivity Bias Hypothesis, Review of Development Economics, 8(3): 483-488.
۴-Bahmani-oskooee, M., Goswami, G. G. (2003), A disaggregated approach to test the J-curve phenomenon: Japan versus her major trading partners, Journal of Economics and Finance, 27(1): 102–۱۱۳٫
۵-Cote, A. (1994), Exchange rate volatility and trade: a survey, Bank of Canada Working Paper, 94-95
۶-Halicioglu, F. ( 2008), The bilateral J-curve: Turkey versus her 13 trading partners, Journal of Asian Economics, 19(3): 236-243.
۷-Hsing, Yu. (2009), Test of the J-Curve for Six Selected New Eu Countries, International Journal of Economic Policy in Emerging Economies, 2(1): 76-85.
۸-Nishimura, Yu., Hirayama, K. ( 2013), Does exchange rate volatility deter Japan-China trade? Evidence from pre- and post-exchange rate reform in China, Japan and the World Economy, Japan and the World Economy, 25–۲۶:۹۰-۱۰۱
۹-Pilbeam, k. (2006), International Finance, Palgrave Macmillan Press, Third Edition.
۱۰-Rahman, S. Serletise, A. (2009), The effects of exchange rate uncertainty on exports, journal of Macroeconomics, 31(3): 500-507.
۱۱-Samanta, S. (1998), Exchang rate uncertainty and foreign Trade for a Developing Country: An Empirical Analysis, Indian Economic journal, 45(3): 51-65.
۱۲-Serenis, D., Tsounis, N. (2013), Exchange Rate Volatility and Foreign Trade: The case for Cyprus and Croatia, Procedia Economics and Finance, 5: 677-685.
۱۳-Wang, Ch.Hs., Lin, Ch.Hu. A, Yang, Ch.H. (۲۰۱۲), Short-run and long-run effects of exchange rate change on trade balance: Evidence from China and its trading partners, Japan and the World Economy, 24(4): 266-273.

۰

+۱

۰

+۰٫۵

EOI

 

-۰٫۵

۰

۰

۰

INF

 

۰

۰

۰

۰

EXB

 

 

برای شروع یک ماتریس حالت اولیه در نظر گرفته می‌شود. فرض کنید گره USK روشن شود . در مرحله بعد تأثیر روشن شدن این گره بر روی مابقی گره‌ها بررسی می‌شود و بعد از تأثیر دادن حالت ورودی یک حالت خروجی به دست می‌آید. همان‌طور که مشخص است رابطه مثبت گره خاموش را روشن می‌کند، در مقابل رابطه منفی گره روشن را خاموش می کند.

می‌توان این حالت خروجی را ورودی حالت بعدی در نظر گرفت و یک مرحله دیگر تحلیل را ادامه داد. درنهایت این سلسله تحلیل‌ها آن‌قدر ادامه می‌یابد تا یا به یک حالت ثبات برسد یا اینکه به محدوده تعداد دفعات اجرا برسد.
در مرحله بعد و در مرحله چهارم . در اینجا به مرحله‌ای رسیده‌ایم که و گفته می‌شود که به یک حلقه محدود رسیده‌ایم. بدین معنی که اگر به سیستم حالت جدیدی وارد نشود تا بی‌نهایت در این حلقه می‌چرخد.
اما در محاسبات سنگین نمی‌توان از روش‌های دستی برای محاسبه مراحل استفاده کرد. برای محاسبه هر مرحله می‌توان بردار حالت را در ماتریس مجاورت ضرب نمود و پس از به دست آوردن نتیجه، اعداد را به نزدیک‌ترین مقدار قابل‌قبول گرد کرد. برای مثال بردار را اگر در ماتریس مجاورت نقشه مفهومی فازی بالا ضرب نماییم مقدار به دست خواهد آمد. در اینجا ۰٫۵+ به معنای این است که مقدارINF به میزان کمی در جهت موافق تغییر قبلی، تغییر خواهد کرد.
مانند روش قبل این حالت خروجی می‌تواند حالت ورودی برای مرحله بعد باشد. در مرحله بعد نتیجه به‌دست‌آمده برابر است با . مقدار ۰٫۲۵- را با توجه به تابع مورداستفاده می‌توان به مقادیری همچون ۰٫۵- یا ۰ گرد نمود یا همان مقدار را در محاسبات قرار داد. در اینجا این مقدار به ۰٫۵- گرد می‌شود . درنهایت پس از گذراندن چند مرحله این نتیجه به دست می‌آید که . پس درنهایت به یک حلقه محدود رسیده‌ایم.
در محاسبات جدیدتر سعی بر آن شده است که با دخالت یک مقدار ثابت کاهشی، میزان تأثیری از یک تغییر که در کل شبکه می‌چرخد در طی زمان کاهش یابد تا نتیجه نهایی سریع‌تر حاصل گردد.
در تحلیل نقشه مفهومی فازی مربوط به این پایان‌نامه با همین روش سعی بر این شده تأثیر تغییر تک‌تک متغیرها بر روی یکدیگر به دست آید. در کل ۲۵ عامل‌ وجود داشته که تغییرات تک‌تک آن‌ ها طی ۱۰۰ دوره زمانی محاسبه‌شده است که درنتیجه حدود ۳۳,۵۵۴,۴۳۲ سطر داده به وجود آمد.
در جدول زیر تنها تغییر تک متغیرها بر روی متغیر هدف که SNT است آورده شده است:
جدول ۴- ۴ تأثیر تک متغیرها بر روی متغیر هدف (SNT) طی ۱۰۰ دوره

 

۰٫۷۱

UCM

۰٫۹۹

NFC

۰٫۹۷

ORG

۰٫۹۹

WLK

۰٫۹۷

UIF

۵-۳٫ پیشنهادات حاصل از نتایج پژوهش

 

1. 1. هر گونه تلاشی در جهت درک رفتار هزینه­ها، باید با توجه به تصمیماتی که مدیران هنگام نوسانات سطح فعالیت در ارتباط با منابع و هزینه­ها اتخاذ می­ کنند و همچنین با توجه به انگیزه­ های مدیران در اتخاذ این تصمیمات، انجام شود. زیرا، بسته به انگیزه این تصمیمات، برخی می توانند باعث ایجاد و برخی باعث کاهش چسبندگی هزینه­ها شوند.

 

1. 1. 1. به مدیران شرکت­ها توصیه می­ شود که برای پیش ­بینی رفتار هزینه­ها در مقابل نوسانات فروش، جهت برنامه­ ریزی در مورد منابع و هزینه­ های آتی، ویژگی چسبندگی هزینه­ها را مدنظر قرار دهند، تا بتوانند پیش ­بینی دقیق­تری داشته باشند.

   

 

1. 1. حسابرسان با توجه به تأثیر این عوامل می­توانند میزان صحیح هزینه­ها و تغییرات آن­ها را با توجه به میزان و تغییرات درآمد فروش معین کنند و تحریف­های احتمالی را که در مورد میزان هزینه­ها در صورت­های مالی مورد حسابرسی وجود دارد، کشف کنند.

 

1. 1. سایر افراد مانند تحلیلگران مالی نیز جهت بررسی عملکرد شرکت، به اطلاعات دقیقی در خصوص هزینه­ها و رفتار آنها نیاز دارند. توجه به نتایج این پژوهش می ­تواند آن­ها را در تحلیل دقیق­تر و تصمیم ­گیری صحیح یاری دهد.

 

۵-۴٫ پیشنهادات برای تحقیقات آتی
یافته های این تحقیق می تواند رهنمودی برای محدوده­های جدید تحقیقاتی باشد؛ از جمله:

 

1. 1. بررسی میزان تأثیر انگیزه­ های مدیریت سود بر چسبندگی هزینه­ها با توجه به میزان خوش­بینی مدیران نسبت به فروش آتی.

 

1. 1. بررسی تأثیر تمایل مدیران برای رسیدن به سود پیش ­بینی شده تحلیلگران مالی به عنوان یکی دیگر از اهداف سود.

 

1. 1. بررسی تأثیر انگیزه­ های مدیریت سود بر چسبندگی هزینه­ها با توجه به ویژگی­های خاص شرکت­ها از جمله اندازه شرکت.

 

1. 1. با توجه به این که این تحقیق در سطح کل شرکت‌های بورسی بوده پیشنهاد می‌شود در سطح صنایع مختلف این بررسی به انجام برسد.

 

فهرست منابع و مأخذ
الف) منابع داخلی:

 

1. 1. ابراهیمی، شهلا و ابراهیمی مهرداد (۱۳۹۱). مدیریت سود، انگیزه­ ها و راهکارها، فصلنامه مطالعات حسابداری و حسابرسی، شماره۱، ۱۴۹- ۱۲۴٫

 

1. 1. ابراهیمی کردلر، علی و ذاکری، حامد (۱۳۸۸)، بررسی مدیریت سود با بهره گرفتن از فروش دارایی­ ها. نشریه­ی تحقیقات حسابداری، شماره­ سوم، ص­ص ۱۳۵-۱۲۳٫

 

1. 1. ایزدی­نیا، ناصر، ربیعی، حامد و حمیدیان، نرگس (۱۳۹۲). بررسی رابطه­ بین اهرم مالی و مدیریت سود واقعی شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران. پیشرفت­های حسابداری دانشگاه شیراز. صص ۳۳- ۵۴٫

 

1. 1. بهارمقدم، مهدی و حسنی­فرد، حبیبه (۱۳۸۹). بررسی رابطه­ بین رویدادهای مالی واقعی و مدیریت سود در شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران. بررسی­های حسابداری و حسابرسی، شماره ۶ : ۴۳-۱۲٫

 

1. 1. پرتوی، ناصر و آبشیرینی، الهام (۱۳۹۲). بررسی رابطه­ بین مدیریت واقعی سود و مدیریت حسابداری سود از دیدگاه هموارسازی سود. تحقیقات حسابداری و حسابرسی. شماره ۱۷، ۱۴۴- ۱۵۸٫

 

1. 1. پورحیدری، امید و همتی، داود. (۱۳۸۳). بررسی اثر قراردادهای بدهی، هزینه های سیاسی، طرح های پاداش و مالکیت بر مدیریت سود در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران. بررسی های حسابداری و حسابرسی، سال یازدهم، شماره ۳۶ ، صص ۴۷-۶۳٫

 

1. 1. پوررضا، محمدرضا (۱۳۸۰). بررسی مدل چند متغیره جهت پیش بینی بازده سهام در بورس اوراق بهادار تهران. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه امام صادق.

 

1. 1. ثقفی، علی و پوریانسب، امیر (۱۳۸۹). نظریه­ مدیریت سود. فصلنامه تحقیقات حسابداری و حسابرسی، شماره ۶، ص ۱۶۲٫

 

1. 1. خالقی مقدم، حمید و کرمی، فاروق (۱۳۸۷). پیش ­بینی سود با استفاده ار مدل مبتنی بر تغییرپذیری و چسبندگی هزینه. مطالعات حسابداری، ش۲۳، صص۱۹- ۴۱٫

 

1. 1. دستگیر، محسن (۱۳۸۱). حسابداری ساختگی و رسوایی­های مالی شرکت­های آمریکایی. حسابدار، شماره ۱۵۰، صفحات ۱۶-۲۰٫

 

1. 1. رخشانی، محمدحسین (۱۳۸۴). ابزارهای مدیریت سود در شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار. ماهنامه بورس، شماره ۴۸، صص ۵۶-۵۱٫

 

1. 1. ریاحی بلکویی، احمد( ۱۳۸۱ ). تئوری های حسابداری،(ترجمه علی پارسائیان)، انتشارات دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ اول.

 

1. 1. زنجیردار، مجید، غفاری آشتیانی، پیمان و مداحی، زهرا (۱۳۹۲). بررسی و تحلیل عوامل مؤثر بر رفتار چسبندگی هزینه. فصلنامه علمی پژوهشی حسابداری مدیریت، شماره ۲۰، صص ۷۹- ۹۱٫

 

1. 1. سپاسی، سحر، فتحی، زهرا و شیبه، سکینه (۱۳۹۲). آزمون تجربی چسبندگی هزینه­ها: شواهدی از بورس اوراق بهادار تهران. پژوهش­های تجربی حسابداری، شماره ۱۲، صص ۱۶۳-۱۷۷٫

 

1. 1. سجادی، سید حسین، حاجی­زاده، سعید و نیک­کار، جواد (۱۳۹۳). تأثیر چسبندگی هزینه بر تقارن زمانی سود با تأکید بر ارتباط میان چسبندگی هزینه و محافظه ­کاری شرطی. مجله دانش حسابداری، شماره ۱۶، ص۸۱ – ۹۹٫

 

1. 1. قائمی، محمدحسین و نعمت­الهی، معصومه (۱۳۸۵). بررسی رفتار هزینه توزیع و فروش و عمومی و اداری و بهای تمام شده در بورس اوراق بهادار تهران. فصل­نامه­ی مطالعات حسابداری، ۱۶: ۸۹-۷۱٫

 

1. 1. قائمی، محمدحسین و نعمت­الهی، معصومه (۱۳۸۶). رفتار و ساختار هزینه­ های عملیاتی و هزینه­ مالی در شرکت­های تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران. فصل­نامه­ی مطالعات حسابداری، ۳۰: ۲۹-۱۶٫

 

1. 1. کردستانی، غلامرضا و مرتضوی، سید مرتضی (۱۳۹۱). شناسایی عوامل تعیین کننده چسبندگی هزینه های شرکتها. پژوهش­های حسابداری مالی، شماره ۱۳، ۱۳- ۳۲٫

 

1. 1. کردستانی، غلامرضا و مرتضوی، سید مرتضی (۱۳۹۱). بررسی تأثیر تصمیمات سنجیده مدیران بر چسبندگی هزینه­ها. بررسی­های حسابداری و حسابرسی، دوره ۱۹، شماره ۶۷، ۹۰-۷۳٫

 

1. 1. مرادزاده­­فر، مهدی و عدیلی، مجتبی (۱۳۸۹). بررسی رابطه­ بین دستکاری فعالیت­های واقعی و هزینه­ حقوق صاحبان سهام در شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران. فصلنامه عملی-پژوهشی بورس اوراق بهادار، شماره ۷، ۵۴-۳۵٫

 

1. 1. ملانظری، مهناز و کریمی زند ، ساناز (۱۳۸۶). بررسی ارتباط بین هموارسازی سود با نوع صنعت در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، بررسی­های حسابداری و حسابرسی، شماره ۴۷،۱۰۰- ۸۳٫

 

1. 1. نمازی، محمد (۱۳۷۸). بررسی سیستم هزینه­یابی بر مبنای فعالیت در حسابداری مدیریت و ملاحظات رفتاری آن، فصلنامه بررسی­های حسابداری و حسابرسی، شماره ۲۶ و ۲۷: ۷۱- ۱۰۶٫

 

1. 1. نمازی، محمد (۱۳۸۴). بررسی کاربردهای تئوری نمایندگی در حسابداری مدیریت. مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز ؛ پیاپی ۴۳، شماره ۲، ۱۴۷- ۱۶۴٫

 

1. 1. نمازی، محمد و دوانی­پور، ایرج (۱۳۸۹). بررسی تجربی رفتار چسبندگی هزینه­ها در بورس اوراق بهادار تهران. بررسی­های حسابداری و حسابرسی ؛ ۶۲: ۱۰۲-۸۵٫

 

1. 1. نمازی، محمد، غفاری، محمدجواد و فریدونی، مرضیه (۱۳۹۱). تحلیل بنیادی رفتار چسبنده­ی هزینه­ها و بهای تمام شده با تأکید بر دامنه­ تغییرات در بورس اوراق بهادار تهران. پیشرفت­های حسابداری دانشگاه شیراز؛ پیاپی ۳/ ۶۳، ۱۵۱- ۱۷۷٫

 

1. 1. نوروش، ایرج و صادقیان آژیری، قادر (۱۳۷۸). تحقیقی پیرامون محتوای اطلاعاتی اعداد حسابداری در گزارشگری درون­سازمانی، فصلنامه بررسی­های حسابداری و حسابرسی، شماره ۲۶ و ۲۷: ۱۳۴- ۱۴۴٫

 

 

دستکاری رویدادهای مالی واقعی (با هدف افزایش سود دوره جاری) ممکن است موجب کاهش ارزش شرکت گردد؛ زیرا چنین فعالیت‌هایی می‌ تواند روی جریان‌های نقدی دوره‌های آتی تاثیر منفی بگذارد. به عنوان مثال، کاهش قیمت فروش محصولات به منظور افزایش حجم فروش موجب می‌شود مشتریان انتظار چنین کاهش‌هایی را در دوره‌های آتی نیز داشته باشند که ممکن است به کاهش حاشیه سود فروش در دوره‌های آتی منجر گردد. تولید اضافی نیز موجب افزایش موجودی کالا و هزینه‌های نگهداری می‌گردد (گراهام و همکاران،^[۷۵] ۲۰۰۵).
مدیریت سود از طریق رویددادهای مالی واقعی و مدیریت سود از طریق اقلام تعهدی دارای برخی تفاوت های اساسی می باشند. یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های این دو روش این است که کشف مدیریت سود از طریق رویدادهای مالی واقعی توسط ذی‌نفعان، مراجع قانونی و حسابرسان مشکل‌تر و در نتیجه احتمال مطرح شدن آن در دادگاه‌های حقوقی نیز بسیار کمتر خواهد بود. دلیل این امر، این است که مدیریت سود از طریق رویدادهای مالی واقعی بسیار غیر‌شفاف‌تر از مدیریت سود از طریق اقلام تعهدی می‌باشد و در حالی‌که دستکاری اقلام تعهدی به احتمال زیاد توسط حسابرسان و بازرسان شناسایی می‌شود که این موضوع انگیزه مدیران را برای دستکاری رویدادهای مالی واقعی افزایش می‌دهد (کریشنان،^[۷۶] ۲۰۰۳؛ میزیک و جاکوبسن،^[۷۷] ۲۰۰۷؛ یو،^[۷۸] ۲۰۰۸).

از دیگر تفاوت های مهم دو روش مذکور در این است که مدیریت سود از طریق رویدادهای مالی واقعی بر خلاف مدیریت سود از طریق اقلام تعهدی عمدتا در طول سال مالی اتفاق می‌افتد. زمانی‌که مدیر پیش‌بینی می‌کند که به سود مورد نظر نخواهد رسید و در استفاده از دستکاری اقلام تعهدی نیز با محدودیت‌هایی مواجه می‌باشد اقدام به دستکاری رویدادهای مالی واقعی می کند. برای رسیدن به یک هدف سود مشخص، مدیران می‌توانند تا پایان سال مالی منتظر بمانند و از اقلام تعهدی اختیاری به منظور مدیریت سود استفاده نمایند. اما خطر این روش در این است که ممکن است میزانی که باید دستکاری شود بزرگتر از اقلام تعهدی اختیاری موجود باشد. در نتیجه ممکن است سود مورد نظر(هدف) در پایان سال مالی با بهره گرفتن از این روش بدست نیاید. بنابراین مدیران این خطر را با دستکاری رویدادهای مالی واقعی در طول سال مالی کاهش می‌دهند (یو، ۲۰۰۸).
۲-۲-۸- مدیریت سود بر مبنای اقلام تعهدی^[۷۹]
طی پژوهش‌های انجام یافته توسط محققین، اقلام تعهدی نقش مهمی در مدیریت سود دارند. اقلام تعهدی(معوقات) معرف تفاوت بین سود حسابداری و جریان نقد عملیاتی می‌باشد. با توجه به اینکه دستکاری جریان نقد حاصل از عملیات کاری دشوار است اکثر مدیران از طریق دستکاری اقلام تعهدی دست به مدیریت سود می‌زنند. اقلام تعهدی از دو جزء اقلام تعهدی اختیاری و اقلام تعهدی غیر اختیاری تشکیل شده است. مدیریت سود می‌تواند به روش‌های مختلفی انجام پذیرد. اما با توجه به اینکه مدیران شرکت‌ها به راحتی می‌توانند اقلام تعهدی اختیاری را دستکاری کنند، لذا اقلام مذکور می‌تواند به عنوان معیاری از مدیریت سود از اهمیت خاصی برخوردار باشد.
۲-۲-۸-۱- فرضیه مبتنی بر ارائه اطلاعات گمراه کننده
تصمیم گیرندگانی که نمی تواند به صورت مستقیم، بررویدادهای مورد مشاهده تکیه نمایند،از اطلاعات حسابداری استفاده می کنند و اصولا اطلاعات حسابداری چیزی جز"جانشین یا عضو علی البدل” برای پدیده های واقعی نیست.دستکاری در اطلاعات حسابداری برای تصمیم گیرندگان این فرصت را به وجود می آورد تا نوع پیامی را مخابره نمایند که به پنداشت های مردم درباره عملکرد مدیریت شکل دهد واین کار از طریق مقررات گمراه کننده،پیچیده و دلبخواه میسر می گردد. فرضیه مبتنی بر ارائه اطلاعات گمراه کننده که به وسیله روساین^[۸۰] ارائه شد موید این است “که این مسئله یک امر تصادفی نیست بلکه بر عکس،نتیجه مقررات گزارشگری انعطاف پذیر و مبتکرانه است که به وسیله تدوین کنندگان استانداردها ارائه می شود.یعنی همان کسانی که در تسخیر اجرا کنندگان آگاه به مقررات و کسانی دیگر هستند که درگیر فرایند گزارشگری مالی می باشند". مقصود از” در تسخیر “دیگران بودن،فرآیندی است که در آن هدف اصلی مقررات که حمایت از استفاده کنندگان است،معکوس می گردد و به نفع تمامی کسانی تمام می شود که مجری مقررات هستند (ریاحی بلکویی،۱۳۸۱).
۲-۲-۸-۲- فرضیه های تحقیقات اثباتی
به نظر نیکومرام و بنی مهد (۱۳۸۸)، غالباً سه فرضیه اصلی در متون حسابداری و مباحث تئوری اثباتی حسابداری برای توضیح و پیش بینی اینکه چرا یک سازمان با یک رویه حسابداری مخالف است و یا از آن حمایت می کند وجود دارد. این سه فرضیه عبارتند از؛
۲-۲-۸-۲- الف- فرضیه پاداش مدیریت
این فرضیه پیش بینی می کند که اگر به مدیر برحسب یکی از معیارهای عملکرد نظیر سود حسابداری، پاداش داده شود، در آن صورت مدیر در تلاش خواهد بود تا از آن گروه از روش های حسابداری استفاده کند که سود را افزایش دهد تا در نتیجه، پاداش او افزایش یابد. اگر مبالغ پرداختی به مدیر بر اساس ارقام حسابداری(مانند سود، فروش، دارایی ها) محاسبه شود، هرگونه تغییر در روش های حسابداری که شرکت از آنها استفاده می کند، ممکن است بر مبالغ پاداش مدیر تاثیرگذار باشد. این تغییر ممکن است به واسطه انتشار استاندارد جدیدی رخ دهد. مثلا استاندارد جدید در مورد چگونگی برخورد با هزینه های تحقیق و توسعه در آمریکا شرکت ها را ملزم می کند که هزینه های مزبور را تماما از سود دوره کم کنند. با این کار سود کاهش می یابد و پاداش پرداختی به مدیران نیز ممکن است تغییر کند. بنابر این مدیران در تلاش خواهند بود تا از رویه های حسابداری استفاده کنند که موجب افزایش پاداش آنها شوند.
واتس و زیمرمن بیان داشته‌اند که مدیران انگیزه‌هایی دارند تا زمانی‌که طرح پاداش وجود دارد، سود‌های آتی را به دوره جاری منتقل کنند. همچنین آنها از قضاوت‌های حسابداری برای افزایش پاداش خود (مبتنی بر سود) استفاده می‌کنند (واتس و زیمرمن،^[۸۱] ۱۹۹۰).
همچنین نتایج برخی از تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده از اقلام تعهدی اختیاری برای دستکاری سود در شرکت‌هایی بیشتر به چشم می‌خورد که پاداش مدیران آنها وابسته به قیمت سهام شرکت است (برگاسترسر و فیلیپون،^[۸۲] ۲۰۰۶).
مدیرانی که در آستانه بازنشستگی قرار دارند، تمایل کمی خواهند داشت که مخارج تحقیق و توسعه را بر اساس استاندارد حسابداری به حساب هزینه ببرند. اگرچه به هزینه بردن مخارج تحقیق و توسعه در سال اول منجر به افزایش سود در سال های آتی خواهد شد، اما چون مدیران در آستانه بازنشستگی قرار دارند، تمایلی به کاهش سود و در نتیجه کاهش پاداش خود ندارند زیرا در سال های آتی دیگر در شرکت حضور ندارند تا در سود آن سال ها شریک باشند.
۲-۲-۸-۲- ب- فرضیه بدهی
این فرضیه پیش بینی می کند که نسبت بالای بدهی به سرمایه در شرکت ها به احتمال زیاد موجب خواهد شد تا مدیران از روش های حسابداری برای افزایش سود استفاده کنند. نسبت بالای بدهی به سرمایه منجر می شود که شرکت در قراردادهای بدهی خود با الزامات و شرط هایی از جانب وام دهنده روبرو شود. الزامات مزبور، احتمال نقض قرارداد و وقوع هزینه های ناشی از نکول بدهی را افزایش می دهد. مدیران به واسطه انتخاب روش های حسابداری افزاینده سود، در تلاش هستند تا از الزامات قراردادهای بدهی و هزینه های نکول بکاهند.
از این رو اگر شرکتی با وام دهندگان برای دریافت وام وارد مذاکره شوند و اگر این مذاکره منجر به تنظیم قرار دادهای بدهی مبتنی بر ارقام حسابداری گردد (مثلا در قرارداد، وام گیرنده ملزم به داشتن حد معینی از نسبت بدهی به سرمایه یا نسبت بدهی به دارایی گردد) ، در آن صورت مدیران این انگیزه را دارند تا از روش های حسابداری استفاده نمایند که اثرات بالقوه الزامات قراردادهای بدهی را کم کند؛ مانند استفاده از روش های حسابداری که سود و دارایی ها را افزایش دهد.
۲-۲-۸-۲- ج- فرضیه هزینه سیاسی
بر اساس فرضیه هزینه سیاسی، شرکت های بزرگ به احتمال زیاد در مقایسه با شرکت های کوچک از رویه های حسابداری استفاده می کنند که سود را کمتر نشان دهند. اندازه و بزرگی شرکت شاخصی برای توجه و مدنظر بودن سیاسی است. بر اساس این فرضیه، فرض بر این است که اگر اشخاص طرف قرارداد شرکت ها بدانند که سود حسابداری نشان دهنده تملک انحصاری مالک نسبت به سود است، در آن صورت ممکن است این آگاهی برای شرکت گران تمام شود. از این رو اگر مدیران شرکت ها ببینند که در کانون توجه سیاسی قرار دارد، این انگیزه را دارند تا از روش های حسابداری اقتباس کنندکه سود را کمتر نشان دهند. آنها با اینگونه اعمال و رفتار سعی دارند تا احتمال انجام اقدامات سیاسی علیه شرکت را کاهش دهند و به موجب آن هزینه های مورد انتظار سیاسی کاهش یابد. هزینه هایی که از سوی اتحادیه های کارگری به منظور افزایش دستمزد در پی افزایش سود از شرکت ها درخواست می شود از جمله هزینه های سیاسی است (پورحیدری و همتی،۱۳۸۳).
درآفریقای جنوبی نیز شرکت ها با هزینه های سیاسی بالایی روبرو بودند. تحقیقات انجام شده در این کشور نشان می دهد که درصد بالایی از شرکت های بزرگ صورت ارزش افزوده را منتشر می کنند. در واقع مدیران شرکت های بزرگ، صورت ارزش افزوده را به عنوان ابزاری برای کاهش هزینه های سیاسی تحمیل شده توسط کارکنان، اتحادیه های کارگری و دولت تهیه و منتشر می کنند تا به این وسیله نشان دهند که چه میزان از بازده کل شرکت به عنوان دستمزد به کارکنان، بهره به اعتباردهندگان و مالیات به دولت پرداخت می شود (نیکو مرام و بنی مهد،۱۳۸۸).
۲-۲-۹- مدل‌های اندازه‌گیری اقلام تعهدی
در این بخش برخی از مدل‌های مطرح شده توسط محققین برای تفکیک اقلام تعهدی اختیاری از کل اقلام تعهدی و اندازه‌گیری مدیریت سود توسط این اقلام تشریح می‌گردد؛
۲-۲-۹-۱- مدل اسلون
اسلون^[۸۳] (۱۹۹۶) اقلام تعهدی را به صورت زیر تعریف کرد:
Accruals = ∆CA - ∆CL - DEP
Accruals = (∆AR + ∆INV + ∆OCA) – (∆AP + ∆OCL) – DEP
∆CA: تغییر در دارایی‌های جاری غیر نقدی
∆CL: تغییر در بدهی‌های جاری به جز بدهی‌های کوتاه مدت و مالیات پرداختنی
DEP: استهلاک دارایی‌های مشهود و نامشهود
∆AR: تغییر در حساب‌های دریافتنی
∆INV: تغییر در موجودی کالا
∆OCA: تغییر در سایر دارایی‌های جاری
∆AP: تغییر در حساب‌های پرداختنی
∆OCL: تغییر در سایر بدهی‌های جاری
۲-۲-۹-۲- مدل دی‌آنجلو
دی آنجلو^[۸۴] (۱۹۸۶)، مدل خود را به صورت زیر بیان کرده است.در این مدل فرض بر این است که اقلام تعهدی غیر اختیاری در هر دوره مالی، برابر است با جمع کل اقلام تعهدی سال قبل.به منظور به دست آوردن اقلام تعهدی اختیاری، اقلام تعهدی غیر اختیاری از کل اقلام تعهدی کسر می گردد. مدل دی آنجلو می تواند به عنوان یک مدل خاص از مدل هیلی تصور شود،که در آن، دوره پیش بینی برای اقلام تعهدی غیر اختیاری، به مشاهدات سال قبل محدود شده است.

که در آن:
: کل اقلام تعهدی
: اقلام تعهدی غیر اختیاری
: اقلام تعهدی اختیاری
: اقلام تعهدی دوره قبل (Total Accruals)
: کل دارایی‌های دو دوره قبل
۲-۲-۹-۳- مدل هیلی^[۸۵]
همانطور که در مدل دی‌آنجلو ملاحظه شد، بخش غیر اختیاری اقلام تعهدی را به مشاهدات دوره‌ی قبل محدود می‌سازد در حالیکه هیلی این محدودیت را مرتفع ساخته است. مدل دی‌آنجلو فرض می‌کند که بخش غیر اختیاری اقلام تعهدی از یک گام تصادفی پیروی می‌کند در حالیکه هیلی فرض می‌کند که بخش غیر اختیاری اقلام تعهدی از یک فرایند میانگین معکوس تبعیت می‌کند. هیلی (۱۹۸۵)، مدل خود را به صورت زیر بیان نمود:

که در آن:
: کل اقلام تعهدی
: اقلام تعهدی غیر اختیاری

۲-۹-۱-سرمایه Capital
هر واحد تجاری به منظور تولید یا ارائه خدمات نیازمند پول و سرمایه است تا بتواند دارایی های مورد نیاز را خریداری و هزینه ی عملیات را بپردازد. وجوه لازم برای تامین و راه اندازی یک شرکت از محل عرضه و فروش سهام و یا وام های بلند مدت از جمله وام های بانکی تامین می شود که جزء منابع تامین مالی شرکت به شمار می روند.

شرکت با بهره گرفتن از این سرمایه، اقلام دارایی را تهیه می کنند که مصارف سرمایه تلقی می شوند، این اقلام در سمت راست و منابع تامین مالی در سمت چپ ترازنامه می آیند. به بیان دقیق تر ترازنامه یک شرکت نشان دهنده ی منابع و مصارف سرمایه است و به عنوان مبنایی جهت تعیین میزان سرمایه به کار می رود و بیشتر شبیه به یک حساب پس انداز می باشد. طبق تعریف استیوارت، سرمایه برابر با کلیه وجوه نقدی است که در طول عمر مفید یک واحد تجاری صرف نظر از منایع تامین مالی آن، نام حساب یا اهداف تجاری به درون شرکت وارد شده است.
مهم نیست که سرمایه از طریق بدهی و یا حقوق صاحبان سهام تامین شود، بلکه سوال اصلی این است آیا مدیریت از این وجوه به نحو احسن استفاده می نماید ؟ به عبارت دیگر استفاده بهینه از وجوهی که در حساب سرمایه شرکت دخیره می شود به موفقیت مدیریت شرکت در زمینه کسب عایدات ناشی از سرمایه و نرخ تنزیل عایدات، بستگی دارد. از تعریف استیوارت مشخص می شود که تعریف وی از سرمایه با تعریف حسابداری منطبق نیست بلکه از آن به سرمایه اقتصادی تعبیر می شود.
استیوارت با تعدیلاتی که پیشنهاد می کند، سرمایه اقتصادی را مطرح می سازد که با تعریف حسابداران منطبق نیست. (محمودزاده، ۱۳۸۹)
۲-۹-۲-سود خالص عملیاتی پس از مالیات NOPAT
این سود پارامتر مهمی است که بازده قابل دستیابی تمامی سرمایه گذاران در واحد تجاری را نمایش می دهد. شایان ذکر است که NOPAT معیاری جهت اندازه گیری سود ناشی از عملیات بوده و استفاده و عدم استفاده از وام تاثیری در آن ندارد. در واقع آنچه اهمیت دارد مولد بودن سرمایه ای است که به کار رفته است و نه روش تامین مالی آن. به عبارت دیگر استیوارت به تفکیک سود عملیاتی و نرخ بازده شرکت از یک طرف و قدرت تامین مالی و هزینه سرمایه شرکت می پردازد. (محمودزاده، ۱۳۸۹)
۲-۹-۳-نرخ بازده کل سرمایه Rate of Return on Total Capital
این نرخ از تقسیم سود عملیاتی پس از مالیات (NOPAT) بر سرمایه (Capital) محاسبه می شود :
و از آن به نرخ بازده خالص دارایی ها (RONA) نیز تعبیر می شود.
اگر بازده وام دهندگان برابر با هزینه بهره و بازده سهام داران برابر با مجموع سود تقسیمی و افزایش قیمت سهام باشد این نرخ، بازده کل سرمایه را مشخص می کند و نه بازده حقوق صاحبان سهام را، زیرا همان گونه که گفته شد NOPAT در محاسبه نرخ بازده سرمایه با تغییر در ترکیب بدهی و سهام شرکت همچنان ثابت می ماند در حالی نرخ بازده صاحبان سهام تحت تاثیر روش تامین مالی و ساختار سرمایه می باشد و به این ترتیب اگر بازده شرکت بیش از بهره وام باشد، و هر چه نسبت بدهی بیشتر باشد نرخ حقوق صاحبان سهام افزایش می یابد و بالعکس اگر نرخ بازده سرمایه شرکت کمتر از نرخ بهره وام باشد، هر چه بدهی بیشتر شود، نرخ بازده صاحبان سهام کاهش می یابد. بنابراین نرخ بازده سرمایه به دلیل حذف کامل تاثیر ساختار مالی در مقایسه با نرخ بازده صاحبان سهام معیار مناسب تری برای بررسی وضعیت عملیاتی شرکت می باشد.
این نرخ میزان سودمندی به کار گرفته شده را صرف نظر از رئوس تامین آن، اندازه گیری می کند و از ثبت های حسابداری تعهداتی و نیز محافظه کاری های افراطی صورت های مالی که باعث بد جلوه دادن عملیات می گردد، آزاد است. به منظور قضاوت درباره عملیات شرکت، بایستی این نرخ را با متوسط نرخ هزینه سرمایه مقایسه کرد. (محمودزاده، ۱۳۸۹)
برای محاسبه نرخ بازده کل سرمایه از دو روش مالی و عملیاتی می توان استفاده کرد.
۲-۹-۳-۱-روش مالی محاسبه نرخ بازده
برای محاسبه Capital و NOPAT، کلیه بدهی های بهره دار به سهام عادی اضافه می گردد و صرفه جویی های مالیاتی نیز به سود حسابداری اضافه می شود.
همچنین معادل های حقوق صاحبان سهام به سهام عادی اضافه و افزایش در معادل های حقوق صاحبان سهام به خالص سود عملیاتی پس از مالیات اضافه می گردد تا Capital و NOPAT، تعدیل شوند. این رویکرد به رویکرد مالی معروف است. در این رویکرد از سمت چپ ترازنامه استفاده می شود که در جدول ۲-۱ مشاهده می شود.
معادل های حقوق صاحبان سهام(Equity Equivalence) یکسری ارزش هایی هستند که در شرکت وجود دارد ولی در ترازنامه و سود و زیان منعکس نمی گردد. برای محاسبه بازده سرمایه بایستی به سود واقعی و سرمایه واقعی برسیم.
جدول (۲-۱)- رویکرد مالی در محاسبه سرمایه و NOPAT

 

سرمایه	خالص سود عملیاتی پس از مالیات (NOPAT)
= سهام عادی	= سود ویژه سهام داران عادی
+ معادل های حقوق صاحبان سهام	+ افزایش در معادل های حقوق صاحبان سهام
= حقوق صاحبان سهام تعدیل شده	= سود خالص عملیاتی
+ سرمایه سهام ممتاز	+ سود سهام ممتاز
+ منافع اقلیت	+ دخیره منافع اقلیت
+ بدهی	+ هزینه بهره پرداختی پس از صرفه جویی مالیاتی

نظریه طرحواره
پردازش توزیع موازی
فراحافظه:تفکر درباره حافظه
کاربرد در تدریس:گسترش حافظه دانش آموزان
طبقه بندی اطلاعات:مفاهیم
صفحات مفهوم
انواع مفاهیم
پیش الگوی مفاهیم
روابط بین مفاهیم:الگوهای شبکه ای حافظه
کاربرد در تدریس:بهبود تدریس مفاهیم
سازماندهی مطالع شخصی به منظور بهبود حافظه
خلاصه
منابع پیشنهادی
پاسخ تمرین ها
نگاه کلی
همه ما چیزهایی درباره حافظه می دانیم.برخی از تجارب را حتی اگر سالها قبل کسب شده باشند،می توانیم به سادگی به یاد آوریم.برخی از مطالب مانند اسامی و تاریخ رویدادها،که دانش آموزان به اجبار در شب امتحان به ذهن خود تحمیل می کند،ظرف چند ساعت فراموش می شوند.دانش آموزان سعی می کنند مطالب زیادی را به خاطر بسپارند،از جمله اسامی آشنایان جدید،شماره تلفن فرد مورد علاقه خویش،بیست کلمه جدید انگلیسی برای امتحان فردا یا فرمول شیمیایی نیتروگلیسرین.

ما هم،مانند معلم ها معتقدیم که دانش باید،حتی سالها پس از آنکه دانش آموزان فارغ التحصیل شدند،برای آنها مفید باشد.تجارب آموزشی هر قدر هم که جالب باشد،اگر در حافظه نماند یا به نحوی به کار نیاید،چندان فایده ای ندارد و ممکن است اصلاً به درد نخورد.معلمان موفق طوری تدریس می کنند که احتمال یادآوری اطلاعات مهم را، حتی مدت ها پس از فراغت از تحصیل رسمی،برای دانش آموز فراهم می آورند.این معلمان چیزی بیش از تغییری موقت در دانش فعلی دانش آموزان انتظار دارند.
یکی از ابعاد کارآمدی معلم رشد درک او از حافظه انسان است.
حافظه
تفکر تنها شامل درک رویدادهای کنونی محیط نیست.تجارب قبلی ما،که از حافظه گرفته می شود،نیز بر نحوه تفسیر ما از وقایع مؤثر است.
پژوهشگران حافظه در مطالعات خویش طیف وسیعی از فعالیت های یادگیری را بررسی کرده اند.برخی از محققان برای مطالعه حافظه بر ساده ترین حالت آن،یعنی یادگیری های فوق الاده ساده تمرکز داشته اند.این دانشمندان آنچه را حافظه طوطی وار حافظه مربوط به کلمات منفرد،تصاویر ساده و هجاها نامیده می شود مطالعه کرده اند.بقیه بیشتر بر سطوح بالاتر حافظه و یادگیری تأکید و نحوه حفظ و نگهداری مفاهیم،اصول و نوشتارها را برای مطالعه انتخاب کرده اند.آنها بر نوعی از حافظه تمرکز داشته اند که اطلاعاتی که در آن جمع آوری و به یاد آورده می شود مشابه تجارب روزانه اکثریت مردم است.این دو روش،همان گونه که خواهیم دید،به نظریه های متفاوتی در زمینه حافظه انجامیده و روش های کاربردی مختلفی را برای معلمان به ارمغان آورده است.
شناخت حافظه به شما کمک می کند تا در انتخاب روش تدریس خود،تصمیمی بگیرید که به بهبود حافظه دانش آموزان منجر شود.به منظور آنکه نظریه های معاصر حافظه را بهتر درک کنید،ما ابتدا چند نظریه را که از آثار اولیه پیشتاز بزرگ تحقیقات تجربی در زمینه حافظه،هرمن ابینگهاوس(۱۹۰۹ - ۱۸۵۰)،اقتباس شده است بررسی خواهیم کرد.این نظریه ها،یعنی نظریه زوال و نظریه تداخل را ابینگهاوس،با بهره گرفتن از روش یادگیری طوطی وار،تدوین و آزمایش کرده است.
حافظه یکی از اولین مسائلی است که مورد توجه روان شناسی بوده است (ابینگهاوس،۱۹۱۳).اولین نظریه روان شناسی حافظه،نظریه زوال است.نظریه زوال ساده،صریح و مبتنی بر معرفت عامه بود:محفوظات انسان با گذشت زمان از بین می رود.در این نظریه حافظه همچون عکسی در نظر گرفته شده است که در آفتاب رها شود.در ابتدا تصویر واضح و روشن است،ولی با گذشت زمان(با قرار گرفتن در معرض آفتاب و باران) به تدریج از بین می رود به نحوی که دیگر قابل تشخیص نیست.این نظریه را می توان به وسیله دو پیش بینی آن آزمایش کرد.اول آنکه هرچه زمان بیشتری از یادگیری مطالب بگذرد،یادآوری سخت تر خواهد شد.دوم آنکه هرچه سرعت عرضه مطالب آموختنی بیشتر باشد،موجب تقویت حافظه می شود،زیرا وقت کمتری برای فراموشی وجود خواهد داشت(یعنی اگر برای عرضه اطلاعات خاصی یک ساعت وقت لازم باشد،شما پنجاه و نه دقیقه فرصت دارید تا بخش اول آن را فراموش کنید،ولی اگر همین اطلاعات در ده دقیقه عرضه شود،شما فقط نه دقیقه فرصت خواهید داشت که قسمت اول آن را از یاد ببرید).
نظریه زوال که نظریه ای ساده و مبتنی بر معرفت عامه بود در تحقیقاتی که در دهه ۱۹۲۰ و اوایل ۱۹۳۰ انجام گرفت نادرست تشخیص داده شد.برای مثال،جنکینز و دالنباخ در تحقیق خود در سال ۱۹۲۴،از دو آزمودنی خواستند تا در دو موقعیت جداگانه فهرست هایی متشکل از ده هجای بی معنا را فرا گیرند.بعد از اینکه افراد اولین فهرست را یاد گرفتند با گذشت یک،دو،چهار و هشت ساعت آنها را آزمایش کردند.یکی از افراد در روز و دیگری در شب در آزمایش شرکت کرد.فردی که در روز در آزمایش شرکت کرد در فاصله بین زمان یادگیری فهرست و زمان آزمایش بیدار بود و فعالیت های روزمره و عادی خود را ادامه داد.فردی که در شب در آزمایش شرکت جست در فاصله بین زمان یادگیری و آزمایش خوابید.پس از تکمیل این مرحله از آزمایش دو فرد مزبور برای یادگیری فهرست دوم جای خود را از نظر زمانی با یکدیگر عوض کردند.
اگر نظریه زوال درست باشد،نباید بین فردی که بیدار مانده بود و فردی که پس از یادگیری خوابیده بود از نظر فراموشی هیچ گونه تفاوتی وجود داشته باشد.زیرا بر اساس نظریه زوال تنها عامل حاکم بر فراموشی،گذشت زمان است.نظریه دیگر این بود که اطلاعات ورودی جدید ممکن است با آنچه از قبل یاد گرفته شده است تداخل کند.اگر این نظریه درست باشد،فردی که در طول آزمایش بیدار مانده بود،به طور حتم،مطالب بیشتری را فراموش می کرد،زیرا در دوره بیداری امکان تعارض بیشتری برای او وجود داشته است.نتایج هر دو مرحله از مطالعه به طور آشکار نظریه تداخل را تأیید کرد.فردی که در هر دو مرحله از آزمایش خوابیده بود از هر ده هجای بی معنا شش هجا را به یاد آورد،در حالی که فردی که بیدا مانده بود فقط یک هجا از ده هجا را به یاد داشت.
بنابراین،نظریه زوال نمی تواند جوابگوی پدیده های قابل مشاهده در تحقیقات مربوط به حافظه باشد.نظریه ای که نتواند آنچه را در آزمایش ها رخ می دهد توضیح دهد متروک می شود و دانشمندان باید در پی طراحی نظریه های جدیدتری باشند که بتواند آنچه را مشاهده شده است تفسیر کند.در این مورد نظریه زوال کنار گذاشته شد و نظریه دیگری که می توانست نتایج آزمایش را بهتر تفسیر کند،یعنی نظریه تداخل،جای آن را گرفت.
نظریه تداخل
پدیده تداخل یک یادگیری با یادگیری دیگر را تداخل می گویند.نظریه تداخل از زمان تنظیم اولیه آن به وسیله جنکینز و دالنباخ(۱۹۲۴)،در اختیار ماست.محققان هنوز نظریه تداخل را برای توضیح دلیل فراموشی سریع مطالبی چون فهرست کلمات و اسامی معتبر می دانند و بنابراین در کار معلمان درس تأثیرات ضمنی مستقیم داشته است.البته،به نظر می رسد این نظریه در زمینه یادگیری معنادار کاربرد کمتری داشته باشد.
به طور مشخص،بر اساس نظریه تداخل،علت اینکه انسان با گذشت زمان دچار فراموشی می شود این است که اطلاعات جدید و متضاد وارد حافظه می شود و با یادگیری های قبلی او تداخل می کند.گذشت زمان عامل مهمی نیست و به جای آن میزان اطلاعاتی که فرد در یک فاصله زمانی خاص در حافظه خویش پردازش می کند عامل مهم فراموشی است.
برای مثال،بر اساس نظریه تداخل،تفسیر فراموشی در مورد یکی از تجارب روزانه به شرح زیر چنین است:فرض کنید شما در یک دوره تحصیلی،درس ادبیات فارسی و درس تاریخ ایران هر دو را انتخاب کرده اید و اتفاقاً استادان شما اولین آزمون هر دو درس را در یک روز برگزار خواهند کرد.ب روش معمول،شما بیشتر شب امتحان درس می خوانید.ابتدا چند ساعت ادبیات و سپس تاریخ را مطالعه می کنید.خیلی خسته به خواب می روید و تا چند دقیقه قبل از امتحان ادبیات می خوابید.به سرعت خود را به کلاس می رسانید و حداکثر تلاش خود را انجام می دهید تا امتحان را با موفقیت بگذرانید.در امتحان ادبیات با چند مورد فراموشی رو به رو می شوید و برخی اسامی و تاریخ ها را از ادرس تاریخ با اطلاعات مربوط به درس ادبیات مخلوط می کنید.
این مورد نوع تداخل پس گستر یا بازگشت به عقب را نشان می دهد،یعنی یادگیری بعدی با یادآوری یادگیری قبلی تداخل می کند:
تداخل پس گستر
یادگیری تکلیف # ۱ یادگیری تکلیف # ۲ یادآوری تکلیف #۱
یادگیری تکلیف #۲.یادگیری تکلیف # ۱ را تضعیف می کند.
مطالعات مربوط به تداخل پس گستر نشان می دهد کسانی که در فاصله یادگیری مطالب (یادگیری تکلیف ۱) تا یادآوری آن(یادآوری تکلیف ۱)،مطالب جدیدی را برای یادگیری(تکلیف ۲)،دریافت کرده اند،مطالب اولیه را کمتر از کسانی به یاد می آورند که در این فاصله مطلب جدیدی نیاموخته اند(نک.چچایل،۱۹۸۷).تقریباً،برخلاف مطالعاتی که در مثال ما آمد،همه مطالعات مربوط به تداخل در آزمایشگاه انجام گرفته است،ودر آنها فهرستی از هجاهای بی معنا(مانند paz,nic,xom) اسامی حفظ کردنی را همراهی کرده است.این روش که به آثار ابینگهاوس(ابینگهاوس،۱۹۱۳)، بر می گردد،بدین منظور به کار می رود که احتمال تأثیر دانش قبلی فرد آزمودنی را در یادگیری بعدی او تقلیل دهد.
نوع دیگر تداخل،تداخل پیش گستر است که در زندگی روزمره ما زمانی اتفاق می افتد که اطلاعات قبلی ما با یادگیری کنونی ما تداخل کند.
تداخل پیش گستر
یادگیری تکلیف # ۱ یادگیری تکلیف # ۲ یادآوری تکلیف #۲
یادگیری تکلیف #۱یادآوری تکلیف # ۲ را تضعیف می کند.
در هر دو نوع تداخل،مشابهت تکالیف یادگیری در میزان بروز تداخل تأثیر می گذارد(چچایل،۱۹۸۷؛دمپستر،۱۹۸۵).به طور کلی هرچه تکالیف یادگیری شبیه تر باشند،احتمال تداخل بیشتر است.اگر شما مواظب باشید که ابتدا فهرستی از اعداد را حفظ کنید و سپس دومین فهرست اعداد را به خاطر بسپارید،احتمال تداخل بیشتر از زمانی خواهد بود که ابتدا فهرستی از اسامی و سپس فهرستی از اعداد را به خاطر بسپارید.
تلاش زیادی برای توضیح تداخل پیش گستر انجام گرفته است(نک.چچایل،۱۹۸۷؛ دورنیک،۱۹۸۳؛ویکنز،مودی و ویدولید،۱۹۸۵)تا به این سؤال پاسخ داده شود که چرا یادگیری های قبلی با آموخته های جدید تداخل می کند،ولی هیچ یک از این توضیحات به طور کامل با یاقته های تجربی مطابقت ندارد.با وجود این،نظریه تداخل پیش گستر هنوز به حیات خود ادامه می دهد،اما پیش بینی های آن به طور کامل مورد تأیید محققان نیست (برای ملاحظه تلاشهای جدید برای توضیح پدیده تداخل پیش گستر،بر اساس دیدگاه های معاصر،نک.چچایل،۱۹۸۷).در حالی که نظریه تداخل برای فهم حافظه طوطی وار معتبر به نظر می رسد،ولی قابلیت خود را برای کاربرد در سطوح بالاتر یادگیری نشان نداده است.به همین دلیل،دیدگاه های نظری دیگری ضرورت یافته است که بتواند چگونگی یادآوری و یا فراموشی مفاهیم،اصول،قواعد و سایر سطوح بالای یادگیری را توضیح دهد.ما پس از آنکه راه های معنادار تر کردن موادی را که معمولاً به روش طوطی وار فرا می گیریم مرور کردیم،این نظریه ها را بررسی خواهیم کرد.
یادیاری:معنادار کردن مواد بی معنا
برای اینکه یادگیری جدید مفید و مؤثر باشد،باید به نحو مناسبی با اطلاعات موجود در حافظه دراز مدت ارتباط یابد.متأسفانه همه مطالب در زمان یادگیری برای دانش آموزان بامعنا نیست.مثلاً اغلب،از دانش آموزان خارجی خواسته می شود که تعداد زیادی از لغات را حفظ کنند،از دانش آموزان کلاسهای دوم و سوم خواسته می شود که واقعیات ریاضی را(مانند ۱۸ = ۹ + ۹ ، ۶۳ = ۹ * ۷) فرا گیرند،از نوآوران مبتدی شیمی خواسته می شود که جدول تناوبی عناصر شیمیایی را بیاموزند.این گونه مطالب باید به خوبی آموخته شوند،ولی اغلب بسیار دشوار است که بتوان آنها را برای دانش آموزان با معنا کرد.
یکی از راه های ایجاد رابطه بین مطالب «کم معنا» و مطالب «بامعنا» استفاده از یادیارها یا روش های کمک به حافظه است.یادیارها عبارت اند از قافیه ها،کلمات، تصاویر و هر مطلب آشنایی که به همراه اطلاعات جدید آورده می شود تا آن را قابل حفظ سازد(کارنی،لوین و موریسون،۱۹۸۸؛هیگبی و کونای هیرا،۱۹۸۵).برای یادآوری قواعد صرف و نحو یا املا از نظم شعری به منزله یادیار استفاده می شود و یا نوآموز موسیقی برای یادآوری کلیدهای موسیقی از شعر کمک می گیرد.معلمان معمولاً از یادیارها در تدریس خود استفاده می کنند(کارنی و دیگران،۱۹۸۸؛هیگبی و کونای هیرا،۱۹۸۵) و دانش آموزان نیز،بر اساس گزارش خودشان،اغلب برای یادگیری اطلاعات جدید از یادیارها بهره می گیرند(کیل پاتریک،۱۹۸۵).
در مؤثر ترین نوع یادیار از تصاویر ذهنی استفاده می شود(لوین،۱۹۸۵).توصیه به دانش آموزان که از تصاویر ذهنی استفاده کنند،ابزار یادیار نیرومندی را در اختیار ایشان می گذارد.همان گونه که آزارلو و بگ(۱۹۸۸) مشاهده کرده اند تصویر ممکن است یادآوری بسیاری از انواع مطالب را به نحو معناداری افزایش دهد.دانش آموزان می توانند چند روش نسبتاً ساده از روش های یادیاری به وسیله تصاویر ذهنی را بیاموزند و در یادآوری بسیاری از اطلاعات مورد استفاده قرار دهند(گلوور،تیم، دیلاف و روجرز،۱۹۸۷؛پرسلی،۱۹۸۵).چهار نوع از این روشها عبارت اند از:روش پیوند،روش تخصیص جایگاه،روش چنگک یا قلاب و روش کلید واژه.
روش پیوند:روش پیوند به خصوص برای یادگیری فهرستی از اقلام مناسب است.در این روش یادگیرنده برای هریک از اقلامی که باید به خاطر بسپارد یک تصویر ذهنی در نظر می گیرد.آنگاه،تصور می شود که هریک از این تصاویر با تصویر بعدی فهرست در تعامل است.به این ترتیب،تصاویر به طور تخیلی با یکدیگر پیوند می خورند.در یک مثال ساده،اگر شما بخواهید به خاطر بسپارسید که اقلام مرغ،پنیر، سیب و سپ را از فروشگا مواد غذایی بخرید،ممکن است در ذهن خود سلسله حوادثی را تصور کنید که طی آن یک مرغ قطعه ای پنیر را برمی دارد و آن را خرد می کند و روی سیب قرار می دهد و آنگاه سیب را در کاسه سوپ می اندازد.این تصاویر که پیوند متقابل دارند احتمال یادآوری یک تصویر را از روی تصویر دیگر افزایش می دهند.یکی از مزایای بزرگ این روش سادگی آن است.در این روش ضرورت یادگیری یک طرح خارجی و یا مطالب دیگر وجود ندارد.
روش تخصیص جایگاه:تاریخ روش تخصیص جایگاه به یونان باستان برمی گردد.به نظر بوور(۱۹۷۰) سیسرو۱ ریشه این روش را به شاعر یونانی،سیمونیدس۲ نسبت می دهد.شاعر یونان باستان شعری را در جمع میهمانان در یک ضیافت بزرگ خوانده بود.او بعد از قرائت شعر به خارج سالن فراخوانده شد و بلافاصله سقف سالن بزرگ فروریخت و هرکس که در داخل سالن بود کشته شد.اجساد چنان متلاشی شده بود که تشخیص آنها حتی برای اقوامشان ممکن نبود.سیمونیدس پا پیش نهاد و موفق شد با بهره گرفتن از آنچه از جای نشستن افراد در آن سالن بزرگ به یاد می آورد نام تک تک آنها را مشخص سازد.این داستان محققان حافظه را به روش خاصی برای حفظ و یادسپاری هدایت کرد:قرار دادن تصاویر ذهنی اشیا در کنار یکدیگر به نحوی که مجموعه آنها ترکیبی آشنا تشکیل و یادآوری را ممکن سازد.
کاربرد جدید روش تخصیص جایگاه به این صورت است که ابتدا یادگیرنده درباره مجموعه ای بین ده تا بیست نقطه که به خوبی با آنها آشناست فکر می کند(مانند نقاط مهم موجود در مسیری که هر روز طی می کند،اتاقهای خانه مسکونی،یا جاهای مختلف در محوطه دانشگاه)و آن گاه هریک از اقلامی را که باید به یاد بسپارد در یکی از جایگاههای فوق قرار می دهد.معمولاً به یاد گیرندگان توصیه می شود که تصور کنند خودشان در حالقدم زدن و بازدید از هریک از این جایگاهها هستند.در طول این «قدم زدن»،فرد هریک از اقلام فهرست مورد یادگیری را در حالی که در یکی جایگاهها قرار گرفته است در نظر خویش مجسم می کند.برای یادآوری اقلام،از یادگیرنده خواسته می شود که در طول مسیر یک بار دیگر حرکت کند و به هریک از جایگاهها نگاه کند تا اقلام نهاده شده در هر یک از آنها را به یاد آورد.معمولاً،این روش به یاد گیرنده کمک می کند که هم اقلام را به یاد بیاورد و هم آنها را در نظم مناسبی قرار دهد،زیرا حرکت در طول مسیر به فرد کمک می کند که اقلام را در ترتیب صحیحی به خاطر بسپارد.

تلفیق تدوین و ارائه لایحه بودجه وزارت نیرو.
نظارت دقیق مستمر و موثر بر اجرای برنامه .
تهیه و تدوین گزارش عملکرد برنامه.
تدوین سیاستهای تشویقی و حمایت از بخش خصوصی و سرمایهگذاری غیر دولتی و خارجی.
برنامه ریزی جهت اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی و خصوصی سازی صنعت.
مطالعات و بررسی ظرفیتهای داخلی صنعت آب و برق.
تدوین سیاستهای توسعه کار آفرینی در وزارت نیرو.
انجام امور مربوط به دبیرخانه مجامع عمومی شرکتها ی تابعه.
نظارت بر قرار دادهای مرتبط با صنعت آب و برق.
مطالعات و بررسی اقتصاد کلان صنعت آب و برق.
مطالعات و بررسی بازار بین اللملی مرتبط با وزارت نیرو.
تنظیم سیاستها و روابط اقتصاد خارجی وزارت نیرو.
تدوین سیاستهای تشویقی و حمایت از صادر کنندگان مرتبط با صنعت آب و برق.
تدوین سیاستهای راهبری بازار آب و برق.
تنظیم مقررات مربوط به بازار آب و برق.
تدوین استقرار سیاستهای توسعه رقابت در بازارهای آب و برق.
مطالعات و آینده نگری همه جانبه شرایط محیطی و جهانی صنعت آب و برق.
تدوین برنامه دور برد و راهبردی وزارت نیرو.
تلفیق برنامه های کوتاه مدت و میان مدت بخشهای مختلف صنعت آب و برق.
تلفیق تدوین و ارائه لایحه بودجه وزارت نیرو.
نظارت دقیق مستمر و موثر بر اجرای برنامه.
تهیه و تدوین گزارش عملکرد برنامه.
تدوین سیاستهای تشویقی و حمایت از بخش خصوصی و سرمایه گذاری غیر دولتی و خارجی.
برنامه ریزی جهت اجرای اصل۴۴ قانون اساسی و خصوصی سازی صنعت.
مطالعات و بررسی ظرفیتهای داخلی صنعت آب و برق.
تدوین سیاستهای توسعه کار آفرینی در وزارت نیرو.
انجام امور مربوط به دبیرخانه مجامع عمومی شرکتهای تابعه.
نظارت بر قرار دادهای مرتبط با صنعت آب و برق.
مطالعات و بررسی اقتصاد کلان صنعت آب و برق.
مطالعات و بررسی بازار بین المللی مرتبط با وزارت نیرو.
تنظیم سیاستها و روابط اقتصاد خارجی وزارت نیرو.
تدوین سیاستهای تشویقی و حمایتی از صادرکنندگان مرتبط با صنعت آب و برق.
تدوین سیاستهای راهبری بازار آب وبرق.
تنظیم مقررات مربوط به بازار آب و برق.
تدوین و استقرار سیاستهای توسعه رقابت در بازارهای آب و برق.
وظایف حاکمیتی بخش انرژی
سیاستگذاری و برنامه ریزی در زمینه صیانت و بهره برداری بهینه از منابع انرژی کشور.
برنامه ریزی کلان انرژی کشور به منظور حصول اطمینان از تامین و عرصه انرژی مورد نیاز بخشهای گوناگون.
سیاستگذاری و برنامه ریزی برای شناسایی و در اخیتار گرفتن انرژی های دست نیافته (انرژی های نو) و حمایت و ترویج کاربرد آن.

نظارت بر نحوه استفاده از انواع انرژی به منظور رعایت رفاه مردم و حفظ منابع انرژی کشور.
تعیین الگوی مصرف انواع انرژی با رعایت مصالح کشور و حفظ حقوق مردم .
سیاستگذاری و برنامه ریزی به منظور مدیریت مصرف انرژی.
تدوین استانداردها و مقررات لازم برای تولید مصرف و تبدیل انرژی در کلیه بخشهای اقتصادی و اجتماعی.
حمایت از توسعه تحیقیقات کاربردی فن آوری و منابع انسانی در بخش انرژی.
تولید آمار و اطلاعات پایه بخش انرژی و تسهیل دسترسی به آنها.
برنامه ریزی برای اصلاح ساختار مصرف انرژی و اعطای تسهیلات مالی و فنی لازم در بخش انرژی .
حذف انحصار ایجاد و توسعه رقابت و حمایت از بخش غیر دولتی برای مشارکت در فعالیتهای بخش انرژی با هدف افزایش کارائی و حفظ حقوق مردم.
تهیه تدوین و پیشنهاد قوانین مرتبط با بخش انرژی.
تعیین نرخ انواع انرژی.
کاهش شفاف سازی و هدفمند کردن یارانه.
ارزیابی رضایت مشترکین و سیاستهای بهبود آن.

(این مقاله، متن خطابه‌ای است که ژیلبر لازار در بیست و پنجمین کنگره خاورشناسان که در تابستان سال ۱۳۳۹ در مسکو تشکیل شد؛ ایراد کردند.)
اَشکال مختلف زبان فارسی در سده دهم و یازدهم میلادی؛ قلمرو زبان فارسی در سده دهم و یازدهم میلادی؛ بهترین روش مطالعه مشخصات لهجه‌ها.

 

• • لاهوتی، حسن. “ترجمه جملات ساده و سبک سخن". مترجم. س۹. ش۳۲ـ۳۳. بهارـ زمستان ۱۳۷۹،ص؟.*

 

• • ــــــ . “ترجمه جملات مجهول انگلیسی به فارسی و حرف اضافه by در این جملات". مترجم. س۵. ش۱۹. پاییز ۱۳۷۴، ص۳۰ـ۴۰.

 

تبدیل جمله مجهول انگلیسی به معلوم فارسی؛ قراردادن معادل مناسب در برابر حرف اضافه by؛ تغییر فعل واژگانی به متضاد آن.

 

• • لباف خانیکی، مجید. “ساختمان فعل در گویش روستای خانیک"، در هم‌اندیشی گویش‌شناسی ایرانی (۱۳۸۰)، چکیده مقالات نخستین هم‌اندیشی گویش‌شناسی ایران. [بی‌‌جا: بی‌نا]، ۱۳۸۰، ص۳۲.*

 

• • ــــــ . “صرف فعل در گویش روستای خانیک". خراسان‌پژوهی. س۲. ش۱. پیاپی ۳. بهارـ تابستان ۱۳۷۸، ص۸۹ـ۱۰۰.

 

صرف افعال مرکب؛ شناوربودن شناسه فعل در طول جمله؛ شباهت‌های صرفی گویش خانیک با گویش‌های دیگر فارسی.

 

• • لسانی، حسین. “بحثی درباره زبان دری". مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تهران. س۲۱. ش۴. پیاپی ۸۸ . زمستان ۱۳۵۳، ص۱۳۵ـ۱۴۶.

 

منشاء فارسی دری؛ چکیده‌ای از مباحث استادان و محققان و نوشته‌های کهن.

 

• • ــــــ . “تکواژه‌شناسی زبان روسی و مقایسه آن با تکواژه‌شناسی زبان فارسی". پژوهش زبان‌های خارجی. نشریه دانشکده زبان‌های خارجی دانشگاه تهران. پیاپی ۱۳. پاییزـ زمستان ۱۳۸۱، ص۱۱۹ـ۱۲۹.

 

تک‌واژه؛ پیشوند؛ پسوند؛ میان‌وند؛ پایان‌وند؛ پی‌واژه.

 

• • ــــــ . “مقایسه پیوندهای KOTOPIЙ, ЧTO, ЧOбbI در زبان روسی با معادل آنها در زبان فارسی". مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. س۳۴. ش۳ـ۴. پیاپی ۱۳۴ـ۱۳۵. پاییزـ زمستان ۱۳۸۰ (تاریخ انتشار: ۱۳۸۱)، ص۹۱۷ـ۹۲۸.

 

سه معادل برای پیوند “که” در زبان روسی؛ وجه تمایز این سه پیوند در زبان روسی؛ بررسی طرز بیان این سه پیوند در زبان فارسی.

 

• • لطفی، احمدرضا. “تکامل زبان میانی و پیش‌بینی‌های دستور همگانی". زبان و ادب. س۱. ش۲. ۱۳۷۶، ص ۶۴ـ۸۳ .

 

تحقیقات زایشی در یادگیری زبان دوم: تئوری و عمل؛ تحقیق حاضر: پارامتر حذف فاعل.

 

• • لطفی‌ پورساعدی، کاظم [پورساعدی/ ساعدی]. “بررسی زبان مؤدبانه در فارسی کنونی از نظر جامعه‌شناسی زبان". مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. س۱۶. ش۲. پیاپی ۶۲. تابستان ۱۳۶۲، ص۲۷۱ـ۲۹۱.

 

۱ـ علت رفتارمؤدبانه ۲ـ مطالعه زبان در رابطه با رفتارمؤدبانه ۳ـ نمودهای صوری زبان مؤدبانه ۴ـ شرایط کاربرد و معناشناسی در زبان.

 

• • ــــــ . “زبان شناسی و دستور زبان آموزشی". نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. س۳۱. ش۴. پیاپی ۱۳۰. زمستان ۱۳۶۲، ص۱۰۳ـ۱۳۸.

 

۱ـ زبان‌شناسی و زبان ۲ـ نگاهی اجمالی به مطالعات زبان‌شناسی ۳ـ نظری اجمالی به مطالعات انجام یافته در دستور زبان فارسی ۴ـ پیشنهادهایی در مورد اصول صحیح‌تر نگارش دستور زبان.

 

• • ــــــ . “سببیت در زبان فارسی امروز، یک بررسی زایا ـ گشتاری". نشریه ادبیات و علوم انسانی تبریز. س۲۹. پیاپی ۱۲۳. پاییز ۲۵۳۶=۱۳۵۶، ص۳۸۱ـ۴۰۶.

 

۱ـ مقدمه ۲ـ‌جمله سببی ۳ـ‌تکواژ سببی در زبان‌فارسی و تظاهر صوری آن ۴ـ ساختمان ژرفایی جملات سببی در زبان فارسی ۵ـ گشتارهای سببی.

 

• • لکوک، پیر. “گویش ابوزید آباد"، در جلسات سخنرانی و بحث درباره زبان فارسی (تهران، آبان‌ماه ۱۳۵۱)، سخنرانی‌های سومین دوره جلسات سخنرانی و بحث درباره زبان فارسی. تهران: اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر، ۱۳۵۳، ص۲۱۵ـ۲۳۶.

 

دستگاه واج‌شناسی؛ نکات دستوری درباره اسم، صفت و فعل.

 

• • لنگرودی، امیر. “اسم ذات و اسم معنی در زبان فارسی". ادبستان. ش۴۳. تیر ۱۳۷۲، ص ۱۱۸ـ۱۱۹.

 

جستجوی تأثیر و عدم تأثیر اسماء ذات و معنی در مباحث مختلف دستوری؛ ذکر بیست و نه پیشوند و پسوند و ارتباط با اسم ذات و معنی.

 

• • لوایی، محمدعلی. توانایی زبان فارسی: “توانایی زبان فارسی". تهران: [بی‌نا]، ۱۳۲۶، ص ۱ـ۲۹.

 

• وقتی نمرات خام دو فرم یک آزمون همتراز می شوند باید توزیع فروانی شرطی نمره آزمون اولی در یک سطح توانایی معین برابر با توزیع فراوانی شرطی نمره انتقال یافته درآن سطح توانایی باشد.

 

• نمرات خام دو آزمون فاقد پایایی صرفا زمانی می توانند همتراز شوندکه دو آزمون کاملا با هم موازی باشند.

 

• نمرات خام دو آزمون کاملا پایا که ویژگی یکسانی را اندازه می نمایند به راحتی قابل همتراز شدن هستند.

 

• نمرات خام آزمون هایی که سطوح دشواری متفاوتی دارند قابل همتراز شدن نیستند.

 

در مجموع با توجه به مباحث مطرح شده چنین می توان گفت که: همتراز سازی نسخه های متعدد یک آزمون در صورت تحقیق برخی شرایط امکان پذیر می باشد. این شرایط عبارتند از:
۱- تقارن ۲- تغییر ناپذیری و ۳- برابری.
رویتر وکمپ (۲۰۰۳)ویژگی های همتراز سازی را شامل موارد زیر می دانند؛
۱) توانایی یکسان^[۴۷]
این ویژگی به عنوان ویژگی اصلی و ضروری همترازسازی به شمار می آید و بدین معنی است که فرم های جایگزین تست باید یک چیز (توانایی، پیشرفت یا قدرت) را اندازه گیری کنند (کمپ، ۲۰۰۳).
۲) برابری^[۴۸]
برای هر گروه فرضی از اشخاص یا آزمودنی ها با توانایی یکسان، توزیع فراوانی شرطی نمرات تبدیل شده در یکی از فرم ها (تست y) ، با توزیع فروانی شرطی نمرات تبدیل نشده در فرم دیگر (تست X) برابر خواهد (رویتروکمپ، ۲۰۰۱). این ویژگی فقط زمانی برقرار است که فرم x و y کاملاً مشابه باشند، ولی همانطور که قبلاً اشاره شد در عمل ساخت چنین فرم هایی غیر ممکن است. برای رفع این مشکل موریس در ۱۹۸۲ ویژگی برابری ضعیف را ارائه کرد. طبق این ویژگی در یک گروه آزمودنی با یک نمره حقیقی مشخص انتظار می رود میانگین نمرات تبدیل شده فرم x به فرم y، با میانگین نمرات آنها روی فرم y برابر باشد. به طور مثال، اگر آزمودنی هایی با نمره حقیقی معین روی فرم y نمره ۳۰ را کسب می نمایند انتظار می رود میانگین نمره تبدیل شده آنان از فرم x به فرم y نیز ۳۰ باشد.

۳) تغییر ناپذیری جامعه^[۴۹]
تبدیل مقیاس ها یکسان است بدون توجه به نمونه یا گروهی از اشخاص که از جامعه بیرون می آیند. به عبارت دیگر رابطه همترازسازی مستقل از گروه آزمودنی هاست. نتایج مطالعات انجام شده حاکی از آن است که روش های معادل سازی نمرات حقیقی دارای ویژگی تغییر ناپذیری گروه هست ولی تحقق این ویژگی برای روش های معادل سازی وقتی که نمرات مشاهده شده جانشین نمرات حقیقی می شوند، قطعی نیست.
۴- تقارن^[۵۰]
یعنی تبدیل نمرات وارونه پذیر است، معادله تبدیل نمرات از فرم x به فرم y همانند معادله تبدیل نمرات از فرم x به y است (رویتر و کمپ، ۲۰۰۳). با توجه به این ویژگی وقتی دو فرم آزمون معادل باشند. مثلاً اگر نمره خام x از فرم X معادل نمره y در فرم Y باشند، نمره y در فرم Y نیز معادل نمره x در فرم X خواهد بود. وجه تمایز این ویژگی با رگرسیون نیز در همین جا است چون رگرسیون Y روی X با رگرسیون X روی Y متفاوت است.
وجود همه ویژگی ها و شرایط ذکر شده همترازسازی تقریباً نا ممکن است، در بیشتر مواقع یک یا دو تا از شرایط بالا در همترازسازی مورد توجه قرار می گیرند. دو ویژگی تقارن و تغییر ناپذیری جامعه بیشتر از بقیه در نظر گرفته می شوند. (رویتروکمپ، ۲۰۰۳ و پترسن، کولن و هوور، ۱۹۸۹).
طرح های جمع آوری داده ها برای همترازسازی
یکی از جنبه های مهم برای همترازسازی گردآوری داده هاست که باید به گونه ای انجام شود که اولاً از هر گونه تورش مبرا باشد و ثانیاً از نظر وقت، نیرو و هزینه مصرفی تا حد ممکن دقیق باشند. برای گردآوری داده ها مدل های مختلفی توسط انگاف (۱۹۷۱) تشریح شده است که از میان آنها به ۵ روش که موارد استفاده بیشتری دارند اشاره می کنیم. در انتخاب هر یک از این روش ها باید عملیات آماری واجرایی مورد توجه قرار گیرد.
۱) طرح تک گروهی^[۵۱]
در طرح تک گروهی دو فرم از یک آزمون که قرار است معادل شوند، بر روی گروه واحدی از پاسخگویان اجرا می شود. با یک تغییر در این طرح، طرح گروه های معادل پدید می آید. در طرح گروه های معادل هر یک از دو فرم بر روی گروه مجزایی از پاسخگویان اجرا می شود. فرض است که این گروه ها به طور تصادفی انتخاب و معادل شده اند.
۲) طرح یک گروهی با موازنه^[۵۲]
در این طرح آزمودنی ها به طور تصادفی به دو نیم گروه تقسیم می شوند و روی هر دو نیم گروه فرمهای X و Y به صورت چرخشی اجرا می شود. یعنی نیم گروه نخست ابتدا فرم X را می گیرند سپس فرم Y را دریافت می کنند در حالی که نیم گروه دوم، ابتدا فرم Y و سپس فرم X را دریافت می کنند (رویتروکمپ، ۲۰۰۳).
مهم نیست که دو نیم گروه نمونه مورد نظر دقیقاً با یکدیگر مطابقت نماید، مزیت عمده مدل این است که میزان دقت آن تا حد زیادی افزایش می یابد و خطاهای نمونه برداری^[۵۳] که به طور کلی منبع عمده عدم دقت در همترازسازی است به طور کامل از بین می رود. بدین ترتیب اثر آشنایی با سوالات در طرح قبلی تا حدودی کنترل می شود. البته این طرح نیز از لحاظ زمان اجرا طولانی است و انگیزه امتحان شونده در تست دوم از بین می رود. چنانچه نتایج همترازسازی حاصل از داده های فرم دوم اجرا مشابه نتایج همترازسازی حاصل از داده های فرم یکم اجرا باشند، مشخص می گردد که اثر اجرای فرم Y بعد از فرم X مانند اجرای فرم X بعد از Y است ولی اگر نتایج متفاوت باشند، داده های فرم دوم (که می تواند فرم X و Y باشد) بی اهمیت تلقی می شود، زیرا ترتیب اجرا در فرم دوم موثر بوده است(کولن و برنان، ۱۹۹۵).
۳) طرح گروه های تصادفی^[۵۴]
در این طرح نیز هر دو فرم X و Y تست روی همه افراد که به صورت تصادفی به دو گروه تقسیم شده اند اجرا می شود، به دلیل تقسیم تصادفی افراد به زیر گروه فرض بر آن است که زیر گروه ها یکسان هستند و تفاوت حاصل از نمرات دو گروه را می توان به اختلاف سطح دشواری فرم ها نسبت داد زیرا توانایی گروه ها یکسان بوده است. شرط گروه های کاملاً تصادفی باید به دقت رعایت شود تا هیچ گونه تورش نظامداری نتواند نتایج را تحت تاثیر قرار دهد. به همین خاطر در توزیع فرم ها از روش مارپیچ^[۵۵] استفاده می شود. یعنی فرم ها به صورت یک در میان بین آزمودنی هایی که به صورت تصادفی در محل برگزاری آزمون مستقر هستند توزیع می شود. در این طرح هر آزمودنی فقط به یک فرم پاسخ می دهد و مشکل مدت زمان اجرا از بین می رود (کولن وبرنان، ۱۹۹۵). همچنین در این طرح مشکل تست آشنایی و اثر خستگی از بین می رود (کمپ، ۲۰۰۳).
۴) طرح گروه های تصادفی با سوالات مشترک ^[۵۶]
در این طرح به همه افراد یک تست V که به طور عملی با تست های X و Y یکسان است ارائه می شود، به این آزمون مشترک تست لنگر نیز می گویند، فرم X و تست V روی نمونه ای از اشخاص اجرا می شوند، و فرم Y به همرا ه تست V روی نمونه دیگری از اشخاص اجرا میشوند (در اینجا گروه ها به طور تصادفی انتخاب می شوند) تست V مانند فرمهای X و Y تحت تاثیر یادگیری، خستگی و تمرین قرار می گیرد. با بهره گرفتن از این طرح می توان تفاوت های بین گروه ها را کنترل کرد. به عقده لرد وقتی گروه های تصادفی هستند اگر تست لنگر همان توانایی را که دو فرم X و Y اندازه گیری می کنند را نسنجد باز هم می تواند اطلاعات مفیدی به دست دهد و واریانس خطای همترازسازی را کاهش دهد.
۵) طرح گروه های غیر همسان باسوالات مشترک^[۵۷]
در این طرح نیز داده ها همانند طرح قبلی جمع آوری می شوند ولی گروه ها، تصادفی نیستند بلکه غیر همسان یا نابرابرند. این گروه ها توسط آزمونگر تقسیم نشده اند. در طرح های قبلی، فرم های مختلف آزمون به طور همزمان اجرا می شد، ولی به دلیل برخی ملاحظات مثل حفظ ایمنی سوالات و جلوگیری از افشاء شدن آنها اجرای همزمان فرم ها امکان پذیر نیست. در این طرح در فرم X و Y یک مجموعه سوال مشترک دارند و هر یک از فرم ها روی گروهی از آزمودنی ها در زمان های مختلف اجرا می شود. سوالات مشترک این طرح می توانند درونی یا بیرونی باشند.
در این طرح، همسانی گروه های آزمودنی مورد توجه قرار نمی گیرد، بنابراین بین میانگین ها و سایر ویژگی های توزیع نمرات حال از دو فرم آزمون، از ترکیب تفاوت های گروه های آزمودنی و تفاوت فرم های تست حاصل می شود. وظیفه اصلی همتراسازی با بهره گرفتن از این طرح، جدا کردن تفاوت های گروه ها از تفاوت های فرم هاست (کولن وبرنان، ۱۹۹۵).
این طرح بیشتر از سایر طرح ها در همترازسازی استفاده می شود و مهمترین علت استفاده از آن این است که در هر بار اجرای آزمون فقط یک فرم آزمون اجرا می شود و این امر به اجرای آزمون در شرایط عملی و واقعی کاملاً منطبق است. هم چنین بعد از اجرای هر آزمون می توان سوالات غیر مشترک را منتشر نمود (کولن و برنان، ۱۹۵۵).

طرح گروه های تصادفی
طرح تک گروهی

فرم Y
فرم X
نمونه
فرم Y
فرم X
نمونه

*
P₁
*
*
P

*

P₂

بیشتر آنها کمتر از ۱ ساعت از زمان اینترنتی خود را به شبکه‌های اجتماعی اختصاص می‏دهند و بیشتر به فیس‏بوک مراجعه می‏کنند و در شب از شبکه‏های اجتماعی استفاده می‏کنند. افراد از قابلیت‏های شبکه‏های اجتماعی مانند یوتیوب، فلیکر و ویکی‏پدیا استفاده کرده‌اند.
پوری، احسان، «بررسی نقش و تأثیر فیس‏بوک بر شکل‏گیری شبکه‏های اجتماعی از دیدگاه متخصصان و کارشناسان امور رسانه»، پایان‏ نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم ارتباطات، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی، ۱۳۸۹٫
محقق در این پژوهش ابتدا به شناخت و توصیف شبکه‏های اجتماعی مجازی به عنوان یک کانال جدید ارتباطی، معرفی کاربردهای آن و توصیف مدل ارتباطی کاربران پرداخته است. هدف اصلی این تحقیق توصیف وسعت تأثیرگذاری ساختار این شبکه‏ها بر هنجارهای رفتاری کاربران آن در فضای واقعی، نقش و موقعیت رهبران فکری، گروه‏های نخستین و ثانویه در بستر شبکه‏های اجتماعی مجازی بررسی شده است.
پژوهش به صورت اسنادی و کتابخانه‏ای انجام شده و از نظرات متخصصان علم ارتباطات و فناوری اطلاعات بهره جسته است. دیدگاه کاربران شبکه‏ اجتماعی فیس‏بوک نیز توسط نظرسنجی از آنها درباره سوالات پژوهش ارائه شده است. سوالات این پژوهش عبارتند از:
مزایا و معایب شبکه‏های اجتماعی چیست؟
استقبال‏کنندگان از شبکه‏های اجتماعی مجازی چه کسانی هستند؟
جایگاه رهبران فکری و گروه‏های نخستین و ثانویه در این شبکه‏ها چگونه است؟
کاربرد شبکه‏های اجتماعی مجازی در حرکت‏های مردمی و تأثیر آن بر افکارعمومی از چه مدل ارتباطی پیروی می‏کند؟
آیا شبکه‏های اجتماعی مجازی نابودکننده اجتماعات انسانی در فضای فیزیکی هستند؟
قوانلوقاجار، مصطفی، «بررسی کارکردهای شبکه‏های اجتماعی با مطالعه موردی فیس‏بوک»، پایان‏ نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم ارتباطات، دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، ۱۳۸۹٫
در این تحقیق، محقق به بررسی کارکردهای شبکه‏های اجتماعی و با تاکید بر فیس‏بوک پرداخته است. محقق برای پاسخ به پرسش‏های تحقیق، از روش پیمایش استفاده کرده است. برهمین اساس از میان ۶۲۳۷ دانشجوی دانشگاه علوم تحقیقات، از ۹۷۰ نفر سوال شده است.

نتایج تحقیق نشان می‏دهد که میزان سرمایه اجتماعی موجود در شبکه‏ اجتماعی فیس‏بوک کمی بیش از حد متوسط است. این تحقیق نشان می‏دهد که نزدیک به ۴۸ درصد دانشجویان یک دقیقه تا نیم ساعت از وقت خود را در فیس‏بوک می‏گذرانند. همچنین نتایج نشان می‏دهد که اکثریت پاسخگویان (۷۹ درصد) از نام واقعی خود در فیس‏بوک استفاده می‏کنند
نیری، هومن، «شبکه‏های اجتماعی اینترنتی و مشارکت سیاسی»، پایان‏ نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ۱۳۸۹٫
در این پژوهش تأثیرگذاری شبکه‏های اجتماعی اینترنتی بر مشارکت سیاسی کاربرانشان در انتخابات دوره دهم ریاست جمهوری در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. سوال اصلی تحقیق این است که شبکه‏های اجتماعی اینترنتی چه تأثیری بر کمیت و کیفیت مشارکت سیاسی دانشجویان در انتخابات ریاست جمهوری دهم داشته است؟
محقق با فرض اینکه شبکه‏های اجتماعی اینترنتی موجب افزایش مشارکت سیاسی دانشجویان، بویژه مشارکت سیاسی غیرمتعارف آنان (به عنوان مثال شرکت در تجمعات اعتراضی و یا سازماندهی تجمعات اعتراضی) شده است، تحقیق خود را انجام داده است. در این پژوهش که به روش پیمایش انجام شده، داده‏ها از طریق پرسشنامه و با جامعه آماری ۳۸۰ نفر از دانشجویان دانشگاه تهران گردآوری شده است.
نتایج تحقیق نشان می‏دهد که شبکه‏های اجتماعی بیشتر در جهت افزایش مشارکت سیاسی غیرمتعارف دانشجویان تأثیرگذار بوده‏اند و به افزایش مشارکت آنان در کنش‏های مشارکت‏جویانه غیرمتعارف (اعتراضات به نتایج انتخابات دوره دهم ریاست جمهوری) یاری رسانده‏اند. در چارچوب نظری تحقیق نیز از «فرضیه تقویت» و «فرضیه بسیج» استفاده شده است.
فصل سوم روش شناسی پژوهش
مقدمه
هدف پژوهش علمی کشف واقعیات و برقرار کردن رابطه میان آنها و تبیین شرایط و رویدادها می‏باشد. این تبیین باید به نحوی صورت گیرد که به یک رشته تصمیمات منطقی منجر شود تا در صورت امکان بتوان براساس آن به پیش‏بینی پرداخت. (حافظ‏نیا، ۱۳۷۶، ۱۲)
در هر تحقیق و پژوهش علمی، مشخص کردن هدف یا اهداف تحقیق قدم اول محقق در آغاز راه است. هدفهای تحقیق هر چه روشن تر باشد کار در مراحل بعدی یعنی انتخاب روش تحقیق، ابزار گردآوری اطلاعات و… راحت‌تر به پیش می‌رود.
در این فصل به بیان روش تحقیق، تکنیک یا ابزار تحقیق، جامعه آماری، روش نمونه گیری، تعیین حجم نمونه و روش سنجش پایایی و در نهایت به روش تجزیه و تحلیل داده‌ها خواهیم پرداخت.
۳-۱ روش تحقیق:
هر پژوهشی مستلزم داشتن روش، استفاده از اندیشه و سرانجام حرکت و جستجو می‌باشد. در یک تحقیق درست پژوهشگر بهتر است موضوع، روش، مخاطب و شرایط و ابزار تحقیق خود را معین نماید. روش پژوهش بستگی به موضوع، اهداف پژوهش، فرضیه و امکانات اجرایی آن دارد.
روش تحقیق در این پژوهش پیمایشی است. تحقیق پیمایشی بهترین روش موجود برای آن دسته از پژوهندگان اجتماعی است که علاقمند به جمع‏‏آوری داده‏های اصلی از جمعیت‏های بسیار بزرگی هستند که نمی‏توانند بطور مستقیم آنها را مشاهده کنند. روش پیمایش غالباً با تعیین افرادی که نماینده گروه مورد بررسی هستند (نمونه) و طرح سوالاتی که باید از آنها پرسیده شود آغاز می‏گردد. در این روش محقق هیچ تغییری در جمعیت نمونه ایجاد نمی‏کند، بلکه به دنبال فهم تغییری است که به طور طبیعی رخ داده است و این تغییر با کنترل متغیرها و به دست آوردن همبستگی‏ها و روابط و تفاوت‏های آماری به دست می‏آید. از این رو این مطالعات بر نگرش‏ها، عقاید، پاره‏ای از اطلاعات درباره شرایط زندگی و مقولاتی که افراد را معین و متمایز می‏سازد، متمرکزند. محقق پیمایش با بررسی تغییرات متغیر برحسب موردها و جستجوی ویژگی‏های دیگری که به طور منظم با آن پیوند دارد در پی شناخت علل پدیده‏ها بر می‏آید. بدین ترتیب هدف تحقیق پیمایش آن است که با مقایسه دقیق ویژگی‏های مختلف موردها به استنباط علّی^[۶۲] نایل آید. (دواس، ۱۳۸۸، ۱۵)
۳-۲ جامعه آماری:
جمعیت یا جامعه آماری یا جمعیت مورد مطالعه^[۶۳] عبارت است از مجموعه عنصرهایی که نمونه از آن انتخاب می‏شود (ببی، ۱۳۸۴، ۴۱۷) یا به عبارتی همه اعضای واقعی یا فرضی که علاقمند هستیم یافته‏های پژوهش خود را به آنها تعمیم دهیم. (دلاور، ۱۳۷۴، ۱۱۲)
در این بررسی روزنامه نگاران عضو در شبکه اجتماعی فیس بوک با مشخصه (تحصیلات مرتبط با روزنامه نگاری) جمعیت آماری محسوب می‏شوند. با توجه به اینکه هیچگونه آماردقیقی از تعداد روزنامه نگاران تهرانی در سال جاری موجود نبود و آخرین آمار مربوط به ۲ سال پیش بود و همچنین عدم وجود آمار از تعداد روزنامه نگاران عضو فیس بوک ، لیست روزنامه های در حال انتشار تهران از معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد اخذ گردید ، ودر کلیه روزنامه ها ی در حال انتشار پرسشنامه در میان تحریریه روزنامه پخش گردید تا روزنامه نگاران عضو فیس بوک پرسشنامه را تکمیل نمایند .
۳-۳ حجم نمونه:
به دلیل اینکه آمار دقیقی از روزنامه نگاران عضو در شبکه اجتماعی فیس بوک در دست نبود برای برآورد حجم نمونه از فرمول کوکران که جامعه آماری نامشخص را محاسبه می کند استفاده شده است که تعداد جامعه نمونه ۳۸۴ نفر محاسبه شده است.
۳-۴ روش نمونه‏گیری:
نمونه‏گیری^[۶۴] یعنی انتخاب تعدادی از افراد، حوادث و اشیاء از یک جامعه تعریف شده به عنوان نماینده آن جامعه. به عبارت دیگر نمونه‏گیری عبارت است از انتخاب درصدی از یک جامعه به عنوان نماینده آن جامعه. در بسیاری از تحقیقات، محقق مایل است نمونه تحقیقی را به گونه‏ای انتخاب کند که مطمئن باشد زیرگروه‏ها با همان نسبتی که در جامعه وجود دارند به عنوان نماینده جامعه در نمونه حضور داشته باشند. (دیانی، ۱۳۸۲، ۹۳) در این پژوهش از روش نمونه گیری تصادفی استفاده شده است.
۳-۵ ابزار گردآوری اطلاعات:
در این بررسی از تکنیک پرسشنامه جهت جمع آوری اطلاعات استفاده شده است. پرسشنامه وسیله ای است که محقق بوسیله آن اطلاعات مورد نیاز را با طرح سؤال به صورتی کتبی از پاسخگو دریافت می کند. پرسشنامه تدوین شده دارای ۱۹ سؤال است که اکثر آنها دارای طیف لیکرت بوده و با بهره گرفتن از نظرات صاحبنظران امر به ویژه اساتید محترم راهنما و مشاور طراحی شده است. شایان ذکر است که پرسشنامه این پژوهش از نوع منظم^[۶۵] و بسته است که منجر به سهولت استخراج نتایج و تسهیل در پاسخگویی می شود.
در این پرسشنامه علاوه بر ویژگی های فردی متغیرهای اصلی پژوهش نیز مورد سنجش قرار گرفته است.
۳-۶ روایی تحقیق:
منظور از روایی یا اعتبار یک مقیاس یا یک ابزار اندازه‏گیری، پاسخ به این سوال است که ابزار اندازه‏گیری چه چیزی را می‏سنجد و تا چه اندازه از لحاظ سنجش موضوع موفق بوده و کارایی دارد. به عبارتی، روایی به معنای میزان انطباق بین تعریف مفهومی متغیر با تعریف عملیاتی آن است. (صفری شالی، ۱۳۸۸، ۷۸)
پژوهشگر به منظور بررسی روایی پرسشنامه، اینکه آیا سؤالات مطرح شده اهداف مورد نظر را پوشش می دهد و مانعی از نگارش و ابهامات در جملات ندارد، آن را در اختیار اساتید راهنما، مشاور و اساتید صاحب نظر دیگر قرار داد. آن‌ ها پس از بررسی دقیق شایستگی سنجش ویژگی مورد نظر را تأیید نموده اند.
۳-۷ پایایی تحقیق:
اعتماد یا پایایی مسئله‌ای کمی و تکنیکی است و بیشتر ناظر به این سوال است که ابزار اندازه‌گیری با چه دقت و صحتی پدیده یا صفت مورد نظر را اندازه‌گیری می‌کند.
در تحقیقات اجتماعی محقق به کمک یک سری از روش‌ها حدود اعتماد یا پایایی ابزارهای اندازه‌گیری را مشخص می‌کند. مهمترین این روشها عبارتند از: روش بازآمایی، روش موازی یا آزمون همتا، روش آلفای کرونباخ و …. اگر چه بسیاری از این روش‌ها قابل محاسبه در نرم افزار spss می‌باشند اما به دلیل اینکه استفاده از آلفای کرونباخ از عمومیت بیشتری برخوردار است. اصولا این روش برای محاسبه انسجام درونی ابزار اندازه گیری یا مقیاس‌ها بکار می‌رود. زمانی که مقیاس‌ها از نوع لیکرت وجود داشته باشد و محقق بخواهد از طریق گویه‌های مختلف مفهوم پیچیده را اندازه‌گیری کند، برای انسجام درونی می‌تواند از آماره آلفای کرونباخ استفاده کند. (بابایی، ۱۳۸۴، ۷۱)
پرسشنامه تدوین شده بر روی یک نمونه کوچک ۲۵ نفری از جامعه مورد نظر به صورت تصادفی و آزمایشی داده شد و در محاسبات انجام شده برای آلفا، ضریبی معادل ۸۰۷۷/۰ بدست آمده است که نشانگر اعتبار مناسب پرسشنامه می‌باشد.
۳-۸ روش تجزیه و تحلیل داده‏ها:
تجزیه و تحلیل به عنوان فرآیندی از روش علمی، یکی از پایه‏های اساسی هر روش تحقیق است. به‏طورکلی، تجزیه و تحلیل عبارت است از روشی که از طریق آن کل فرایند پژوهش، از انتخاب مسأله تا دسترسی به یک نتیجه هدایت می‏شود. (دلاور، ۱۳۷۷، ۱۸۶)
روش تجزیه و تحلیل در این پژوهش به وسیله نرم افزار spss در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. مجموع داده های جمع آوری شده نخست از پرسشنامه به فایل های ویرایش داده های آماری انتقال داده شد، سپس بر اساس کدهای مورد نظر جداول توزیع فراوانی هر یک از متغیرها به ترتیب سؤالات پرسشنامه در دو مقوله الف: جداول توزیع فراوانی، درصد و استخراج نمودارهای صوری داده ها تنظیم گردید. ب: در سطح استنباطی جهت بررسی رابطه بین متغیرها و بررسی فرضیه ها از آزمون خی دو ( کای اسکویر ) و همچنین از ضریب همبستگی کرامر و اسپیرمن استفاده شده است.
۳-۹ متغیرها:
متغیر به ویژگی‏هایی اطلاق می‏شود که می‏توان آنها را مشاهده یا اندازه‏گیری کرد و دو یا چند ارزش را جایگزین آن قرار داد. (دلاور، ۱۳۷۴، ۷)
در این تحقیق با توجه به تعاریف ارائه شده و فرض‌های تحقیق متغیرهای تحقیق عباتند از:
متغیر مستقل: ۱- میزان اعتماد افراد به نهادها ۲- میزان مشارکت اجتماعی افراد ۳- بی طرفی رسانه‌های دولتی ۴- سن ۵- جنسیت ۶- تحصیلات
متغیر وابسته: ۱- میزان استفاده افراد از شبکه های اجتماعی ۲- استفاده از شبکه های اجتماعی برای ارتباط با مخاطبان و یا فروش بیشتر
فصلچهارمتجزیهوتحلیلداده ها
۴-۱ بخش اول: تجزیه و تحلیل توصیفی:
جداول یک بعدی:
جدول شماره ۱ توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب جنسیت

شکل (۱۸-۵)
شکل (۱۹-۵)
شکل (۲۰-۵)
شکل (۲۱-۵)
شکل (۲۲-۵)
شکل (۲۳-۵)
شکل (۲۴-۵)
۲-۵- اثرات استفاده از سیستمهای خنک کن هوای ورودی توربین گازی بر عملکرد ترمودینامیکی آن تحت شرایط غیر بار پایه ، با درجه حرارت ۲۹۰ درجه سانتیگراد خروجی توربین .
همان طور که در قبلاً به آن اشاره شد، در بار پایه ، دمای ورودی توربین (خروجی محفظه احتراق) حدود۹۰۰˚C می باشد که تحت این شرایط، دمای خروجی توربین در دمای حدود ۴۹۵ تا ۵۱۲ درجه سانتی گراد کنترل می گردد. از طرف دیگر ، کنترل توان توربینهای گازی با تنظیم دمای خروجی توربینهای گازی که به نوعی به تنظیم گاورنر سوخت ارتباط پیدا می کند ، صورت می گیرد . لذا در مواقعی که نیاز به برق تولیدی نیروگاه کاهش پیدا می کند ، با تنظیم دما ی خروجی توربین روی دماهای پایین ، می توان میزان تولیدی توان نیروگاه را کنترل نمود . با مطالعاتی که روی لاگ شیت های اخیر نیروگاه صورت گرفته است ، بندرت می توان شرایط بار پایه را در عملکرد آنها پیدا نمود . از این رو ، در این پروژه در مطالعات خود و جهت حصول اطمینان از عملکرد برنامه شبیه سازی توسعه داده شده ، در حالت زیر را مورد ارزیابی قرار خواهد داد تا بتواند در شرایط غیر بار پایه ، رفتار توربینهای کازی را در حالتهای استفاده و عدم استفاده از سیستم های خنک کن هوای ورودی پیش بینی نماید.

 

• • دمای خروجی توربین برابر T₄=290˚C

 

بنابراین در بخشهای آتی فرض خواهد شد که دمای خروجی توربین (استک) در دمای T₄=290˚C ثابت و کنترل گردد.

از آنجا که دور توربینهای مولد برق برای تولید برق با فرکانس ثابت ، همواره ودر۳۰۰۰ RPM نگه داشته می شود ، لذا انتظار می رود که دبی حجمی عبوری از مجموعه ، در شرایط غیر پایه باشد. از اینرو، عملکرد سیستمهای تبخیری و سیستمهای کویلی در میزان خنک کردن هوای ورودی به کمپرسور ، هیچگاه تحت تأثیر شرایط دمایی محصولات احتراق خروجی از توربین قرار نخواهد گرفت . اما از آنجا که توان تولیدی نیروگاه ، شدیداً وابسته به دمای محصولات احتراق می باشد، از اینرو، تأثیر استفاده از سیستمهای مختلف خنک کن هوای ورودی به کمپرسور روی توان ، راندمان ، مصرف سوخت و دمای محفظه احتراق قابل توجه خواهد بود. در بخشهای آتی ، تأثیر استفاده از سیستمهای مختلف خنک کن ، روی پارامترهای ذکر شده طی اشکالی نمایش داده شده است . توضیحات و نتیجه گیریهای مربوط به اشکال بخشهای آینده ، مشابه توضیحات و نتیجه گیریهای ارائه شده درفصل قبلی است . اما مقایسه نتایج این بخشها بایکدیگر ، حاکی از آن است که با فاصله گرفتن از شرایط بار پایه ، درصد افزایش توان و نیز راندمان نیروگاه در شرایط آب وهوایی یکسان ، افزایش پیدا می کند. اگر طبق توضیحات ارائه شده در گزارش بخشهای قبلی با این گزارش ، بتوانیم میزان تغییرات توان تولیدی نیروگاه را در قبل و بعد از خنک کردن هوای ورودی ، فقط به افزایش دبی جرمی مرتبط بدانیم، نتیجه خواهیم گرفت که میزان افزایش مگاوات در تمامی شرایط پایه و غیر پایه در قبل از خنک کردن هوای ورودی به کمپرسور به شدت کاهش پیدا می کند، انتظار می روددرصد افزایش توان نسبت به توان قبل از خنک کردن هوای ورودی (با فاصله گرفتن از شراط پایه) بشدت افزایش یابد. این نتیجه گیری را در تمامی شرایط غیر پایه می توانیم مشاهده کنیم.
مطالعه منحــنی های راندمان در قبل از خنک کردن هــوای ورودی در شرایط غیر پایـه نشان می دهد که تحت این شرایط ، راندمان نیروگاه از راندمان شرایط مشابه در بار پایه ، به شدت فاصله گرفته و کاهش پیدا می کند. مراجعه به لاگ شیتهای نیروگاه نیز نشان می دهد که در غالب اوقات ، بهره برداری از نیروگاه در شرایط غیر پایه است . لذا به نظر می رسد که علیرغم امکان تولید بیشتر در نیروگاه و فروش آن به شبکه برق کشور و تأمین بخشی از نیازهای کشور به برق، ویا حداقل تأمین برق مورد نیاز پالایشگاه از خود نیروگاه داخل سایت، از نیروگاه در راندمان پایین بهره برداری شده و پالایشگاه برای تأمین برق مورد نیاز خود، غالبا به برق شبکه متکی است.
در این بخش ، بدون ارائه توضیحاتی دیگر در خصوص منحنی ها ، منحنی های مشخصه توربین در شرایط مختلف آب وهوایی و در شرایط غیر بار پایه ارائه می گردد.
شکل (۲۵-۵)
شکل (۲۶-۵)
شکل (۲۷-۵)
شکل (۲۸-۵)
شکل (۲۹-۵)
شکل (۳۰-۵)
شکل (۳۱-۵)
شکل (۳۲-۵)
شکل (۳۳-۵)
شکل (۳۴-۵)
شکل (۳۵-۵)
شکل (۳۶-۵)
شکل (۳۷-۵)
شکل (۳۸-۵)
شکل (۳۹-۵)
شکل (۴۰-۵)
شکل (۴۱-۵)
شکل (۴۲-۵)
شکل (۴۳-۵)
شکل (۴۴-۵)
شکل (۴۵-۵)
شکل (۴۶-۵)
فصل ششم
۱-۶- روش های تعیین میزان انرژی قابل بازیافت از دود خروجی توربین گازی
دراین بخش نحوۂ تعیین میزان انرژی قابل بازیافت ازدود خروجی توربین گازی ازدوروش مختلف به اختصار معرفی وسپس مقدار این انرژی برای نیروگاه به تفکیک از هردو روش محاسبه می گردد. بدیهی است که چنانچه دقت محاسبات رعایت گردد، هردوروش بایستی به یک نتیجه منجرگردد.
الف - روش اول
درروش اول اطلاعاتی مشتمل برانرژی حاصل از سوخت مصرفی درهرلحظه وانرژی الکتریکی تولیدی درآن لحظه،دمای دود خروجی از توربین گازوحداقل دمای خروجی از بویلربازیاب مورد نیاز می باشد. سایرمواردنظیرراندمان ژنراتورونرخ اتلاف حرارتی اشی از خنک شدن دود خروجی از توربین گازنیز جهت تکمیل اطلاعات مورد استفاده قرار می گیرد.
شکل ذیل نمایی شماتیک از توربین گاز ودیگ بازیاب وموقعیت مکانی قرارگیری اندازه گیرها درمحدودۂ آن را نمایش می دهد.
شکل (۱-۶)- شماتیک قرارگیری توربین گاز ودیگ بازتاب وموقعیت اندازه گیرهای دبی هوا،برق وسوخت
انرژی موجوددر دود خروجی از توربین گاز را می توان با موازنه انرژی ازطریق اندازه گیری ومحاسبه ورودیها شامل میزان سوخت وخروجیها اعم از انرژی برق تولیدی وتلفات تعیین نمود. تلفات عمده را می توان در دو مورد تلفات ژنراتور وتلفات ناشی از خنک شدن دود خروجی از توربین گاز بررسی کرد . پس از محاسبه کل انرژی موجود دردودخروجی ازبویلربازیاب می توان میزا ن حرارت قابل استفاده درمجموعه CHP را از طریق موازنه انرژی در دیگ بازیاب محاسبه نمود .
ب - روش دوم

۹۳۱/۰

 

 

 

تحقیقات گذشته نشان داده است که از بین نشاسته های اصلاح شده، نشاسته هیدروکسی پروپیله دارای بیشترین حساسیت در شرایط اسیدی است، به طوری که هیدرولیز نسبی در این شرایط برای آن روی می دهد (سوی و همکاران، ۲۰۰۵؛ سینگ و همکاران، ۲۰۰۷). از دیگر دلایلی که ممکن شرایط هضم بیشتر (اگر چه بسیار کم) را برای نشاسته هیدروکسی پروپیله با توجه به میزان پائین تر RDS آن نسبت به نشاسته فسفریله ممکن سازد، ویسکوزیته پائین تر آن نسبت به دو نشاسته دیگر می باشد که در بحث بعدی به آن پرداخته خواهد شد. برعکس نشاسته هیدروکسی پروپیله، نشاسته فسفریله دارای کمترین حساسیت (بر اساس شیب نمودار تغییرات غلظت گلوکز در برابر زمان) و کمترین میزان رهایش گلوکز در این شرایط هضمی بود. بسیاری از تحقیقات نشان داده اند که این نشاسته دارای مقاومت آنزیمی و برشی بالاتری نسبت به نشاسته های طبیعی می باشد (سوی و همکاران، ۲۰۰۵؛ سینگ و همکاران، ۲۰۰۷).

همانطور که مشاهده می شود میزان رهایش گلوکز در شرایط هضم در روده شبیه سازی شده به شدت افزایش یافت، که دلیل این مسئله وجود آنزیم های تجزیه کننده نشاسته شامل آمیلوگلوکوزیداز، اینورتاز و پانکراتین بود. بر اساس نتایج بدست آمده حدود ۸۵-۸۲، ۸۳-۷۴ و ۸۱-۷۷ درصد از رهایش گلوکز به ترتیب برای نشاسته های طبیعی، فسفریله و هیدروکسی پروپیله در ۱۵ دقیقه اول هضم در روده صورت گرفت و تقریباً پس از آن هضم نشاسته ها متوقف شده و به تبع آن رهایش گلوکز متوقف شد. دارتوئیس و همکاران (۲۰۱۰) بیان کردند که حدود ۷۰ درصد ژل نشاسته ذرت مومی در ۱۰ دقیقه اول هضم در روده صورت می گیرد. نتایج مشابهی توسط بوردولوی و همکاران (۲۰۱۲) در بررسی نحوه هضم نشاسته های موجود در سیب زمینی در شرایط هضم روده ای بدست آمد. در تمام غلظت ها و حجم های مورد آزمایش، میزان رهایش گلوکز از نشاسته طبیعی بیشتر از نشاسته فسفریله شده و نشاسته فسفریله بیشتر از نشاسته هیدروکسی پروپیله بود، به طوری که بیشترین مقدار رهایش گلوکز برای نمونه نشاسته طبیعی در حجم ۱۵ میلی لیتر و غلظت ۱۲ درصد (۲۷/۹ میلی گرم بر ۱۰۰ میلی لیتر) و کمترینِ این مقدار برای نشاسته هیدروکسی پروپیله در حجم ۵/۷ و غلظت ۸ درصد (۱۷/۵ میلی گرم بر ۱۰۰ میلی لیتر) بدست آمد. البته پر واضح است که وجود شاخه حجیم هیدروکسی پروپیل بر سر بسیاری از شاخه ها هنوز به عنوان یک مانع فیزیکی وجود دارد و به همین سبب این نشاسته حتی در شرایط هضم در روده نیز مانند آنچه در روش هضم انگلیست و همکاران (۱۹۹۲) مشاهده شد، دارای کمترین میزان رهایش گلوکز بود (۰۵/۰p<). بر اساس نتایج بدست آمده، افزایش ۵/۱ برابری (از ۸ به ۱۲ درصد) غلظت نشاسته ها نسبت به افزایش حجم ۲ برابری (از ۵/۷ به ۱۵ میلی لیتر) اثر بیشتری بر میزان رهایش گلوکز نمونه های نشاسته داشت. دلیل این مساله را می توان به استفاده بیشتر از یک میزان آنزیم موجود و درگیر در شرایط هضم برای نشاسته غلیظ تر نسبت به نشاسته پر حجم تر دانست. همانطور که نتایج جدول ۴-۶ نشان می دهد، مدل نمایی دو جزئی^[۷۹] برازش بسیار خوبی را با داده های بدست آمده از رهایش گلوکز در شرایط روده شبیه سازی شده برای نمونه های نشاسته نشان داد (۹۹۱/۰-۹۳۸/۰).
جدول ۴-۶٫ معادله بهترین برازش بدست آمده از مدل خطی بر داده های رهایش گلوکز بدست آمده از هضم نشاسته های مختلف در شرایط روده شبیه سازی شده (SIC)

 

 

نمونه

 

۵/۷ میلی لیتر

 

 

 

۱۵ میلی لیتر

 

 

 

معادله

 

R²

 

 

 

معادله

 

R²

 

 

 

طبیعی ۸٪

 

۴٫۹۹exp(0.01x)-0.04exp(-3.87x)

 

۹۹۱/۰

 

 

 

۶٫۵۲exp(0.02x)-0.04exp(-4.17x)

 

۹۷۸/۰

 

 

 

طبیعی ۱۲٪

 

۷٫۲۲exp(0.03x)-0.05exp(-4.20x)

 

۹۸۹/۰

 

 

 

۹٫۴۸exp(-0.03x)-0.33exp(-2.34x)

 

۹۸۳/۰

 

 

 

فسفریله ۸ ٪

 

۴٫۴۶exp(0.001x)-2.74exp(-0.08x)

 

۹۸۹/۰

 

 

 

۵٫۸۱exp(0.003x)-3.61exp(0.09x)

 

۹۸۴/۰

 

در نهان خانه جانم گل یاد تو در خشید
نمای سوم : تصویر حالت بی قرار و رویایی عاشق است توصیف مکان و یاد آوری واکنش معقول معشوق دور اندیش است : «ساعتی بر لب آن جوی نشستم»
نمای چهارم : نمای حسرت بار و اندوه زدهِی است که با فعل «رفت» شروع میِشود.
«رفت در ظلمت غم آن شب و شبِهای دگر هم»
نمای پنجم : واگشتی هنرمندانه به مصرع اول شعر است و در یک مصرع، مصرع آخر با حزنی دلچسب به ظهور میِرسد.
«بی تو اما به چه حالی من از آن کوچه گذشتم» (همان: ۲۴۴).
هم چنین شعر کوچه، یکی از بارزترین و مشهورترین نمونه شعر رمانتیک مشیری است که از صبغه عاشقانه برخوردار است تمام داستان از زبان من و تو روایت میِشود که خود بیانگر ماهیت رمانتیک آن است.
شاعر در این شعر از وزن عروضی فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مثمن مخبون محذوف) که معمولا برای بیان حالات عاشقانه، فراق، غم و اندوه به کار برده میِشود، بهره گرفته است.

«در ابتدای شعر، شاعر با آوردن “بی تو” مفهوم فراق و دوری را بیان میِکند و در کنار آن، از یک ترکیب وصفی (مهتاب شبی) استفاده میِکند که متضمن حس عاشقانه و در عین حال گریزی به طبیعت است که از شاخصهِهای مهم شعر رمانتیک به شمار میِآرود.
شاعر در این شعر از عنصر شب بهره فراوان برده است. شب، محملی برای عشق و وصل و در عین حال نماد هجران میِباشد. حتی بیماران در شب درد بیشتری حس میِکنند و دیوانه هم در شب با نگاه کردن به ماه دیوانهِتر میِشود و اهل تفکر در شب به ظرایف و دقایقی دست میِیابند که در روز رسیدن به آن سختِتر است شاعر با آفریدن فضای شب تصویری رمانتیک از خاطرات وصلش ساخته است، زیرا شب سمبل زمانی روییدن عشق است. شاعر از هجاهای کشیده برای نشان دادن امتداد زمانی فراق و دوری نیز استفاده فراوان کرده است.
یکی دیگر از عواملی که شعر مشیری را در چهارچوب شعر رمانتیک قرار میِدهد نوع نگرش مشیری به طبیعت است. وی انسان را فرزند طبیعت میِداند به همین دلیل میِگوید:
«هر جا که چهار تا درخت و یک چشمه آب میِبینیم مثل بچهِای که به طرف مادرش میِرود، میِرویم و لب آب میِنشینیم. اینِها همه کشش ما به سوی طبیعت است و باید این طبیعت را عزیز بداریم »
(صاحب اختیاری، ۱۳۸۱: ۶۸).
۲-۴-گفتار چهارم: جریانِهای ادبی هند در قرن نوزدهم و بیستم
۲-۴-۱ جریانِهای ادبی هند در قرن نوزدهم و بیستم:
«سنت وابسته به ادبیات باستانی هند ساخته و پرداخته از کالبد ادبیات سانسکریت و زادگاهش ادبیات” پراکریت پالی"(Prakryt palli (است. این سنت ریشه‌های تفکرات مذهبی، فلسفی و علمی‌ هندی را در برمی‌گیرد.
ادبیات"سانسکریت"با زبانِهای"پراکریت” امروزه در سر تا سر بسیاری از قسمتِهای هند رایج و متداول است. تعداد زیادی از این زبانِها که در میانشان بنگالی، ماراتی، گجراتی و هند و نیز وجود دارد، در ادبیات قرون وسطی نیز نفوذ پیدا کرده است. ادبیات‌ در«ایندو-آریان»در قرن نوزدهم در زیر نفوذ انگلیسیِها توسعه‌ یافت و اکنون مهر و نشانه مدرن را بر خود دارد.
ادبیات “دروایدی” ( Dravidi)هند جنوبی مقوله بزرگِتر دیگری را تشکیل می‌دهد. این گونه ادبیات اگرچه با زبان های سانسکریت‌ ارتباط ندارند. سخت متأثر از ادبیات سانسکریت هم از جهت‌ زبان و هم از جهت بن مایه و موضوع است.سایر اشکال با نفوذ بر کالبد ادبیات هندی، قصه‌های عامیانه‌ یا مردمی است که از سنتِهای شفاهی هندی و ادبیات آن، مایه‌ می‌گیرند و در قرن نوزدهم به زبان انگلیسی نوشته شده‌اند ادبیات کلاسیک را در هند نباید ادبیات یک دوره ویژه و یا نوعی خاص به شمار آورد، بلکه باید آن را ادبیاتی سانسکریتی، با زبان روحانی و مذهبی برهمایی، در مراحل گونه‌گون‌ پنداشت.
سانسکریت یکی از زبانِهای هند و اروپایی است که بین‌ سالهای ۱۰۰۰ و ۲۰۰۰ پیش از میلاد به وسیله مهاجران غربی‌ که خود را آریایی(سانسکریت آریا) می‌خواندند، وارد شد. نزدیکِترین خویشاوند آن ایرانی قدیم است. از لحاظ جغرافیایی‌ سانسکریت لهجه‌ای شمالی غربی است که به وسیله عرف و رسم مذهبی و تعلیم و تربیت عالمانه هزاره پیش از میلاد در تمام شبه قاره هند گسترش‌ یافت. ازلحاظ جامعه‌شناسی سانسکریت معیاری برای‌ سخنرانی یا وعظ عالمانه فرقه‌های مذهبی برهمایی در هند است.و اما ادبیات مدرن هند از جریانِهای اجتماعی، سیاسی، تاریخی، اقتصادی و ذهنی و روشنفکری آن که نیروی جنبش و جهت به نمو و پیشرفت این سرزمین می‌بخشد، برکنار نمی‌ماند. سیر تکاملی ادبیات هند نمایانگر تغییراتی است که در تماس با غرب حاصل آمده است.چند رویداد، ادبیات هند و آریایی در اوایل قرن نوزدهم را که‌ به حالت سکون درآمده بود برانگیخت و به حرکت درآورد. از میان این رویدادها باید از تأسیس کالج “فورت ویلیام ) (F. William در کلکته، ابداع چاپ و تصمیم دولت بنگال در ( ۱۸۳۵م.) مبنی بر تدریس زبان انگلیسی در مدارس نام برد.
کالج “فورت ویلیام” برای آن که کارکنان غیر نظامی انگلیسی‌ را با تاریخ، حقوق و آداب و رسوم هند آشنا کند، تأسیس شد. چون وظایف اجرایی و اداری ایجاب می‌کرد که کارکنان‌ غیر نظامی با لهجه‌های محاوره‌ای
هند آشنایی پیدا کنند، بخشی‌ از برنامه تحصیلی کالج به این موضوع تخصیص داده شد. این‌ شناسایی رسمی و اداری از نظر مالی بر عامل و عنصر پیشرفت در میان‌ هندیان تحصیل کرده تأثیر نهاد و در نتیجه افکار غرب در این‌ سرزمین راه یافت. نیروی جنبش اضافی با ماشین چاپ پدید آمد.
به هر حال معارفه با تعلیم و تربیت انگلیسی بود که دانش‌ اروپایی را در دسترس هندیان قرار داد و در نتیجه اشکال ادبی‌ جدید، چون: رمان، داستان کوتاه، مقاله، مقاله روزنامه‌ای، بیوگرافی، انتقاد ادبی، درام و نمایشنامه پدید آمدند و نویسندگان جوان هندی مشتاقانه در این راه گام نهادند.حتی‌ پس از استقلال هند در(۱۹۴۷م.)،زبان انگلیسی نقش مهمی در زندگی هندیان ایفا کرد.پیش از رنسانس( قرن ۱۹) شعر ترکیب اصلی در کار ادبی‌ هند به شمار می‌آمد و مقالات زیادی دربارهِی شعر و شاعری‌ به نگارش درآمد. جنبشِهای نو از سنت فاصله گرفتند. شاعران‌ برای الگوها و قالبِهای شعری خود به ادبیات بیگانه به ویژه‌ ادبیات انگلیسی چشم دوختند. از واردات این گونه ادبیات‌ “شعر سپید” یا شعر بی‌قافیه غربی بود.
نوع ادبی نثر، از خصوصیات برجسته عصر نو بود. در حالی که‌ شعر کاملا آزاد از پای بندهای سنت نبود، نثر بی‌درنگ خود را به‌ تأثیرات نو که بیشتر زبان محاوره‌ای داشت تا ادبی، تسلیم کرد. موضوعِهای غیر روحانی و موردپسند عامه جانشین موضوع های هند مذهبی و رمزی و درونی گشت. توجه نویسندگان به جای تفکر بر کار خدایان و قهرمانان اسطوره‌ای یا رفتار کلیشه‌ایی آنِها بر آدمی و آزمایشِهای زمینی متمرکز شد. رمان‌نویس با آثار اروپایی‌ به عنوان نمونه‌ها و قالبِها، موضوعِهای خود را دربارهِی واقعیتِهای‌ زندگی روزانه و مسایلی که فرد را در جامعه سردرگم می‌کند، برگزید. موضوع و مبحث مطلوب او بهسازی و بازساخت‌ جامعه بود. توجه ویژه نویسنده بر سرنوشت آدمیانی که در بحث‌ و جدلِهای فرقه‌های گونه‌گون مذهبی گرفتار آمده بودند، معطوف شد. رمانِها ی “تاریخی” و “رمزوراز” مقبولیتی همگانی‌ یافت. نویسندگان که در جنبش و نهضت ملت‌گرایی در حال‌ تولد گرفتار آمده بودند، برای گرفتن الهام به گذشته هند نظر دوختند و اعمال درخشان روزگار گذشته را بیانی بیدار شده برای‌ ملت‌گرایی دانستند. در سال (۱۹۲۰م.) داستان کوتاه در هند بر رمان تفوق داشت و از محبوبیت بیشتری برخوردار بود. این‌ شکل ادبی که ساخته شده بود تا تجربه و یا حال مجردی را بیان‌ کند، به وضوح یکی از واردات اروپایی بود و ارتباطی با قصه ی عامیانهِی بومی نداشت و به روشِهای گوناگون ارائه می‌شد. برخی از نویسندگان به شرح حوادث می‌پرداختند. و برخی دیگر چون “پرم چاند Permchand)شخصیت‌پردازی را مدنظر قرار داد. “پرم چاند” نخستین کسی بود که برای بازیگران نمایشنامه‌های خود، بیشتر نمایندگانی از طبقات اجتماعی برگزید تا از روشنفکران. آثار او وضع بد و ناگوار روستایی بدبخت و عجز و محرومیت زن را که قادر نبود با ادبار و مصیبت مبارزه کند، به تصویر می‌کشد. دیگر نویسندگان که فرضیه‌های اجتماعی را تجربه می‌کردند، کلام خود را به شخصیتِهای نمونه‌ای که می‌خواستند وضع بد و ناگوار خود را بهبود بخشند، اختصاص می‌دادند.به چند دلیل داستان کوتاه در این
دوره از رمان برتری داشت. برای نمونه نوشتن رمان وقت بیشتری می‌طلبید و در هند که‌ نویسنده به ندرت برای امرار معاش دست به قلم می‌برد، عوامل‌ قابل توجهی به شمار می‌آید.دوره ی میان جنگ جهانی اول و دوم، دو نهضت یا جنبش عمده‌ در ادبیات هندی پدید آمد که جنبش نخستین “چایاواد ” ،(رمانتیسم) با طغیان و شورش ضد شکل‌گرایی و جدل‌گرایی‌ مشخص می‌شود و بیشتر به شعر و شاعری می‌پردازد. جنبش دوم “پراگاتیوادا"، (پیشرفت‌گرایی) بود که به عنوان‌ واکنشی علیه رمانتیسم “چاپاوادا “توسعه یافت و تحت تأثیر مارکسیسم خود را با واقعیتِهای زندگی روزانه و وضع بد و ناگوار و منکوب شدهِی اجزای جامعه بستگی می‌دهد.پس از جنگ جهانی دورهِی “نایی کاویتا"، (شعر نو) به‌ “آجنیا"، (آیگیا ۱۹۱۱م.) تعلق دارد که “پرایو گاوادا” (آزمایش‌گرایی) را به تصویر می‌کشد. آن گاه رمان‌نویسان توجه‌ خود را بر زندگی، عرف همگان و احساسات عمومی نواحی‌ ویژه ی خود معطوف داشتند.
بسط و نمو ادبیات بنگالی در قرن ۱۹ در حقیقت یک‌ رنسانس ادبی بود که در تماس سرزمین هند اشاعه یافت. “رام موهان روی"(R.Mohan Roy ) (1772-1833م.) مصلح اجتماعی و پیشرو نثر بنگالی یکی از نویسندگان این دوره بود که تمام عناصر اولیه ی شعر بنگالی را در آثار خود به کار گرفت.
در جامعهِی ادب دوست کلکته تغییراتی تحت تأثیر آموزش و پرورش انگلیسی در دانشگاه کلکته پدید آمده بود و خوانندگان آثار ادبی از خواندن فرمِهای سنتی و ادبی هندی روی‌ برتافتند و توجه خود را به سوی آثار اروپایی معطوف داشتند. “بانکیم چاندرا چاترجی” (۱۸۳۳-۱۸۹۴م.) بزرگ ترین‌ رمان‌نویسی بود که از آموزش و پرورش انگلیسی تأثیر گرفت و با دلبستگی به آثار"سر والتر اسکات” و دیگر نویسندگان معروف‌ انگلیسی به نوشتن پرداخت و در نتیجه ادبیاتی نو پدید آمد.
آخرین و بزرگِترین نماینده ی این مکتب رابیندرانات تاگور ) ۱۸۶۱-۱۹۴۱م.) بود. تاگور بی‌شک، شاعر، داستان‌پرداز، نقاش، موسیقیدان و درام‌نویسی پرکار بود که زبان خود را دوست می‌داشت و آن را از اسارت رهانید و از برای خود معیاری در نوشتن ارائه داد. از این رو هوش، لطافت طبع، بذله‌گویی، خشم، بصیرت و همدردی باعث شد که تمام مردم بنگال او را عزیز و گرامی بدارند». (نور احمر،۱۳۷۶:۱۲۵ -۱۲۰).
۲-۴-۲٫ تاگور و رمانتیسم
«دوران جدید زبان هندی از نیمه ی دوم قرن ۱۸ میلادی شروع میِشود. انواع ادبی سنتی، و شعر دینی به طرز عجیبی دامه دارد، ولی موضوع و قالب آنِها به تدریج تغییر پیدا می کند. معمولا لالولعل (lallu lal) (آغاز قرن ۱۹ میلادی) را بنیانِگذار زبان هندی جدید میِدانند. وی یک برهمن گجراتی بود که نثری روان و گیرا، از متون مختلف سانسکریت تقلید میِکرد.
ازسال ۱۹۲۰م. به بعد نوعی گرایش رمانتیک نو، خودنمایی کرده که “جای شانکار- پراساد”
(JayshankarPrasad) (1889-1937م.) شاعر فیلسوف و نویسندهِی نمایشنامهِهای تاریخی نمایندهِی اثر” سوریا کانت – تریپاتهی ” معروف به نیوالا (۱۸۸۹) نماینده ی عکس العملی در مسیر احساس های جدیدتر و آزادانهِتر به معنای جهان وطنی است که تاگور به آن معتقد بود» (رنو،۱۳۸۰: ۱۴۹).
در این دوره گرایشِهای نو با ظهور رمانتیسم انگلیسی، که نویسندگان به شکلِهای مختلف تحت تأثیر آن قرار میِگیرند، خودنمایی میِکند. لیکن نامی که از همان نخست بر نامِهای دیگر برتری یافته و هنوز هم شناختهِِترین نام درنویسندگان هندوستان محسوب میِشود، تاگور است. رابیندرانات تاکهور که به تلفظ انگلیسی تاگور شده است. تاگور جوان تحصیلات خودرا در انگلستان انجام داد و در مراجعت به بنگال شروع به مقاله نویسی در مجلات ادبی کرد. یکی از نخستین کارهای مهم او تقلید از غزلیات قدیمی” براج نولی"، با نام مستعار بود.تاگور ادعا میِکرد که ابیات تازهِای از این غزلیات را پیدا کرده است. شهرت وی از زمانی آغاز شد که گروهی از نویسندگان انگلیسی او را به نام شاعری بزرگ معرفی کردند. و به دنبال آن در سال(۱۹۱۳ م.)، تاگور موفق به دریافت جایزهِی نوبل گردید، وی چند بار دیگر نیز به اروپا مراجعت کرد و از ژاپن و ایالات متحد امریکا نیز دیدن کرد. مدتی نیز به طور فعال وارد سیاست شد. لیکن کار بسیار مهم او، صرف نظر از آثار ادبیش، بنیان گذاشتن نوعی دانشگاه ویشوا بهاراتی در شانتی نیکتان (اقامتگاه صلح) در سال (۱۹۲۱ م.) بود. تاگور با الهام_ گری از صومعهِهای باستان، تعلیم و تربیتی التقاطی بنیان نهادکه در پیوستگی با طبیعت بر اساس انسان دوستی استواری، مستقر شده و ارزشِهای شرقی وغربی، به طور هماهنگ، درآن بهم آمیختهِاند. افزون بر آن، تمام فعالیت ادبی او، که بسیار قابل ملاحظه است، بر این بودکه این حرف “کپلنیگ” انگلیسی را که میِگفت شرق و غرب هرگز به هم نخواهندرسید، تکذیب کند. تاگور، برعکس عقیده دارد که این بهم رسیدن ممکن است و به دست آوردن آن را، در عرصهِی فرهنگی در چارچوب طرز تفکری عاری از تعلق به دینی خاص، که بهرهِمند از قوای طبیعت و سنن هندی باشد توصیه میِکند از این لحاظ وی برای خود رسالتی قائل بود که تا آخر به آن وفادار ماند.
«آثار اصلی وی غزلیاتی است که موضوع و لحن آنها برحسب زمانِهای مختلف تغییرمیِکند. اشعار تغزلی محض:"زورق زرین"، “زیبایی خانه"، اشعار عاشقانه: “باغبان". اشعار متمایل به وحدت وجود: “گیتانجالی” که، بیشتر از همهِی آثار تاگور در غرب معروف است و تا اندازهِای از ادبیات باستانی هند الهام گرفته است. تاگور در نمایشنامهِهایش نشان میِدهد که نجات، در پیوستن به طبیعت است و دربیرون افکندن خود به خارج از جهان» (همان: ۱۵۰-۱۵۲).
ادبیات بنگالی غنیِترین ادبیات نوین هندوستان و شاید هم مهمِترین آنهاست. بدون تردید این ادبیات شامل بیشترین تعداد ترجمه از آثار غربی است. آثار تاگور به خصوص توجه فراوان به خودجلب کرده و موجب شناخته نشدن آثار نویسندگان دیگر شده است. بنابر آنِچه شهرت دارد زبان بنگالی به خصوص خوش آهنگ
است و برای بیان مطالب شاعرانه، قادر به استفاده ازظریفِترین نغمه پردازیِهاست.
۳-۱٫ گفتار اول: شرح حال وتحلیل اشعار فریدون مشیری
۳-۱-۱٫زندگی نامه مشیری
فریدون مشیری در سی‌ام شهریور ۱۳۰۵ در تهران به دنیا آمد. جد پدری ‌او به واسطه مأموریت اداری به همدان منتقل شده بود و از سرداران نادر شاه بود. پدرش ابراهیم مشیری افشار فرزند محمود در همدان متولد شد و در ایام جوانی به تهران آمد و از سال ۱۲۹۸ در وزارت پست مشغول خدمت گردید. او نیز از علاقه‌مندان به شعر بود و در خانوده او همیشه زمزمه اشعار حافظ و سعدی و فردوسی به گوش می‌رسید. مشیری سالِهای اول و دوم تحصیلات ابتدایی را در تهران بود و سپس به علت مأموریت اداری پدرش به مشهد رفت و بعد از چند سال دوباره به تهران بازگشت و سه سال اول دبیرستان را در دارالفنون گذراند و آن گاه به دبیرستان ادیب رفت.
به گفته خودش: در سال ۱۳۲۰ که ایران دچار آشفتگی‌هایی بود و نیروهای متفقین از شمال و جنوب به کشور حمله کرده و در ایران بودند ما دوباره به تهران آمدیم و من به ادامه تحصیل مشغول شدم. دبیرستان و بعد به دانشگاه رفتم. با این که در همه دوران کودکی خود به دلیل اینکه شاهد وضع پدرم بودم و از استخدام در ادارات و زندگی کارمندی پرهیز داشتم ولی مشکلات خانوادگی و بیماری مادرم و مسایل دیگر سبب شد که من در سن ۱۸ سالگی در وزارت پست و تلگراف مشغول به کار شوم و این کار ۳۳ سال ادامه یافت. در همین زمینه شعری هم دارم با عنوان عمر ویران. مادرش اعظم السلطنه ملقب به خورشید به شعر و ادبیات علاقه‌مند بوده و گاهی شعر میِگفته، و پدر مادرش، میرزا جواد خان مؤتمن‌الممالک نیز شعر می‌گفته و نجم تخلص می‌کرده و دیوان شعری دارد که چاپ نشده است.
مشیری همزمان با تحصیل در سال آخر دبیرستان، در اداره پست و تلگراف مشغول به کار شد، و در همان سال مادرش در سن ۳۹ سالگی درگذشت که اثری عمیق در او بر جا گذاشت. سپس در آموزشگاه فنی وزارت پست مشغول تحصیل گردید. روزها به کار می‌پرداخت و شب ها به تحصیل ادامه می‌داد. از همان زمان به مطبوعات روی آورد و در روزنامه‌ها و مجلات کارهایی از قبیل خبرنگاری و نویسندگی را به عهده گرفت. بعدها در رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران به تحصیل ادامه داد. اما کار اداری از یک سو و کارهای مطبوعاتی از سوی دیگر، در ادامه تحصیلش مشکلاتی ایجاد می‌کرد.
مشیری اما کار در مطبوعات را رها نکرد. از سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۱ مسئول صفحه شعر و ادب مجله"روشنفکر” بود. این صفحات که بعدها به نام “هفت تار چنگ” نامیده شد، به تمام زمینه‌های ادبی و فرهنگی از جمله نقد کتاب، فیلم، تئاتر، نقاشی و شعر می‌پرداخت. بسیاری از شاعران مشهور معاصر، اولین بار با چاپ شعرهایشان در این صفحات معرفی شدند. مشیری در سال‌های پس از آن نیز تنظیم صفحه شعر و ادبی مجله سپید و سیاه و زن روز را بر عهده داشت.
فریدون مشیری در سال ۱۳۳۳ ازدواج کرد. همسر او اقبال اخوان دانشجوی رشته نقاشی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود. فرزندان فریدون مشیری، بهار ( متولد ۱۳۳۴ه.ش) و بابک (متولد ۱۳۳۸ه.ش) هر دو در رشته معماری در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و دانشکده معماری دانشگاه ملی ایران تحصیل کرده‌اند.مشیری سرودن شعر را از نوجوانی و تقریباً از پانزده سالگی شروع کرد. سروده‌های نوجوانی او تحت تاثیر شاهنامه‌خوانی‌های پدرش شکل گرفته بود.
فریدون مشیری در سال ۱۳۷۷ شمسی به آلمان و امریکا سفر کرد، و مراسم شعرخوانی او در شهرهای کلن، لیمبورگ و فرانکفورت و همچنین در بیشتر ایالت های امریکا از جمله در دانشگاه‌های برکلی و نیوجرسی به طور بی‌سابقه‌ای مورد توجه دوستداران ادبیات ایران قرار گرفت. در سال۱۳۷۸ شمسی طی سفری به سوئد در مراسم شعرخوانی در چندین شهر از جمله استکهلم و مالمو و گوتبرگ شرکت کرد.
این شاعر گرانقدر در روز سوم آبان ۱۳۷۹ زندگی را بدرود گفت و دوستداران شعر و ادب را اندوهگین کرد.
(شاکری یکتا، ۱۳۸۷: ۱۱ – ۹)
۳-۱-۲٫ معرفی و تحلیل اشعار مشیری
زمانی که فریدون مشیری جوان، غم نامهِهای سودازدگی و عاشقیِهایش را در انزوا میِسرود و سالِهای گریز ناپذیر طغیان غریزهِهای بلوغ را پشت سر میِنهاد، شاید هرگز فکر نمیِکرد در ژرفای جانش تصویرهای کلامی شفافی نهفته است که روزی روزگاری نسل پس از او؛ به شادمانی یا اندوه، زمزمه میِکند. یا بر کاغذی به خط خوش نقش میِزند و تحریر میِکند و یا در آهنگی بهِکار میِرود. شاید فریدون مشیری این انتظار را هم نداشت که شعر کوچهِهای تغزلیش زبانزد خاص و عام خواهد شد و برایش شهرت و اعتبار به دنبال خواهد آورد. در ذهن و زبان مردم کوچه و بازار ردّپایی از شوریدگیِها و عشقِهای زودگذر جوانی از یادرفته را جایگزین تندخوییِهای اجتماعی، زبان دریدگیِهای سیاسی و پناهگاه امنی برای گریز ازدانستنیِهای بیهوده سازد.
دورهِی شاعری فریدون مشیری را میِتوان بر اساس توالی تاریخی آنها به صورت زیر تقسیم بندی کرد:
۱-شعرهای دورهِِی کودکی و نوجوانی از ۸ – ۹ سالگی تا ۱۸ سالگی.
۲-شعرهای جوانی از ۱۹ سالگی تا ۲۵ سالگی.
۳-شعرهای دوره ی میانی شامل آثار منتشر شده در"ابر و کوچه"، ” بهار را باور کن”
۴-شعرهای دورهِی کمال او یعنی آثار منتشر شده در"از خاموشی"، “آه باران"، ” از دیار آشتی"، “با پنج سخن سرا"،"آواز آن پرنده ی غمگین"، “تا صبح تابناک اهورایی". این تقسیم بندی را باید نسبی تلقی کرد، چرا که ذهن و زبان شاعرانه، امری نیست که نادیده انگاشته شود. اما از نظر محتوا و مضمون، شعر مشیری به صورت زیر قابل بررسی است:

ایشان در ادامه تاکید مینمایند که مجرد رضایت قلبی طرفین کفـایت نمیکند و معاطاتی که در غالب معاملات جریان دارد، در عقد نکاح کفایت نمی‌ کند، از این نظر می توان استفاده نمود که ازدواج سفید رضایت قلبی طرفین کفایت نمی کند. عبارتی که نقل شد یا مشابه آن در بسیاری از منابع فقهی مشاهده می شود(شهید ثانی:۱۴۱۰، ج۵، ۱۰۸).
بعضی از فقها در مورد ضرورت لفظی بودن ایجاب و قبول عقد نکاح تا بدانجا پیش رفته اند که نکاح بدون صیغه را سفاح (زنا) خوانده اند. مانند شیخ انصاری که نوشته است: «أنّ الفروج لا تباح بالإباحه و لا بالمعاطاه، و بذلک یمتاز النکاح عن السفاح لأنّ فیه التراضی أیضا غالبا؛ همانا فروج با اباحه و با معاطات حلال نمی شود و فرق نکاح و سفاح نیز در صیغه است، زیرا در سفاح نیز غالباً تراضی است»(انصاری:۱۳۷۷، ۷۸).
این مطلب از فقیه بزرگی چون شیخ انصاری قدری عجیب به نظر می رسد، زیرا میان نکاح معاطاتی و سفاح با تراضی تفاوت بسیاری وجود دارد. در ازدواج سفید، تراضی در زوجیت است و این تراضی قلبی به طریقی اعلام می شود؛ در حالی که در سفاح، تراضی بر زوجیت نیست و طرفین قصدشان زنا است. در این صورت چگونه می توان این دو را با یکدیگر مقایسه کرد. مرحوم خویی در نقد سخن شیخ انصاری بیان داشته: تفاوت میان نکاح و سفاح در لفظ نیست، زیرا گاهی با لفظ، رابطه دو جنس مخالف سفاح هست و گاهی بدون لفظ، رابطه آن دو نکاح است. از نظر ایشان تفاوت میان نکاح و سفاح، یک امر اعتباری است. یعنی این که مرد، زن را زوجه اعتبار نماید و در مقابل، زن نیز مرد را زوج اعتبار کند. همچنین سخن شیخ تنها در فعل خاص (مواقعه) صدق می کند و بر سایر تماس ها زنا صدق نمی کند (خویی:۱۳۷۷، ج۳، ۱۲۹).
از نظر فقهای معاصر نیز ازدواج سفید اعتباری ندارد و آنان نوعاً ایجاب و قبول لفظ را لازم شمرده اند. آیت الله بهجت در پاسخ سؤالی در مورد نـکاح معـاطات اظهار داشـته اند: «معاطات در مورد نکاح نیست» (مجموعه آرای فقهی در امور حقوقی:۱۳۸۲، ج۱، ۶۹).
از نظر فقهی، برای اثبات بطلان نکاح بدون صیغه(ازدواج سفید)، دلایلی اقامه شده است که در این قسمت به بررسی آنها می پردازیم.

۲-۶-۱-۱- آیات
بعضی از فقها کوشیده اند آیه ۲۱ سوره نساء را با توجه به تفسیر روایی آن بر مورد بحث تطبیق دهند و از آن بی اعتباری نکاح معاطاتی را نتیجه بگیرند. ابتدا آیات مورد بررسی قرار میگیرد.
ـ «وَ إنْ أرَدَتُمُ استِبدَالَ زَوجٍ مَکانَ زَوجٍ وَ آتَیتُم إحداهُنَ قِنطاراً فَلا تأخُذوا مِنه شَیئا أتأخُذونَه بُهتاناً و إثماً مُبیناً و کَیفَ تأخُذُونه و قَد أفْضَی‏ بَعضُکُم إلى‏ بَعضٍ و أخَذن مِنکُم میثاقاً غَلیظاً؛ و اگر تصمیم گرفتید که همسر دیگری به جای همسر خود انتخاب کنید و مال فراوانی (به عنوان مهر) به او پرداخته‏اید، چیزی از آن را نگیرید؛ آیا برای باز پس گرفتن مهر زنان، متوسل به تهمت و گناه آشکار می‏شوید؟ و چگونه آن را باز پس می‏گیرید، در حالی که شما با یکدیگر تماس و آمیزش کامل داشته‏اید و (از این گذشته) آنها پیمان محکمی (هنگام ازدواج) از شما گرفته‏اند؟» (نساء/ ۲۱).
پیش از اسلام رسم بر این بود که اگر مردی قصد ازدواج مجدد را داشت، برای فرار از پرداخت مهر، همسر خود را به اعمال منافی عفت متهم می کرد و بر همسر خود سخت می گرفتند تا ززن مهر خود را ببخشد و طلاق بگیرد. شان نزول این آیه در بطلان اعمال ناپسد دوران جاهلیت است. این اقدام جاهلین خود کارشکنی در ازدواج بود. در ازدواج سفید به لحظ نبود صیغه عقد، و امکان بر هم خوردن ازدواج سفید از سوی مرد یا زن، با توجه به شان نزول آیه در کارشکنی ازدواج، ازدواج سفید با دقت در این آیه نهی شده است(تفسر نمونه، ج۱، ۳۸۶).
در بعضی روایات، کلمات «میثاق غلیظ» به عهد خداوند از زوج مبنی بر «امساک به معروف یا تسریح به احسان» در ارتباط میان مرد با همسرش تفسیر گردیده اسـت که به این بحث بی ارتباط است. مطابق روایت دیگر، این کلمات بر الفاظ عقد نکاح منطبق شده است. برید بن معاویه عجلی» می گوید: از امام باقر (ع) راجع به تفسیر عبارت «و أخذن منکم میثاقاً غلیظاً» پرسیدم امام فرمود: «المیثاق هی الکلمه الّتی عقد بها النّکاح؛ میثاق همان کلمه ای است که با آن نکاح واقع می شود»(کلینی:۱۳۶۵، ج۵، ۵۶۱).
برید بن معاویه عجلی از اصحاب اجماع و از بزرگان به شمار می آید و به همین دلیل، روایتی که او نقل کرده است، معتبر می باشد. آیت الله خویی از کسانی است که روایت برید را دلیل بر لزوم صیغه در عقد نکاح دانسته و می نویسد: این روایت بر اعتبار لفظ و نیز عدم کفایت رضایت قلبی، بلکه بر عدم کفایت تلفظ به غیر الفاظ معین دلالت واضحی دارد (خویی:۱۳۷۷، ج۳، ۱۲۹).
مرحوم نراقی ترجیح داده است روایت فوق را مؤیّد لزوم صیغه بنامد (نراقی:۱۴۱۵، ج۱۶، ۸۴).
البته ارزش اثباتی آن کمتر است. ولی گروهی دیگر از فقها در دلالت روایت فوق بر مورد بحث اشکال کرده و اظهار داشته اند: آیه فوق نافی اعتبار نکاح معاطاتی نیست. زیرا آیه با توجه به تفسیر ذکر شده، مـورد متعارف و شایع را بیان می نماید. به تعبیر دیگر آیه حداکثر درستی نکاح با صیغه را اثبات می نماید و این مستلزم بی اعتباری نکاح بدون صیغه نمی باشد. بدین ترتیب روایت برید دلالتی بر موضوع بحث ندارد(مکارم شیرازی:۱۳۸۲، ج۱، ۸۹).
۲-۶-۱-۲-روایات
جمعی از فقها برای ضرورت لفظی بودن ایجاب و قبول در عقد نکاح به روایاتی استناد کرده اند که مورد توجه قرار می گیرند.
-«خالد بن الحجاج» نقل می کند که به امام صادق (ع) گفتم: مردی می آید و می گوید: این پارچه را بخر و به تو چنین و چنان سود می دهم. امام فرمود: آیا اینطور نیست که اگر خواست ترک می کند و اگر خواست می گیرد؟ گفتم: آری، چنین است. امام فرمود: «لا بأس به إنّما یحلّ الْکلام و یحرّم الکلام؛ مانعی ندارد، همانا این کلام است که حلال می¬کند و این کلام است که حرام مینماید»(طوسی:۱۴۰۷، ج۷، ۵۰).
نحوه استدلال به روایت فوق آن است که امام در این روایت کلام را محلِّل و محرِّم نامیده است و با توجه به کلمه «انّما»، در روایت حصر معلوم می شود. در نتیجه فقط کلام است که محرّم است و غیر آن اثری ندارد. از سوی دیگر اگر چه صدر روایت ناظر به باب بیع است، ولی ذیل آن قاعده کلی به دست می دهد. بنابراین مفاد آن مبین یک قاعده کلی است و در تمامی عقود و ایقاعات از جمله عقد نکاح جریان می یابد. در نتیجه معاطات در عقود و از جمله عقد نکاح فاقد اثر است(مراغی حسینی:۱۴۱۷، ج۲، ۸۸).
بر استدلال های فوق، علاوه بر ضعف سند روایت به دلیل مجهول بودن «ابن حجاج»، اشکال های متعددی وارد شده است(مکارم شیرازی:۱۳۸۲، ج۱، ۱۵۵).
نخست آنکه مقصود امام از عبارت ذکر شده اجمال دارد. شیخ انصاری در مورد آن چهار احتمال ذکر نموده است که تنها بر اساس یک احتمال، سخن امام نافی اثر معاطات در عقود است و این است که مراد از کلام در سخن امام، لفظ دالّ بر تحلیل و تحریم باشد؛ به این معنا که تحریم شیء و تحلیل آن تنها با نطق صورت می گیرد و با قصد مجرّد از کلام یا با قصدی که افعال بر آن دلالت نماید محقق نمی گردد. ایشان در تضعیف این احتمال می نویسد: اگر این احتمال در مورد سخن امام صحیح باشد، تخصیص اکثر لازم می آید. زیرا در بسیاری از عقود، معاطات پذیرفته شده است. افزون بر آن اگر این احتمال صحیح باشد، ارتباط میان سئوال راوی و پاسخ امام از بین می رود (انصاری:۱۳۷۷، ج۳، ۶۳).
با توجه به توضیحات فوق از این حدیث نمی توان بطلان نکاح معاطاتی را نتیجه گرفت و شاید به همین دلیل بسیاری از فقهاء در مقام استدلال بر بطلان نکاح معاطاتی، به روایت فوق استناد نکرده اند.
- ابان بن تغلب می گوید: از امام صادق (ع) پرسیدیم، اگر خواستم زنی را به نکاح موقت در آورم چه بگویم؟ امام در پاسخ فرمود: «تقول أتزوجک متعه على کتاب الله و سنه نبیه…فإذا قالت نعم فقد رضیت و هی امرأتک و أنت أولى الناس بها؛ بگو تو را به نکاح موقت در آوردم بر کتاب خدا و سنّت پیامبر او…، اگر گفت بله، پس رضایت داد و او همسر تو است و تو سزاورترین مردم بر او هستی»(حر عاملی:۱۴۱۰، ج۹، ۴۳).
نحوه استدلال بر روایت فوق در مورد بحث این است که راوی از چگونگی ایجاد رابطه زوجیت پرسید و امام به او فرمود بگو: «اتزوّجک». این روایت مفید آن است که در عقد نکاح لفظ لازم است. این روایت اگر چه راجع به نکاح منقطع است، ولی از آن لزوم لفظی بودن عقد نکاح دایم نیز معلوم می شود. زیرا اگر در نکاح موقت لفظ لازم است، در نکاح دایم به طریق أولی لازم است(خویی:۱۳۷۷، ج۳، ۱۲۹).
دلالت روایت فوق نیز بر مورد بحث تمام نیست. زیرا اولویت ادعا شده تمام نیست و بین نکاح موقت و دایم تفاوت¬هایی وجود دارد که ممکن است در حکم ذکر شده دخالت داشته باشد. از جمله این تفاوت ها این است که در عقد منقطع، ذکر مهر ضروری است و بدون آن عقد باطل است، در حالی که در نکاح دایم چنین نیست افزون بر آن ممکن است پاسخ امام مبنی بر اینکه می فرماید: «اتزوّجک» به خاطر آن باشد که راوی پرسیده بود. چه بگویم «کیف أقول لها» یعنی راوی از لفظ پرسید و امام نیز پاسخ را روی الفاظ برد مگر اینکه ادعا شود، راوی از آن رو از نحوه تلفظ سئوال کرد که اصل مسأله لفظی بودن ایجاب و قبول مسلّم بوده است. روایات دیگری در جوامع روایی وجود دارد که تماماً از همین باب است و ناظر به الفاظ عقد نکاح و نحوه تلفظ به آن است(حر عاملی:۱۴۱۰، ج۹، ۲۶۱).
به نظر می رسد، از این روایات ممکن است بر ضرورت لفظی بودن ایجاب و قبول استدلال شود و گفته شود که چون اصل ضرورت لفظی بودن ایجاب و قبول مسلم و مفروغٌ عنه بوده است، از این رو نحوه تلفظ بیان شده است. ولی دلیل قابل اعتمادی بر این ادعا وجود ندارد و بعید نیست که این سئوال و جواب ها ناظر به مورد غالب و شایع در زمان صدور احادیث باشد. شاید به همین دلیل بسیاری از فقهاء با وجود اینکه قایل به بی اعتباری ازدواج سفید شده اند، ولی برای مدعای خود به روایات تمسّک نکرده اند.
۲-۶-۱-۳- اصول عملیه
در بعضی منابع برای اثبات بی اعتباری نکاح معاطاتی، به اصول علمی استناد شده که ذیلاً بیان می شود:
الف- «اصل استصحاب»؛ مرحوم نراقی می نویسد: «تجب فِی النِکاح الصیغَه لأصالَه عَدَم تَرتّب آثار الزوجیّه بِدونَها» در نکاح صیغه لازم می باشد؛ زیرا اصل آن است که بدون صیغه آثار زوجیت مترتب نمی شود. یعنی وقتی در ترتب آثار زوجیت پس از ایجاب و قبول غیرلفظی تردید شود، مقتضای اصل استصحاب، عدم ترتب اثر زوجیت بر آن است(نراقی:۱۴۱۵، ج۱۶، ۸۴).
ب- «اصل احتیاط»؛ ممکن است گفته شود، نکاح بر خلاف سایر عقود است و از اهمیت خاصی برخوردار است. صاحب وسائل الشیعه بابی را به «وجوب احتیاط در نکاح» اختصاص داده که دلالت آنها بر لزوم احتیاط در نکاح روشن است. اهمیت مسأله ازدواج ایجاب می نماید که عقد نکاح به گونه ای جاری شود که در درستی آن اطمینان باشد در حالی که در صحت نکاح معاطاتی اطمینانی وجود ندارد. در ارزیابی تمسک به اصول عملی یاد شده برای اثبات بی اعتباری نکاح معاطاتی باید اشاره شود که کاربرد اصول عملی برای موارد شک و فقدان دلیل است. حال اگر دلالت «اوفوا بالعقود» بر نکاح معاطاتی تمام باشد، با وجود این دلیل اجتهادی، دیگر تمسک به اصول عملی وجهی ندارد(مکارم شیرازی:۱۳۸۲، ج۱، ۱۲۲).
عقد معاطاتی اعم از بیع و نکاح عرفاً عقد است و مطابق آیات، وفای به عقد نیز لازم است. مگر این که دلیل قابل قبولی اقامه گردد که عقد خاصی را استثناء نموده باشد. کسانی که به اصول عملی در مورد بحث استنـاد می نمایند، تلویحاً به فقدان دلیل بر بی اعتباری نکاح معاطاتی اعتراف می نمایند. با همین منطق، تمسک به «أصاله الفساد فی المعاملات»، برای اثبات بی اعتباری نکاح معاطاتی نیز وجهی ندارد(نراقی:۱۴۱۵، ج۱۶، ۸۴).
۲-۶-۱-۴- اجماع و سیره مسلمین
جمع قابل توجهی از فقهاء برای لزوم لفظی بودن ایجاب و قبول در عقد نکاح، به اجماع تمسک کرده اند. شیخ انصاری با اشاره به اجماع علمای اسلام بر ضرورت لفظی بودن عقد نکاح بیان داشته است: «أجمع علماء الإسلام- کما صرّح به غیر واحد- على اعتبار أصل الصیغه فی عقد النکاح؛ علمای اسلام اجماع دارند- همانطور که جمعی به آن تصریح کرده اند- بر اینکه در عقد نکاح صیغه لازم است.» (انصاری:۱۳۷۷، ۷۸).
صاحب ریاض هم ادعای اجماع کرده است(طباطبایی:۱۴۱۹،ج۱۱، ۱۰).
صاحب حدائق مدعی است که لزوم لفظی بودن عقد نکاح اجماعی علمای خاصه و عامه است (بحرانی:۱۴۰۵، ج۳۳، ۱۵۷).
از نظر جمعی از فقهاء مهم ترین و قابل اعتمادترین دلیل بر بی اعتباری نکاح معاطاتی و لزوم لفظی بودن عقد، اجماع فقها و سیره مسلمین است. بعضی فقهای معاصر با اشاره به این مسأله اظهار داشته اند: «به نظر می رسد عمده دلیل همان تسلّم بین المسلمین من الامامیه و العامه است که همه اعتبار لفظ را مفروغ عنه گرفته اند و سراغ شرایط صیغه رفته اند». فقیه دیگری در بیان اهمیت این اجماع و ارزش آن تأکید می کند: «این اجماع را نباید دست کم گرفت؛ چون مدرک مهم دیگری که مجمعین به آن استناد کرده باشند در دست نیست»(مکارم شیرازی :۱۳۸۲، ج۱، ۸۹).
یعنی اجماع در این مسأله مدرکی نیست، زیرا مدرک قابل اعتمادی در این مورد وجود ندارد. بنابراین از نظر ایشان اجماع ادعا شده در این مسأله تعبدی است. لذا این سؤال مطرح می شود که آیا اجماع و سیره ای که بر بطلان نکاح معاطاتی مورد استناد قرار گرفت به درجه ای از قوت است که بتواند با ادله لزوم وفای به عقد و عهد مقابله نماید؟ اموری که به آن اشاره می شود اعتبار اجماع و سیره ادعا شده با تردید مواجه می سازد:
الف- بعید نیست اجماع در این مسأله مدرکی باشد؛ زیرا این احتمال وجود دارد که این توافق فقهی به اعتماد روایاتی باشد که نقل شده است. همانطور که بعضی فقها به این موضوع تصریح نموده اند: «عدم قیام دلیل على هذا الحکم و عدم حجیّه مثل هذه الإجماعات»(مکارم شیرازی:۱۳۸۲، ج۱، ۱۲۳).
ب- فقهاء در مورد مفهوم معاطات اتفاق نظر ندارند. حال آیا اجماع بر ضرورت لفظ در عقد نکاح و بی اعتباری معاطات در حالی که اجماع کنندگان تلقی یکسانی از آن ندارند و آن از تلقّی ها به قدر متیقّنی نیز نمی توان دست یافت، می تواند کاشف از قول معصوم بوده و حجت باشد؟ آیا اینگونه نیست که جمعی از فقهای که لفظ را ضروری دانسته اند، به این جهت بوده است که اساساً معاطات را عقد نمی دانسته اند؟ روشن است که با این احتمالات نسبتاً قوی، این چنین اجماعی قابل اعتماد نیست.
ج- بعید نیست سیره مسلمین در اجرای عقد نکاح به الفاظ مخصوص، تنها برای غایت احتیاط باشد. بلکه ظاهراً همین طور است، در این صورت چه دلیلی وجود دارد که اگر کسی بدون رعایت احتیاط، عقد نکاح را با ایجاب و قبول کتبی محقق نموده است را باطل بدانیم؟
د- ممکن است اعتماد به لفظ در اعلام اراده و بی اعتنایی به وسایلی مثل کتابت، به این دلیل باشد که در صدر اسلام، رایج ترین و در عین حال صریح ترین وسیله اعلام اراده، الفاظ بوده اند، در این صورت دلیلی ندارد که با رواج کتابت و اعتماد به آن در عقود مهم، ایجاب و قبول مکتوب در نکاح باطل باشد. در نهایت رعایت احتیاط در نکاح، شرعاً مطلوب است، ولی نباید از نظر دور داشت که سخت گیری و افراط در احتیاط و زیاد کردن تشریفات آن نیز شرعاً مذموم است. بنای شرع مقدس اسلام، بر آسان کردن نکاح و سخت کردن شرایط طلاق است و به همین دلیل با وجود اینکه در طلاق، حضور شهود ضروری است، در نکاح غیرضروری می باشد( سیدی بنابی: ۱۳۹۰، ۱۰۸).
۲-۶-۲-دیدگاه حقوقدانان
از ﻧﻈﺮﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ، ﻣﻌﺎﻃﺎت درﻋﻘﻮد ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و ﻻزمﻧﻴﺴﺖ اﻳﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﻟﻔﻈﻲ ﺑﺎﺷﺪ. در ﻣﺎده۱۹۳ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲدارد: اﻧﺸﺎی ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﺒﻴﻦ ﻗﺼﺪ و رﺿﺎ ﺑﺎﺷﺪ، ﻣﺜﻞ ﻗﺒﺾ و اﻗﺒﺎض ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﮔﺮدد ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردی ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ. ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻣﺎده، ﺑﻪ ﻏﻴﺮاز ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ، اﻧﺸﺎی ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﻌﻞ و ﻧﻪ ﻟﻔﻆ ﻧﻴﺰ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ. ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺴﻤﺖ اﺧﻴﺮ ﻣﺎده ﻓﻮق«ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردی ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺘﺜﻨﺎﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ» ﻣﻌﺎﻃﺎت ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ. ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎء ﺷﺪه ﻋﻘﺪ وﻗﻒ اﺳﺖ، ﻣﺼﺪاق دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻋﻘﺪ ﻧﻜﺎح اﺳﺖ. اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ در ﺑﺎب ﻧﻜﺎح، ﻣﻴﺎن ﺣﺎﻟﺖ اﺧﺘﻴﺎر و اﺿﻄﺮار ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ. در ﻣﺎده۱۰۶۲ق.م. وﻗﻮع ﻧﻜﺎح را ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﻟﻔﺎظ ﺻﺮﻳﺢ ﻣﻲداﻧﺪ: «ﻧﻜﺎح واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ اﻳﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﺑﻪ اﻟﻔﺎﻇﻲ ﻛﻪ ﺻﺮﻳﺤﺎً دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻗﺼﺪ ازدواج ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ». از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺣﻘﻮﻗﻲ اﺳﻼم و ﻧﻈﺎم ﻣﺪﻧﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ، ﻧﻜﺎح ﻗﺮاردادی ﻋﺎدی و ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ و از اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋه‌ای ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ، ﻟﺬا ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺻﺮف ﺑﻴﺎن ﺻﺮﻳﺢ اراده ﻃﺮﻓﻴﻦ و ﻳﺎ اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎﻟﻲ ازﺳﻮی آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪه ﻗﺼﺪ و ﺗﺮاﺿﻲ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ را در اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ، ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوی از ﻓﻘﻪ امامیه در اﻧﻌﻘﺎد ﭘﻴﻤﺎن ازدواج ﻋﻼوه ﺑﺮاﻋﻼم ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻓﻴﻦ، اﻋﻤﺎل اﻳﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﺑﺎ اﻇﻬﺎر اﻟﻔﺎﻇﻲ ﻛﻪ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻗﺼﺪ و اراده ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺮ ازدواج را آﺷﻜﺎر و ﻣﺒﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻻزم داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺎده ﻓﻮق زوﺟﻴﻦ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﻧﺪ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ زوﺟﻴﺖ و ﭘﻴﻤﺎن ازدواج ﺧﻮد را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ اﻳﺠﺎب وﻗﺒﻮل ﻟﻔﻈﻲ اﻳﺠﺎد وﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ. ﻣﺴﺘﻨﺎد از ماده ﻓﻮق، اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﻲ ﺑﺮای اﻳﺠﺎب و ﻗﺒﻮل ﺻﻴﻐﻪ ﺧﺎص و ﻳﺎ ﻟﻐﺖ و ﻟﻔﻆ وﻳﮋه‌ای را ﻣﻠﺤﻮظ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ ﻟﻐﺖ (زﺑﺎن) و ﻫﺮ ﻧﻮع ﺻﻴﻐﻪای را ﻛﻪ دﻻﻟﺖ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺮ ﻗﺼﺪ ازدواج داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﺎﻓﻲ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ(محقق داماد:۱۳۹۰، ۱۶۵).
فصل سوم: بررسی تطبیقی نکاح معاطاتی و ازدواج سفید
۳-۱-نکاح معاطاتی در قانون مدنی
نکاح معاطاتی در فقه و حقوق به معانی مختلفی آمده است. یکی از معانی رایج آن عدم اجرای صیغه ایجاب و قبول است. امام خمینی در تعریف نکاح معاطاتی می فرمایند:« َلو تَقاول الزُوجانَ وَ قَصدَا الازدواج ثُم اِنشاتهً المراه بِذها بِها الی بَیتُ المَرء بِجهیزتها مِثلا و قَبلَ المرء ذلِکَ بِتَمکینِها فِی البیتَ لذلِکَ تَحققت الزُوجیهَ المُعاطاتِیه؛ اگر زن و مرد باهم گفتگو کردند و قصد ازدواج کردند و زن با رفتنش به خانه مرد، مثلاًبه همراه جهیزیه، زوجیت را ایجاد کند و مرد نیز زوجیت را با تمکین زن در خانه‌اش قبول کرد در اینصورت ازدواج معاطاتی صورت می گیرد»(خمینی(ره): ۱۳۷۹، ۱۸۰).
برخی در تعریف نکاح معاطاتی می نویسد:« نکاح معاطاتی یعنی نکاحی که صرفاً به اعلام توافق و تراضی طرفین بسنده می شود و فاقد ایجاب و قبول لفظی باشد»(محقق داماد:۱۳۸۵، ۱۶۶).
با توجه به تعریف نکاح و معاطات که قبلاً ذکر گردید می توان بیان کرد که نکاح معاطاتی عبارتست از: نکاحی که به منظور تشکیل خانواده و با رضایت باطنی طرفین به داشتن حق تمتع جنسی، بین زن و مرد بسته می شود و ممکن است در بردارنده وضعیت حقوقی خاصی از قبیل پرداخت نفقه، مهریه ازطرف مرد و همچنین ارث بردن از یکدیگر باشد. همان طور که بیان شد، از نظر قانون مدنی، معاطات در عقود صحیح است و لازم نیست ایجاب و قبول لفظی باشد. در ماده ۱۹۳قانون مدنی بیان می دارد: انشای معامله ممکن است به وسیله عملی که مبین قصد و رضا باشد، مثل قبض و اقباض حاصل می گردد مگر در مواردی که قانون استثنا کرده باشد. مطابق این ماده، به غیر از موارد استثنایی، انشای معامله از طریق فعل و نه لفظ نیز ممکن است. مطابق قسمت اخیر ماده فوق «مگر در مواردی که قانون استثنا کرده باشد» معاطات صحیح است. ازجمله موارد استثناء شده عقد وقف است، مصداق دیگر این بخش عقد نکاح است. البته قانون مدنی در باب نکاح، میان حالت اختیار و اضطرار فرق گذاشته است. در ماده ۱۰۶۲ق.م. وقوع نکاح را منوط به الفاظ صریح می داند: «نکاح واقع می شود به ایجاب و قبول به الفاظی که صریحاً دلالت بر قصد ازدواج نمایند».
۳-۲-قصد زوجیت و تشکیل خانواده در نکاح معاطاتی
واژه «زوج» به معناى جفت در مقابل طاق و تک است. به این معنا زوجیت نوعى رابطه میان دو چیز است، به گونه اى که وجود یکى بدون دیگری، یا نقص در یکى به معناى اختلال در کارکرد اصلى و مورد انتظار است. برخى اعضاى بدن جفت هستند و اگر در هر یک از اعضاى این جفت به هر دلیلى کاستى و نقصى پدید آید، کارکرد اصلى که از یک جفت مثلاً پا انتظار می رود، مختل مى گردد. یکى از مصادیق زوجیت نیز همسرى میان زن و مرد است. ازدواج پیوندى و قراردادى است که میان یک مرد و زن منعقد و برقرار مى گردد که از زوجیت حاصل، کارکرد معلوم و هدف خاصى مورد انتظار است. قرآن یکى از کارکردهاى ازدواج را تولید نسل مى داند که ادامه حیات بشرى را تضمین مى کند. کارکرد مهمتر و ویژه، ایجاد آرامش، مودت و دوستی، یکى شدن و اتحاد، رحمت و مهربانى است. آیه ۲۱ سوره روم می فرماید« وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ و از نشانه‏ هاى او اینکه از [نوع] خودتان همسرانى براى شما آفرید تا بدانها آرام گیرید و میانتان دوستى و رحمت نهاد آرى در این [نعمت] براى مردمى که مى‏ اندیشند قطعا نشانه‏ هایى است».
از منظر قرآن یک زوج باید موجب روشنى چشم هم باشند. طبق فرمایش آیه۷۴ سوره فرقان« وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا؛ و کسانى‏ اند که مى‏ گویند پروردگارا به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنى چشمان [ما] باشد و ما را پیشواى پرهیزگاران گردان».
نقصها و معایب یکدیگر را برطرف کنند و موجب کمال و زیبایى یکدیگر باشند، در این خصوص آیه۱۱۷سوره بقره می فرماید« بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ؛ [او] پدید آورنده آسمانها و زمین [است] و چون به کارى اراده فرماید فقط مى‏ گوید [موجود] باش پس [فورا موجود] مى‌شود».
مسئله اطفاى شهوت و … تنها جنبه مقدمیت داشته و یا فواید دیگرى غیر از غرض اصلى بر آنها مترتب مى شود و غرض اصلی نکاح و ازدواج همانا تولید مثل و تربیت اولاد است (طباطبایی:۱۴۱۹،ج۲، ۲۸۵).
نوع بشر در همه اعصار، نکاح و ازدواج را مدح کرده و آن را سنت حسنه دانسته و زنا را نکوهش نموده و آن را عملى شنیع معرفى کرده اند، رجحان و استحباب نکاح اختصاص به مسلمین ندارد؛ زیرا هر قوم و ملتی دارای نکاح و سفاح هستند که اولی نزدشان ممدوح است بر خلاف دومی که برایشان مذموم است. اگر ساختارگرایانه بنگریم، آنچه به خانواده قوام میدهد، نکاح است نه سفاح و اخدان(طباطبایی:۱۴۱۹،ج۱۱، ۱۱۳).
بعضی از محققان ضمن بیان معنای ازدواج برای نکاح، حقوق ثابت معین برای هر کدام از زوجین، از جمله تمتع را از لوازم تزویج دانسته اند و معتقدند ازدواج نمونه بارز یک مدینه فاضله است وگرنه تمتع مجرد که برخی از ظاهربینان معنای نکاح دانسته اند و نیز مجامعت در بیشتر حیوانات نیز هست(مصطفوی: ۱۴۰۲، ج۴، ۸۰).
و از قرآن، آیه ۲۹سوره احزاب دلیل بر این اصل است؛ زیرا این آیه دلالت بر تحقق نکاح دارد بدون اینکه لمس واقع شده باشد. البته انعقاد پیوند زناشویی و تعهد برای زندگی مشترک و شریک بودن در همه شادیها و غمها و تلاش کردن برای تکامل یکدیگر، هدف آرمانی زوجین است و خداوند از آن به «لتسکنوا الیها»(روم/۲۱). تعبیر فرموده است و این مطلب منافاتی ندارد با اینکه هدف از ازدواج اطفای شهوت باشد و قصد تشکیل خانواده به منظور داشتن فرزند وجود نداشته باشد، بلکه صحیح است که بگوییم مقصود از ازدواج، استمتاع زوجین است که دو رکن این ازدواج زوجین می باشند(نجفی: ۱۴۲۲، ۲۰۳).
بنابراین، آنچه مهم است، شرعی بودن عقد و قصد زوجیت شرعی است. بعضى از حقوقدانان نیز این تعریف از نکاح را که رابطه ای بین زن و مرد براى تشکیل خانواده است، مشهور دانسته و گفته اند که این تعریف می تواند تعریف نکاح دائم که در قوانین کشورهاى دیگر شناخته شده است، قرار گیرد، ولى ازآنجا که شامل نکاح منقطعه که یکى از اقسام نکاح در حقوق مدنى ایران است، نمی شود، از تعریف مشهور چشم پوشی کرده، گفته اند: «نکاح عبارت از رابطه حقوقى است که به وسیله عقد بین مرد و زن حاصل می گردد و به آنها حق می دهد که تمتع جنسى از یکدیگر ببرند(امامی: ۱۳۹۳، ۲۶۸).
اما بعضی از فقیهان انشای زوجیت و وجود رابطه خاص بین زوج و زوجه و نیز مهریه را دلیل بر نکاح دانسته که با زنا که بدون انشاء و علاقه ذکر شده است، فرق دارد، هرچند نکاح معاطاتی را به دلیل اجماع نمی پذیرند( اراکی:۱۴۱۹، ۳۵۱).
یکی از معاصران مینویسد: «نکاح معاطاتى زنا نیست. معاطات این است که بالفعل قصد زوجیت کند یا موقّته (براى مدّت معین)، و یا دائمه، در حالى که زانى و زانیه قصد زوجیت نمى کنند بلکه در مقابل پولى، قصد عمل نامشروع دارند. پس اینکه در نکاح لفظ معتبر است، به جهت اجماعى است که ادّعا شده و به جهت احتیاطى است که در نکاح است، نه از این جهت که نکاح معاطاتى زناست»(مکارم شیرازی:۱۳۸۲، ج۱، ۷۵).
بلکه تفاوت نکاح معاطاتی با سفاح به جهت قصد زوجیت است که در نکاح معاطاتی موجود است(جزائری: ۱۴۱۶، ج۲، ۱۷۸).

مدل صنعت

 

 

 

 

 

مدل جریان‌های نقدی

 

 

 

 

 

مدل یون و میلر

 

 

 

کیفیت اقلام تعهدی
برای این‌که سود گزارش‌شده بتواند در ارزیابی عملکرد و توان سودآوری یک شرکت به استفاده‏کنندگان کمک کند و سرمایه‏گذاران با اتکا به اطلاعات سود، بازده مورد انتظار خود را برآورد کنند، ارائه اطلاعات باید به نحوی باشد که ارزیابی عملکرد گذشته را ممکن سازد و در سنجش توان سودآوری و پیش‏بینی فعالیت‏های آتی موثر باشد. بنابراین علاوه بر این‌که رقم سود گزارش‌شده برای سرمایه‏گذاران مهم است و بر تصمیم‏های آن‌ ها تأثیر دارد، ویژگی‏های کیفی سود نیز به عنوان یکی از ابعاد اطلاعات سود مورد توجه خاص سرمایه‏گذاران است.

به گفته شان^[۳۷]و همکاران (۲۰۰۱)، اقلام تعهدی بیانگر تفاوت بین سود حسابداری و وجوه نقد مربوط به آن است که شامل تغییرات در موجودی کالا، حساب‏های دریافتنی و حساب‏های پرداختنی است. در صورتی که اقلام تعهدی مثبت و بزرگ باشد، بیانگر این نکته است که سود حسابداری از جریان نقدی عملیاتی بیشتر است البته باید توجه داشت که این تفاوت به دلیل به‌کارگیری اصول حسابداری مرتبط با زمان و نحوه شناخت درآمدها و هزینه‏ ها (اصل شناخت درآمد و اصل تطابق) است (فلاح نژاد، ۱۳۸۸٫ ص ۲۰).
شان و همکاران (۲۰۰۱) معتقدند از آن جایی که اصول پذیرفته‌شده حسابداری در مورد زمان شناسایی و مبلغ درآمدها و هزینه‏ ها به مدیران شرکت‏ها آزادی عمل نسبی داده است. بنابراین وقتی مدیران سود حسابداری را به مبلغی بیش از وجوه نقد حاصل شناسایی می‏کنند، اقلام تعهدی ایجاد می‏شود. مثلاً اگر مدیریت، درآمد فروش را زودتر شناسایی کند، حساب‏های دریافتنی به عنوان یکی از اقلام تعهدی افزایش خواهد یافت یا در صورتی که مدیریت، بدهی ناشی از هزینه‏ های تضمین کالا را کمتر شناسایی کند، بدهی‏های جاری به عنوان یکی از اقلام تعهدی، به مبلغ کمتر گزارش خواهد شد و چون سرمایه‏گذاران به رقم سود بیشتر توجه می‏کنند با وجود موارد فوق گمراه خواهند شد (همان منبع. ص ۲۰).
شان و همکاران (۲۰۰۱) بیان کردند که سرمایه‏گذاران با توجه به سودهای گزارش‌شده سعی دارند سودهای آتی و جریان‏های نقدی آتی را برآوردکنند. از این رو، سود خالص باید توان کمک به سرمایه‏گذاران را داشته باشد. علت نیاز به توجه در خصوص کیفیت اقلام تعهدی در این است که اجزا تشکیل‌دهنده اقلام تعهدی دارای بار اطلاعاتی هستند. برای مثال، تغییرات مثبت (افزایشی) در موجودی کالا احتمالاً بیانگر وجود مشکل در فروش یا تولید بیش از اندازه است. به طور مشابه افزایش در حساب‏های پرداختنی احتمالاً بیانگر وجود مشکل در پرداخت وجوه به تامین‏کنندگان کالا و خدمات است که ممکن است در اثر ناکافی بودن درآمد فروش یا مشکلات اعتباری ایجاد شود، بنابراین اجزا اقلام تعهدی می‏تواند به عنوان شاخص تعیین بهبود یا زوال عملکرد شرکت باشد (همان منبع. ص ۲۰).
لذا شان و همکاران (۲۰۰۱) نتیجه‌گیری کردند که توجه به کیفیت اقلام تعهدی، در شناسایی دست‌کاری سود سودمند خواهد بود، برای مثال توجه به تغییرات حساب‏های دریافتنی باعث آشکار شدن نکات مهمی در مورد تعجیل یا تاخیر در شناسایی درآمد فروش به عنوان یکی از ابزارهای دست‌کاری سود توسط مدیریت خواهد شد. افزایش سود که همراه با اقلام تعهدی بالا باشد بیانگر کیفیت پایین سود است و منجر به بازده آتی پایین خواهد شد (همان منبع. ص ۲۱).
در نهایت شان و همکاران (۲۰۰۱) بیان کردند که کیفیت اقلام تعهدی سود بر بازده سهام شرکت تأثیردارد. بنابراین با توجه به اینکه سرمایه‏گذاران به دنبال کسب بازده هستند، باید در برآورد بازده مورد انتظار خود به کیفیت اقلام تعهدی سود توجه کنند و بازده مورد انتظار خود را با توجه به کیفیت اقلام تعهدی تعدیل کنند. از دیدگاه شرکت سرمایه‏پذیر نیز کیفیت اقلام تعهدی با هزینه سرمایه سهام عادی مرتبط است. شرکت‏هایی که به دنبال کاهش هزینه سرمایه خود هستند باید سعی کنند کیفیت اقلام تعهدی خود را در سطح مطلوبی نگه دارند. مدیران چنین شرکت‏هایی باید از دست‌کاری سود و کم‏نمایی و بیش‏نمایی اقلام تعهدی اجتناب کنند (همان منبع. ص ۲۱).

کیفیت اقلام تعهدی به عنوان یک عامل خطرپذیری
فرانسیس و همکاران^[۳۸] (۲۰۰۵) با بررسی اثر کیفیت اقلام تعهدی بر هزینه سرمایه نتیجه‏گیری کردند که “خطر اطلاعاتی (که براساس کیفیت اقلام تعهدی کمّی می‏شود) یک عامل خطرپذیری قیمت‎گذاری شده است” (ص ۲۹۶) و این‌که “کیفیت اقلام تعهدی نقش اقتصادی و آماری بااهمیتی در تعیین هزینه سرمایه (حقوق صاحبان سهام) بازی می‏کند” (ص ۳۱۵). فرانسیس و همکاران پایه استنباط خود را ضرایب به دست آمده از رگرسیون‏های سری زمانی بازده‏های اضافی سهام نسبت به بازده پرتفوی‌های شاخص کیفیت اقلام تعهدی، بازار، اندازه و نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار قرار دادند. اما، کور و همکاران (۲۰۰۸) به این نتیجه رسیدند که رگرسیون‏های فرانسیس و همکاران (۲۰۰۵) ارتباط همزمان بین بازده اضافی و بازده عوامل را بررسی می‏کنند و نه آزمون این فرضیه که شاخص کیفیت اقلام تعهدی یک عامل خطرپذیری قیمت‏گذاری شده است، بنابراین شواهدی دال بر این‌که شاخص کیفیت اقلام تعهدی یک عامل خطرپذیری قیمت‏گذاری شده است و بازار کیفیت اقلام تعهدی را در قیمت سهام وارد می‌کند، ارائه نمی‌دهند (کور و همکاران ۲۰۰۸، ص ۲).
این که آیا خطرپذیری اطلاعاتی با تنوع بخشی قابل حذف است، یک سوال باز در ادبیات مالی است. نظریه سنتی قیمت‏گذاری دارایی‏ها (به عنوان مثال فاما،۱۹۹۱) این دیدگاه را دارد که خطرپذیری اطلاعاتی با تنوع بخشی حذف می‌شود و نباید بر بازده مورد انتظار اثر بگذارد. اخیراً نیز ایزلی و اُهارا^[۳۹] (۲۰۰۴) مدلی را توسعه دادند که در آن شرکت‏هایی که اطلاعات کمتری منتشر می‌کنند خطرپذیری اطلاعاتی بزرگ‏تر و بازده مورد انتظار بیشتری دارند. آن‌ ها معتقدند که سرمایه‏گذاران بی‏اطلاع، از یک طرف قادر به تنظیم وزن پرتفوی‌های خود همانند سرمایه‏گذاران آگاه نیستند و از طرف دیگر نیز خطرپذیری اطلاعاتی را نمی‏توانند از طریق تنوع‏بخشی^[۴۰] کاهش دهند. اما لمبرت^[۴۱] و همکاران (۲۰۰۷ ص ص ۳۹۷-۳۹۶) استدلال می‏کنند زمانی که تعداد معامله‏گران در مدل ایزلی و اُهارا (۲۰۰۴) زیاد می‏شود، اثر اطلاعاتی، با تنوع بخشی حذف می‏شود. اگر ادعا لمبرت و همکاران درست باشد، مدل ایزلی و اُهارا (۲۰۰۴) هیچ حمایتی از این فرضیه که خطرپذیری اطلاعاتی یا کیفیت حسابداری قیمت‏گذاری شده است، فراهم نمی‏کند (کور و همکاران. ۲۰۰۸، ص ۳).
علاوه بر این، حتی اگر خطرپذیری اطلاعاتی با تنوع‏بخشی قابل حذف نباشد، هنوز هم قابل‌بحث است که آیا باید آن را به عنوان عامل خطرپذیری اضافی در مدل‏های قیمت‏گذاری دارایی‏ها گنجاند یا خیر. لمبرت و همکاران (۲۰۰۷) به مطالعه چگونگی تأثیر اطلاعات حسابداری بر هزینه سرمایه در یک اقتصاد با دارایی‏های متعدد پرداختند. آن‌ ها مدلی سازگار باCAPM توسعه دادند که نشان می‌دهد اطلاعات حسابداری بر ارزیابی صورت گرفته توسط سرمایه‏گذاران از طریق کواریانس جریان‏های نقدی شرکت با جریان‏های نقدی بازار و از این رو بر بتای شرکت اثر می‏گذارد. در نتیجه، این مدل نشان می‏دهد که خطرپذیری اطلاعاتی بر بتای شرکت اثر می‏گذارد و به خوبی مشخص شده است که بتا به طور کامل تغییرات مقطعی در بازده‏های مورد انتظار را تبیین می‌کند. به روش مشابه هاگز^[۴۲] و همکاران (۲۰۰۷) به مطالعه خطرپذیری اطلاعاتی در زمینه یک مدل قیمت‏گذاری دارایی‏های چند عاملی پرداختند و مدلی را توسعه دادند که نشان می‏دهد نشانه‏های اطلاعاتی^[۴۳] یا با تنوع بخشی قابل حذف هستند و یا توسط صرف خطرپذیری عوامل موجود قابل‌جذب هستند (همان منبع، ص ۳).
فرانسیس و همکاران (۲۰۰۵) نشان دادند که ضریب پرتفوی شاخص کیفیت اقلام تعهدی در رگرسیون‏های سری زمانی مربوط به تک‌تک شرکت‌ها که بازده را به طور همزمان با شاخص کیفیت اقلام تعهدی و عوامل فاما و فرنچ (۱۹۹۳) (بازار، اندازه و نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار) مرتبط می‏کند، معنی‏دار و مثبت است. به طور خاص، آن‌ ها دریافتند که بازده با شاخص کیفیت اقلام تعهدی همبستگی مثبت دارد و شاخص کیفیت اقلام تعهدی برای شرکت‏هایی با کیفیت حسابداری پایین، بیشتر محاسبه شده است (همان منبع، ص ۳).
اما کور و همکاران (۲۰۰۸) نشان دادند این‌که متوسط ضریب شاخص کیفیت اقلام تعهدی در رگرسیون‏های انجام‌شده توسط فرانسیس و همکاران (۲۰۰۵) مثبت و از لحاظ آماری با اهمیت بوده است به این معنا نیست که شاخص کیفیت اقلام تعهدی یک عامل خطرپذیری قیمت‏گذاری شده است. همچنین بیان نمودند، ضریب مثبت به طور متوسط نشان‌دهنده این است که شرکت‏ها در رگرسیون‏های سری زمانی مذکور رابطه مثبتی با شاخص کیفیت اقلام تعهدی داشته‏اند. ضریب مثبت در رگرسیون همزمان بازده‏های سهام نسبت به پرتفوی بازار، دال بر این نیست که عامل بازار قیمت‏گذاری شده است. اما به سادگی تأیید می‏کند که متوسط بتا در یک نمونه تصادفی از شرکت‏ها، مثبت و نزدیک به یک است (همان منبع، ص ۳).
از طرفی نیز ماشرووالا و ماشرووالا (۲۰۱۱) برای روشن کردن این بحث که آیا شاخص کیفیت اقلام تعهدی یک عامل خطرپذیری قیمت‏گذاری شده است، تاثیرات فصلی را بر معیار تعدیل‌شده کیفیت اقلام تعهدی دیچو و دچو (۲۰۰۲) را مورد آزمون قراردادند، یافته‌های آن‌ ها نشان داد که شاخص کیفیت اقلام تعهدی تنها در ژانویه رابطه مثبتی با بازده‏های غیرعادی آتی سهام دارد. در مقابل در ماه‏های غیرژانویه، شاخص کیفیت اقلام تعهدی همبستگی منفی با بازده آتی سهام دارد به طوری که معمولا صرف کیفیت اقلام تعهدی سالانه‏ای وجود ندارد. بنابراین به نظر می‏رسد که هرگونه صرف کیفیت اقلام تعهدی کاملاً مربوط به ماه ژانویه است. علاوه بر این در حدود نیمی از صرف ژانویه در طول پنج روز اول معاملاتی ژانویه رخ می‏دهد. صرف ژانویه شاخص کیفیت اقلام تعهدی در طول زمان و دوره‎های نمونه مختلف پایدار است و برای هر دو گروه شرکت‏های کوچک و بزرگ رخ می‏دهد و نمی‏توان آن را به وسیله اثرات دیگر ژانویه که در مطالعات پیشین مستند شده، توضیح داد (ماشرووالا و ماشرووالا ۲۰۱۱، ص ۱۳۷۴).
آن‌ ها همچنین بیان می‌کنند که یافته‏های آن‌ ها نشان می‏دهد که صرف کیفیت اقلام تعهدی یک خطا در قیمت‏گذاری پیرامون تغییر سال است تا این‌که منعکس کننده خطرپذیری نظام‏مند اطلاعات باشد. با توجه به مفاهیم سنتی خطرپذیری در ادبیات موجود، درک این که چرا چنین خطرپذیری تنها محدود به ژانویه است، چرا نیمی از آن در طول اولین هفته معاملاتی درژانویه رخ می‏دهد، چرا صرف خطرپذیری ژانویه در طول بقیه سال معکوس می‏شود و چرا صرف خطرپذیری بواسطه فروش زیان مالیاتی افزایش می‌یابد، دشوار است. بنابراین اگرچه ماشرووالا و ماشرووالا (۲۰۱۱) معتقدند که یافته‏های تحقیق آن‌ ها به هیچ وجه به معنی شواهد قطعی بر ضد تفسیر خطرپذیری از شاخص کیفیت اقلام تعهدی نیست، اما بیان می‌کنند هیچ توضیحی از خطرپذیری برای توضیح ماهیت چنین خطرپذیری و شواهدی وجود ندارد (همان منبع ص ۱۳۷۵). درمجموع یافته‏های پژوهش ماشرووالا و ماشرووالا (۲۰۱۱)، توصیف کیفیت اقلام تعهدی را بر مبنای مفهوم خطرپذیری دشوار می‏کند. زیرا تمرکز صرف شاخص کیفیت اقلام تعهدی در ژانویه باعث ایجاد شک و تردید جدی نسبت به این دیدگاه می‏شود که شاخص کیفیت اقلام تعهدی منعکس‌کننده خطرپذیری است. زیرا هیچ دلیل نظری (تئوریک) برای خطرپذیری نظام‌مند وجود ندارد که تنها در ژانویه نمود پیدا کند.

نقش اولین ماه سال (ژانویه) در آزمون عوامل خطرپذیری
انگیزه اصلی برای بررسی نقش ژانویه در قیمت‌گذاری شاخص کیفیت اقلام تعهدی این است که به لحاظ تاریخی، ژانویه نقش حیاتی در پی ریزی این تردید دارد که آیا ویژگی‏های خاص یک شرکت از قبیل اندازه، بتا و نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار، عوامل خطرپذیری قیمت‌گذاری شده هستند. بررسی این که آیا ژانویه نقش مشابهی در قیمت‌گذاری شاخص کیفیت اقلام تعهدی بازی می‏کند، می‏تواند چراغی برای روشن کردن این موضوع باشد که آیا شاخص کیفیت اقلام تعهدی نماینده‌ای^[۴۴] برای خطرپذیری اطلاعاتی نظام‏مند^[۴۵] است (ماشرووالا و ماشرووالا، ۲۰۱۱٫ ص ۱۳۵۳).
گرچه هم اندازه و هم نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار دارای صرف بازده غیرعادی سالانه هستند، این صرف سالانه به شدت (اما نه به طور کامل) در ماه ژانویه متمرکز است. کیم (۱۹۸۳) و بلوم و استمبو^[۴۶] (۱۹۸۳) نشان دادند که بیش از نیمی از صرف سالانه اندازه در ژانویه متمرکز است، حال آن که بیشتر از نیمی از صرف اندازه ژانویه در طول اولین هفته معاملاتی ژانویه رخ داده است. به طور مشابه برای اثر نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار، دیویس^[۴۷] (۱۹۹۴) دریافت که صرف سالانه بازده در دوره ۱۹۶۳-۱۹۴۰ به طور کامل مربوط به ژانویه بوده است. برای دوره ۱۹۹۵-۱۹۶۳، لوران^[۴۸] (۱۹۹۷) دریافت که برای تمامی پنج طبقه اندازه (به استثنای کوچک‌ترین ۲ طبقه اندازه) که در حدود ۹۴ درصد مجموع سرمایه بازار را نمایندگی می‏کند، صرف نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار به طور کامل در ژانویه رخ داده است (همان منبع ص ۱۳۵۳).
در کمال تعجب، حتی مدل‏های نظری خطرپذیری نظیر CAPM، APT و مدل قیمت‌گذاری دارایی‌ها با اطلاعات ناقص مرتون^[۴۹] (۱۹۸۷) به نظر می‏رسد بازده را تنها در ژانویه توصیف می‏کند. تینیک و وست^[۵۰] (۱۹۸۴)، نشان دادند که سهام با بتای CAPM بالا، تنها در ژانویه بازده‏های بالاتری کسب می‏کنند درحالی‌که گولتکین و گولتکین^[۵۱] (۱۹۸۷) نشان دادند زمانی که بازده‏های ژانویه کنار گذاشته می‏شود، هیچ رابطه معنی‏داری بین بازده مورد انتظار و عوامل خطرپذیری پیش‏بینی شده توسط مدل APT وجود ندارد. به طور مشابه، دوران و همکاران (۲۰۱۰) دریافتند تنها در ژانویه نوسانات (بی‏ثباتی) خاص شرکت^[۵۲] (معیاری برای خطرپذیری خاص شرکت^[۵۳]) رابطه مثبتی با بازده آتی سهام دارد (همان منبع ص ۱۳۵۳).
گرچه دلیل این که چرا صرف‏های بازده مربوط به این ویژگی‏های شرکت تا حد زیادی و گاهی به طور کامل در ماه ژانویه متمرکز شده، همچنان مورد بحث است. محققان بارها چنین الگوی بازده سالانه‌ای را مشاهده کرده‎اند که به دلایل زیر با تعریف خطرپذیری تناقض دارد ( رول^[۵۴] ۱۹۸۳، تینیک و وست ۱۹۸۴، لوران ۱۹۹۷). نخست، مدل‎های فعلی قیمت‎گذاری دارایی‎ها هیچ نقش ویژه‎ای برای ماه ژانویه پیش‎بینی نمی‎کنند، چه رسد به توضیح این که چرا خطرپذیری تنها در ژانویه باید قیمت‎گذاری شده باشد. این امکان وجود دارد که خطرپذیری در طول سال به عنوان مثال با توجه به نوسانات فصلی در ساختار کلان اقتصاد متفاوت باشد (اُگدن^[۵۵] ۲۰۰۳). اما، چنین متفاوت بودن خطرپذیری در طول زمان لزوماً دلالت بر نقش منحصر به فردی برای ژانویه ندارد. حتی اگر به نوعی ژانویه از دیدگاه فصلی پرخطرترین فصل سال باشد، باز هم سخت است که توضیح دهیم چرا خطرپذیری فصلی تنها در ژانویه وجود دارد و همچنین دلیل این امر که چرا بیش‌ترین صرف در طول پنج روز اول معاملاتی ژانویه متمرکز است (همان منبع. ص ۱۳۵۴).
دوم، شواهد تجربی اندکی برای توضیح اثر ژانویه با توجه به تعریف خطرپذیری وجود دارد. ریترو چوپرا^[۵۶] (۱۹۸۹) و کرامر^[۵۷] (۱۹۹۴) ، تغییرات فصلی در بتاهای CAPM و خطرپذیری عادی را به عنوان توضیحی برای اثر ژانویه شرکت‏های کوچک رد کردند. با این حال، کرامر (۱۹۹۴) استدلال کرد که یک مدل APT چند عاملی (بر اساس عوامل اقتصادی کلان) به همراه خطرپذیری فصلی و پاداش خطرپذیری می‏تواند اثر ژانویه شرکت‏های کوچک را توضیح دهد. اما با این وجود وی توضیح نداد که چرا ژانویه چنین نقش منحصر به فردی را نسبت به بقیه ماه‏های سال بازی می‏کند و یا چرا خطرپذیری فصلی منحصراً خودش را در ژانویه (با توجه به بتا و نوسانات خاص شرکت) نشان می‏دهد. مطالعات متعددی نیز “فرضیه اطلاعات” را آزمون کردند. اولین بار توسط روزف و کینی^[۵۸] (۱۹۷۶) برای اثر ژانویه توضیحی بر پایه خطرپذیری احتمالی مطرح شد. با توجه به این فرضیه، از آنجا که پایان سال مالی اکثریت شرکت‏ها دسامبر است، اثر ژانویه منعکس‌کننده عدم قطعیت بیشتر (و در نتیجه خطرپذیری نظام‏مند بزرگ‌تر) این شرکت‏ها پیرامون تغییر سال است. عدم اطمینان زیاد این شرکت‏ها ناشی از این حقیقت است که آن‌ ها انتظار انتشار اطلاعات مالی جدید مهمی را در ژانویه دارند. بنابراین این شرکت‏ها بازده بالاتری با توجه به پذیرش خطرپذیری بیشتر در ژانویه کسب می‏کنند. اما در کل، شواهد در تناقض با این فرضیه هستند (همان منبع ص ۱۳۵۴).
سوم، بخش بزرگی از ادبیات مالی نشان می‏دهد که اثر ژانویه (حداقل بخشی از آن) ناشی از فروش زیان مالیاتی پایان سال توسط سرمایه‏گذاران انفرادی و یا روش «ارائه کالا در ویترین^[۵۹]» مورد استفاده توسط مدیران مالی موسسات نهادی، با اثر ژانویه ناشی از خطا در قیمت‌گذاری خطرپذیری سازگار است (همان منبع ص ۱۳۵۴).
ماشرووالا و ماشرووالا (۲۰۱۱) معتقدند که اثر ژانویه نقش مهمی در قیمت‌گذاری شاخص کیفیت اقلام تعهدی بازی می‏کند؛ به طوری که شاخص کیفیت اقلام تعهدی تنها در ژانویه بازده‏های بالاتری را پیش‌بینی می‏کند و این صرف به طور کامل در طول بقیه سال معکوس می‏شود. آن‌ ها بر این باورند که با وجود این واقعیت که اثر ژانویه حداقل تا حدی منعکس‌کننده قیمت‌گذاری اشتباه به دلیل فروش زیان مالیاتی است، پذیرش این دیدگاه که شاخص کیفیت اقلام تعهدی پروکسی برای خطرپذیری اطلاعاتی نظام‏مند است، دشوار است (همان منبع ص ۱۳۵۴).

فروش زیان مالیاتی^[۶۰] و اثر ژانویه
شایع‏ترین توضیح که برای اثر ژانویه مورد بررسی قرار گرفته است، فروش زیان مالیاتی در پایان سال توسط سرمایه‏گذاران انفرادی است. شواهد این استدلال به شرح زیر است. با تحقق زیان‏های سرمایه‏ای پیش از پایان سال، سرمایه‏گذاران انفرادی می‏توانند بدهی مالیاتی خودشان را از طریق تهاتر زیان‏های تحقق‌یافته با سود سرمایه تحقق‌یافته خودشان یا درآمد ناخالص تعدیل‌شده خودشان کاهش دهند. علاوه بر این، چون نرخ مالیات سود سرمایه کوتاه مدت، بیشتر از نرخ سود سرمایه بلندمدت (به جز دوره ۱۹۹۰ – ۱۹۸۸) است، بنابراین سرمایه‏گذاران می‏توانند زیان‏های سرمایه‏ای را برای حفظ درآمد مشمول مالیات به واسطه تحقق یافتن زیان‏ها افزایش دهند. از سوی دیگر، سرمایه‏گذاران انگیزه کمی برای تحقق سودهای سرمایه‏ای دارند، چون به تعویق انداختن سودها بار مالیاتی آن‌ ها را کاهش می‏دهد. به ویژه با تعویق انداختن سودهای سرمایه‏ای کوتاه مدت، وقتی که سرانجام سودها تحقق می‏یابند، باعث می‏شود مالیات بر اساس نرخ مالیاتی پایین‏تر سودهای سرمایه‏ای بلندمدت تعیین شود. بنابراین، با توجه به مزایای مالیاتی زیان‏های سرمایه‏ای، سرمایه‏گذاران مشمول مالیات سهام زیان‏ده خود را در پایان سال می‏فروشند و دوباره آن‌ ها را در ژانویه خریداری می‏کنند. در صورت عدم وجود آربیتراژ منطقی مناسب، فشار بر قیمت سهام ناشی از چنین فروش زیان مالیاتی منجر به بازده غیرعادی مثبت در ژانویه برای این سهام زیان‏ده می‏شود (همان منبع. ص ۱۳۵۵).
شواهد قابل‌ملاحظه‌ای مطابق با فروش زیان مالیاتی وجود دارد که نشان می‏دهد حداقل تا حدودی محرک صرف ژانویه شرکت‏های کوچک است. اما به نظر نمی‏رسد که فروش زیان مالیاتی به طور کامل صرف را توضیح دهد. به عنوان مثال، در کشورهایی که مالیات سود سرمایه وجود ندارد (نظیر ژاپن) و یا کشورهایی که سال مالیاتی آن‌ ها پایان دسامبر نیست (نظیر بریتانیا و استرالیا) نیز اثر ژانویه وجود دارد (همان منبع ص ۱۳۵۵).

شاخص کیفیت اقلام تعهدی دیچو و دچو (۲۰۰۲) و فروش زیان مالیاتی
بر اساس شواهدی که نشان می‏دهد فروش زیان مالیاتی مسبب اثر ژانویه است، ماشرووالا و ماشرووالا (۲۰۱۱) فرضیه پژوهش خود را بر این اساس قرار دادند که ژانویه نقش مهمی در قیمت‌گذاری شاخص کیفیت اقلام تعهدی بازی می‏کند که احتمالاً به خاطر این است که شاخص کیفیت اقلام تعهدی معیاری (پروکسی) برای فروش زیان مالیاتی است. رول (۱۹۸۳) و کنستانتینیدیس^[۶۱] (۱۹۸۴) استدلال کردند که شرکت‏های دارای بازده سهام یا نوسانات عملیاتی بیشتر، از نظر آماری احتمال بیشتری دارد که نامزد فروش زیان مالیاتی باشند. براور و چنگ^[۶۲] (۱۹۹۰) و بریکلی^[۶۳] و همکاران (۱۹۹۱) گزارش کردند که شرکت‏هایی با واریانس بازده بیشتر در واقع فروش زیان مالیاتی بیشتری نشان می‏دهند. رول (۱۹۸۳) دریافت که اثر ژانویه شرکت‏های کوچک تا حدودی به علت فروش زیان مالیاتی است و در خصوص شرکت‏هایی با نوسان (بی‌ثباتی) زیاد نظیر شرکت‏های کوچک نیز صادق است و به احتمال زیاد این شرکت‏ها نیز نامزد فروش زیان مالیاتی هستند (همان منبع ص ۱۳۵۵).
استدلال‏های فوق حاکی از این است که شاخص کیفیت اقلام تعهدی نظیر معیار اندازه شرکت ممکن است نماینده‏ای (پروکسی) برای فروش زیان مالیاتی باشد، زیرا شاخص کیفیت اقلام تعهدی ارتباط بسیار زیادی با نوسانات بازده سهام (کیم و کی ۲۰۱۰) و همان طور با نوسانات عملیاتی و فراوانی زیان‏های عملیاتی (دیچو و دچو ۲۰۰۲، فرانسیس و همکاران ۲۰۰۵) دارد. علاوه بر این، شرکت‏های دارای شاخص کیفیت اقلام تعهدی زیاد، از سلامت مالی و کنترل‏های داخلی ضعیف‏تری برخوردار بوده و احتمال نقض اصول پذیرفته‌شده حسابداری^[۶۴] و سودهای منفی غیرمنتظره و یا شوک‏های جریان‏های نقدی منفی در این قبیل شرکت‌ها بیشتر است (به عنوان مثال، دویل و همکاران ۲۰۰۷، اگنوا ۲۰۰۸، کیم وکی ۲۰۱۰). در برابر تمام این دلایل، در هر سال مشخص از لحاظ آماری احتمال بیشتری وجود دارد که شرکت‏هایی با شاخص کیفیت اقلام تعهدی زیاد دچار زیان سهام و در نتیجه زیان‏های سرمایه با اهداف مالیاتی شوند (همان منبع ص ۱۳۵۵).
با توجه به انتخاب شاخص کیفیت اقلام تعهدی به عنوان پروکسی فروش زیان مالیاتی، ماشرووالا و ماشرووالا (۲۰۱۱) دریافتند که (۱) قیمت‏گذاری شاخص کیفیت اقلام تعهدی اثر قوی و مستقل در ژانویه نشان می‌دهد؛ (۲) صرف شاخص کیفیت اقلام تعهدی تنها در ژانویه مشاهده گردید؛ (۳) اندازه صرف شاخص کیفیت اقلام تعهدی ژانویه یقیناً متفاوت از سایر پروکسی‏های فروش زیان مالیاتی است. در نهایت آن‌ ها نتیجه گرفتند که صرف شاخص کیفیت اقلام تعهدی در ژانویه (حداقل تا حدی) به علت قیمت‌گذاری اشتباه منتسب به فروش زیان مالیاتی در پایان سال است

تحقیق فوق بر اساس ماهیت داده ها، تحقیقی کمی بشمار می رود. به لحاظ نظری، اینگونه تحقیقات ریشه در مکتب اثبات گرایی دارد و صاحبنظران این روش علاقه مند به تبدیل اطلاعات تحقیق بصورت نمادهای ریاضی به منظور استفاده از قابلیت تحلیل های آماری و ریاضی برای توصیف و تحلیل پدیده های اجتماعی می باشند. در مجموع، روش اثباتی مدعی است که با روش تجربی سروکار دارد و شناخت حوادث و رویدادها و وضعیت های مختلف بر اساس مشاهده استوار است. شناخت علمی، از طریق همبستگی مباحث نظری با مشاهده بدست می آید. یعنی در علم، نظریه و مشاهده، ذاتا˝ جدایی ناپذیرند. در هر صورت، هرگونه ابزاری که برای حصول به دقت نظر در علم مورد استفاده قرار گیرد، از نظر اثبات گرایان می تواند بکار گرفته شود (کرم پور، صفری، ۱۳۹۰).

 

• • تحقیق بر اساس شیوه گردآوری اطلاعات:

 

تحقیق فوق از نظر شیوه گردآوری اطلاعات تحقیق توصیفی از نوع همبستگی است. هدف تحقیق همبستگی عبارت است، از درک الگوهای پیچیده رفتاری از طریق مطالعه همبستگی بین این الگوها و متغیرهایی که فرض می‌شود بین آنها رابطه وجود دارد. این روش علی‌الخصوص در شرایطی مفید است که هدف آن کشف رابطه متغیرهایی باشد که در مورد آنها تحقیقاتی انجام نشده است (دلاور، ۱۳۸۱).
۳-۳٫ متغیرهای تحقیق
در این تحقیق متغیر بازاریابی رابطه‌مند متغیر مستقل و متغیر ارزش چرخه عمر مشتری وابسته است. همچنین متغیر بازاریابی رابطه‌مند از مؤلفه های اعتماد، تعهد، ارتباطات، شایستگی، و مدیریت تعارض و متغیر ارزش چرخه عمر مشتری شامل مؤلفه های میزان استفاده از خدمات، وفاداری، تبلیغات شفاهی، و تمایل به مراجعه مجدد است.
۳-۴٫ روش و ابزار گردآوری اطلاعات
در تحقیق فوق از هر دو نوع روش گردآوری اطلاعات به ترتیب زیر استفاده خواهد شد :
۱) مطالعات کتابخانه‌ای:
در این قسمت جهت گردآوری اطلاعات در زمینه مبانی نظری و ادبیات تحقیق موضوع، از منابع کتابخانه‌ای، مقالات، کتاب های مورد نیاز و نیز از شبکه جهانی اطلاعات استفاده می شود.
۲) تحقیقات میدانی:
همچنین در این تحقیق به منظور جمع‌ آوری داده‌ها و اطلاعات برای تجزیه و تحلیل از پرسشنامه های زیر استفاده خواهد شد:
الف) پرسشنامه بازاریابی رابطه‌مند که این پرسشنامه دبوسی و واه (۲۰۰۵) تهیه و پایایی و روایی آن مورد تائید قرار گرفت.
ب) پرسشنامه ارزش چرخه عمر مشتری واو و لی (۲۰۱۱) که متشکل از چهار مؤلفه بصورت جدول ۳-۱ است.
پرسشنامه های مذکور شامل ۲ بخش عمده می‌باشند :
۱) نامه همراه : در این قسمت هدف از گردآوری داده‌ها به وسیله ی پرسشنامه و ضرورت همکاری پاسخ دهنده در عرضه داده‌های مورد نیاز، بیان شده است. برای این منظور بر با ارزش بودن داده‌های حاصل از پرسشنامه تأکید گردیده تا پاسخ دهنده به طور مناسب پاسخ سوالها را عرضه کند.
۲) سوال‌های (گویه‌ها) پرسشنامه : این بخش از پرسشنامه شامل ۲ قسمت است :
الف) سوالات عمومی : در سوالات عمومی سعی شده است که اطلاعات کلی و جمعیت شناختی در رابطه با پاسخ دهندگان جمع‌ آوری گردد.
ب) سوالات تخصصی: اطلاعات مربوط به گویه های در نظر گرفته شده برای هر متغیر در جدول ۳-۱ نشان داده شده است (همچنین ضمیمه اول). در طراحی این قسمت سعی گردیده است که سئوالات پرسشنامه تا حد ممکن قابل فهم باشد. لازم به ذکر است این سوالات با استفاده و الهام از پرسشنامه های استاندارد استخراج و طراحی گردیده است. در جدول ۳-۱ متغیرهای تحقیق، شاخص های مربوطه و سوالات مربوط به هر یک آورده شده است:
جدول ۳-۱) متغیرهای تحقیق، مؤلفه ها و منابع

 

متغیر	مؤلفه	تعداد سوال	سوالات	منبع
بازاریابی رابطه‌مند (RM)	اعتماد	۲	۱ و ۲	دبوسی و واه (۲۰۰۵)
	تعهد	۲	۳ و ۴

اهرم مالی

 

۰/۱۰۸

 

۰/۰۲۴

 

۰/۴۲۵

 

۴/۵۰۷

 

۰/۰۰۰

 

۱/۰۰۰

 

۱/۰۰۰

 

 

 

اندازه شرکت

 

-۰/۰۲۳

 

۰/۰۰۹

 

-۰/۲۳۰

 

-۲/۴۴۰

 

۰/۰۱۷

 

۱/۰۰۰

 

۱/۰۰۰

 

 

 

 

 

a/ Dependent Variable: محافظه.کاری۱

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

یافته‏های جدول ضرایب مدل‏های رگرسیونی ( Coefficients) برازش شده نشان می‏دهد سطح معنی‏داری ضریب رگرسیونی اهرم مالی (۱۰۸/۰) و اندازه شرکت (۰۲۳/۰-) کمتر از ۵ درصد است (۰۵/۰> sig)، یعنی تاثیر معناداری بر متغیر وابسته محافظه کاری شرکت‏ها در سطح ۵ درصد دارند. در مورد دیگر متغیرها چون سطح معناداری ضرایب رگرسیونی آنها بزرگتر از ۵ درصد می‏باشد از مدل کنار گذاشته شده اند.
با توجه به اینکه در آزمون ضرایب ما به دنبال سهم نسبی هر متغیر مستقل ، در پیش‏بینی متغیر وابسته هستیم بنابراین به منظور تفسیر ضرایب از مقادیر ضرایب استاندارد شده (Beta) استفاده می‏کنیم. بررسی نتایج ضرایب رگرسیونی استاندارد شده (Beta) متغیرها نشان می‏دهد در مدل اول زمانی که متغیر اهرم مالی وارد مدل شده است، محافظه کاری شرکت‏ها به میزان ۴۲۷/۰ انحراف استاندارد تحت تاثیر اهرم مالی تغییر می‏کند. یعنی به ازای افزایش یک انحراف استاندارد در اهرم مالی شرکت‏ها، محافظه‏کاری شرکت‏ها به میزان ۴۲۷/۰ انحراف استاندارد افزایش یا تغییر مثبت خواهد یافت. در مدل دوم که متغیر اندازه شرکت وارد مدل شده است، مقدار تغییر در ضریب بتا اهرم مالی ایجاد شد بطوریکه ضریب آن مقدارکاهش پیدا کرد که این نشان می‏دهد ضریب (شیب خط) یک متغیر با اضافه شدن سایر متغیرهای مستقل تغییر می‏کند یعنی نقش یک متغیر در مدل رگرسیون به سایر متغیرهای مستقل موجود در مدل بستگی دارد. که این موضوع را می‏توان به خوبی در مدل دوم مشاهده نمود.

بررسی ضرایب متغیرها در مدل دوم نشان می‏دهد اندازه شرکت با ضریب بتای ۲۳/۰- باعث کاهش محافظه کاری شرکتها می‏شود. همچنین اهرم مالی نیز در مدل دارای تاثیر مثبت بر محافظه کاری به اندازه ۴۲۵/۰ می‏باشد. بطور کلی بررسی ضرایب رگرسیونی متغیرهای باقیمانده در مدل نشان می‏دهد که به ازای افزایش یک انحراف استاندارد در متغیرهای اهرم مالی و اندازه شرکت به ترتیب ۴۲۵/۰ انحراف استاندارد افزایش و ۲۳/۰- انحراف استاندارد کاهش در محافظه کاری شرکت‏ها می‏شوند. همچنین معنی‏دار بودن ضریب رگرسیونی دیگر متغیرهای تحقیق چون بیشتر از ۵ درصد بوده لذا وارد معادله نگریده است. به عبارتی، این متغیرها نتوانسته‏اند قدرت پیش‏بینی را به طور معنی‏داری بالا ببرند.
در نهایت با توجه به جدول ضرایب می‏توان معادله مدل رگرسیون را با بهره گرفتن از متغیرهای باقی مانده در مدل که sig ان کمتر از ۵ درصد است به صورت ذیل تدوین نمود این نتایج نشان می‏دهد به ازای یک واحد تغییر یا افزایش در متغیرهای اهرم مالی و اندازه شرکت به ترتیب ۱۰۸/۰ و ۰۲۳/۰- واحد در محافظه‏کاری شرکت‏ها قابل پیش‏بینی می‏باشد.
(اندازه شرکت) ۰۲۳/۰- + (اهرم مالی) ۱۰۸/۰ + ۰۲۱/۰ y= = محافظه کاری
بر اساس یافته‏های این تابع اگر تأثیر متغیرهای اهرم مالی و اندازه شرکت را ثابت نگه داریم (ساعی، ۱۳۸۱)، متوسط محافظه‏کاری معادل ۰۲۱/۰ است. از طرفی برای اینکه مشخص شود سهم هر یک از متغیرها در تبین متغیر وابسته به چه میزان می‏باشد، جهت تفسیر بهتر مدل از معادله رگرسیون استاندارد (بدون نوشتن a (عرض از مبدأ)) استفاده می‏شود. این ضرایب همان ضرایب بتا است که نسبت موثر بودن و اهمیت هر یک از متغیرهای مستقل را نشان می‏دهد (مولوی، ۱۳۸۶).
(اندازه شرکت) ۲۳/۰- + (اهرم مالی) ۰/۴۲۵ y= = محافظه کاری
تابع (مدل) رگرسیونی استاندارد بیانگر آن است که متغیر اهرم مالی سهم بیشتری در تبیین محافظه‏کاری شرکت‏ها دارد.
۴-۳-۲ ) فرضیه اصلی دوم: بین برخی ویژگی‏های حسابرس (کیفیت حسابرسی، اندازه حسابرسی ، دوره تصدی حسابرس، نوع اظهارنظر حسابرس) با محافظه کاری حسابداری (روش دوم) رابطه معنی داری وجود دارد.

 

 

Model Summary^b

 

 

 

Model

 

R

 

R Square

 

Adjusted R Square

 

Std. Error of the Estimate

۹) در برابر این گویه که« از پیشنهادات جدید استقبال می کند.» ،۱۸.۱درصد کاملا موافق ،‌۴۶.۱درصد موافق و ۲۱.۳ درصد تا حدودی موافق این گزینه و ۹.۸ درصدمخالف و ۴.۷درصد کاملا مخالف هستند.
۱۰) در برابر این گویه که« برای بالا بردن توانایی شغلی ما آموزش‏های لازم را فراهم می‏سازد.» ،۱۸.۱درصد کاملا موافق ،۴۱.۱درصد موافق و ۱۸.۸ درصد تا حدودی موافق این گزینه هستند و ۱۴.۵مخالف و ۷.۶درصد کاملا مخالف هستند.

۱۱) در برابر این گویه که« فرصت‏های خوبی را برای ترقی و پیشرفت کارکنان فراهم می‏سازد.» ،۱۶.۴درصد کاملا موافق ،‌۳۸.۱درصد موافق و ۲۰.۲ درصد تا حدودی موافق این گزینه هستند و ۱۹.۱مخالف و ۶.۳درصد کاملا مخالف هستند.
۱۲) در برابر این گویه که« افراد را برحسب لیاقت و شایستگی آنان مورد تشویق قرار می‏دهد.» ،۱۷.۹درصد کاملا موافق ،۳۳.۸درصد موافق و ۲۰.۱ درصد تا حدودی موافق این گزینه هستند و ۱۸.۸ درصد مخالف و ۹.۴درصد کاملا مخالف هستند.
۱۳) در برابر این گویه که« در حل مشکلات کارکنان تلاش می‏کند.» ،۱۹.۴درصد کاملا موافق ،۳۹.۷درصد موافق و ۲۲.۳ درصد تا حدودی موافق این گزینه هستند و ۱۲.۷درصد مخالف و ۵.۸درصد کاملا مخالف هستند.
۱۴) در برابر این گویه که« در تقسیم کار انصاف و عدالت را رعایت نمی‏کند.» ،۷درصد کاملا موافق ،۱۶.۳درصد موافق و ۱۳.۱ درصد تا حدودی موافق این گزینه هستند و ۵۲.۶ درصد مخالف و ۱۱.۱درصد کاملا مخالف هستند.
۱۵) در برابر این گویه که« برای صحبت در مورد مسایل شغلی ، دسترسی به او آسان است.» ،۳۲.۱درصد کاملا موافق ،۵۳.۱درصد موافق و ۹.۲ درصد تا حدودی موافق این گزینه هستند و ۴.۲ درصد مخالف و ۱.۳درصد کاملا مخالف هستند.
۱۶) در برابر این گویه که« او با زیر دستان خود بیشتر دوست است تا رئیس.» ،۱۷.۳درصد کاملا موافق ،۳۶.۸درصد موافق و ۲۱.۳ درصد تا حدودی موافق و ۱۷.۹ درصد مخالف و ۶.۷درصد کاملا مخالف اند .
(جدول۴-۱-۱۱): نگرش کارکنان مورد مطالعه دراین تحقیق نسبت به عدالت توزیعی

 

ت) عدالت توزیعی:

کاملاً‏موافق

موافق

تا حدودی

مخالف

کاملاً‏مخالف

کل

فراوانی

درصد معتبر

فراوانی

درصد معتبر

فراوانی

درصد معتبر

فراوانی

درصد معتبر

فراوانی

درصد معتبر

فراوانی

درصد

۱ـ درآمد من برای تأمین مخارج معمولی زندگی کافی است.

۵

۳.۶

۳۲

۲۱.۲

۴۰

۲۵.۷

۴۴

۲۸.۳

۳۲

۲۱.۲

۱۵۳

۱۰۰

مبحث پنجم:ارتداد، بدعت گذاری و سحر
ماده ۱ – ۲۲۵: مسلمانی که بطور صریح اظهار و اعلان کند که از دین اسلام خارج شده و کفر را اختیار نموده، مرتدّ است.
ماده۲ – ۲۲۵: در تحقّق ارتداد قصد جدی شرط است.بنابراین هرگاه متّهم به ارتداد ادعا نماید که اظهارات وی از روی اکراه یا غفلت یا سهو یا در حالت مستی یا غضب یا سبق لسان یا بدون توجه به معانی کلمات و یا نقل قول از دیگری بوده است یا اصل مقصود او چیز دیگری بوده، مرتدّ محسوب نمی شود و ادعای او مسموع است.^[۱۵۷]

ماده ۳ – ۲۲۵: مرتدّ بر دو نوع است:فطری و ملی.
ماده ۴ – ۲۲۵ : مرتدّ فطری کسی است که حداقل یکی از والدین او در حال انعقاد نطفه مسلمان بوده و بعد از بلوغش اظهار اسلام کرده و سپس از اسلام خارج شود.
ماده ۵ – ۲۲۵ : مرتدّ ملی کسی است که والدین وی در حال انعقاد نطفه غیر مسلمان بوده و بعد از بلوغش به اسلام گرویده و سپس از اسلام خارج و به کفر برگردد.
ماده ۶ – ۲۲۵ : هرگاه کسی که حداقل یکی از والدین او در حال انعقاد نطفه مسلمان بوده و بعد از بلوغ بدون آن که تظاهر به اسلام نماید، اختیار کفر کند در حکم مرتدّ ملی است.
ماده ۷ – ۲۲۵ : حد مرتدّ فطری قتل است.
ماده ۸ – ۲۲۵ : حد مرتدّ ملی قتل است؛ اما بعد از قطعیت حکم تا سه روز ارشاد و توصیه به توبه می شود و چنان که توبه ننماید، کشته می شود.
ماده ۹ – ۲۲۵ : هرگاه احتمال توبه مرتدّ ملی داده شود، فرصت مناسب به وی داده می شود.
ماده ۱۰ – ۲۲۵ : حد زنی که مرتدّ شده، اعم از فطری و ملی حبس دایم است و ضمن حبس طبق نظر دادگاه تضییقاتی بر وی اعمال و نیز ارشاد و توصیه به توبه می شود و چنانچه توبه نماید، بلافاصله آزاد می گردد.
تبصره – کیفیت تضییقات بر اساس آیین نامه تعیین می شود.
ماده ۱۱ – ۲۲۵ : هر کس ادعای نبوّت کند، محکوم به قتل است و هر مسلمانی که بدعتی را در دین اختراع کرده و فرقه ای را بر اساس آن ایجاد کند که بر خلاف ضروریات دین مبیّن اسلام باشد، در حکم مرتدّ است.^[۱۵۸]
ماده ۱۲ – ۲۵ : مسلمانی که با سحر و جادو سروکار داشته و آن را در جامعه به عنوان حرفه یا فرقه ای ترویج نماید، محکوم به قتل است.
ماده ۱۳ – ۲۲۵ : توبه مجرم قبل از اجرای حد در موضوع دو ماده مذکور چنانچه از نظر دادگاه احراز شود، موجب سقوط حد است.
ماده ۱۴ – ۲۲۵ : معاونت بر جرایم این فصل چنانچه در قانون مجازات دیگری برای آن مقرّر نشده باشد، مستوجب تعزیر تا ۷۴ ضربه شلّاق به تناسب جرم و مجرم می باشد.
حکم«ارتداد» از نظر حقوقی قتل است.یک نکته اساسی در تعریف اینگونه مجازات ها این است که هیچکس نمی تواند مانع از اجرای آنها شود.^[۱۵۹]
ب: ارتداد و رویه قضایی
اگر چه در حقوق کیفری ایران و در قانون مجازات اسلامی جرمی به نام ارتداد وجود ندارد، ولی فقدان نص قانونی در این مورد مجوز عدم رسیدگی به دعوای ارتداد نخواهد بود، بلکه طبق اصل ۱۶۷ قانون اساسی و همچنین نظریه مشورتی اداره کل حقوقی و تدوین قوه قضائیه قاضی در مواجهه با اتهام ارتداد مکلف است با رجوع به منابع فقهی به صدور رأی اقدام کند.
در سال های اخیر متهم شدن هاشم آقاجری پژوهشگر اسلامی به ارتداد و سپس محکومیت او به اعدام یکی از پُر سر و صداترین پرونده های قضائی در جمهوری اسلامی ایران بوده است.وی در تاریخ ۲۹/۳/۸۱ در تالار معلم همدان در گرامیداشت سالروز دکتر شریعتی پیرامون پروژه پروتستانیزم اسلامی دکتر شریعتی به ایراد سخن پرداخت.ضرورت تغییر دین اسلام در پرتو پروتستانیزم اسلامی مهمترین هدفی بود که سخنران حاضر دنبال می کرد.وی در لابه لای سخنرانی به کرات احکام نورانی اسلام از قبیل اجرای مراسم خطبه عقد نکاح و ازدواج شرعی، انکار تقلید که هم از مسلمات فقه و از ضروریات دین اسلام محسوب می شود را مورد تمسخر و استهزاء قرار می دهد.متهم در سخنرانی خود ارزش انسانی را در سایه امانیسم می داند که با خدا و دین کاری ندارد وی در ادامه رابطه انسان و خدا را یک رابطه تعارض آمیز معرفی می کند.از دیدگاه وی روحانیت قشری متحجر و واپس گرا است که به نوعی باید از جامعه پیشرفته امروز دور بماند.او از طرفداران سرسخت مکتب سکولاریسم است که خواستار جدایی روحانیت از قدرت و منصب های سیاسی است.آقاجری با انکار مقام الهی و لاهوتی ائمه با بیانی آلوده به تمسخر و استهزاء بیانات اغراق آمیز در مورد ائمه را رد می کند و مقام قدسیه انبیاء را مورد انکار قرار می دهد و در ادامه بیاناتش وی مرجعیت شیعه را زیر سؤال برده و تقلید انبوه مردم از مراجع تقلید را امری نکوهیده معرفی می کند.^[۱۶۰] و با تشبیه مقلدان به میمون، اصل تقلید که از ضروریات دین اسلام است را به باد تمسخر می گیرد.با شکایت رئیس حوزه قضائی استان همدان به عنوان مدعی العموم، پرونده این شخص در شعبه ۴ دادگاه عمومی همدان مورد رسیدگی قرار می گیرد.دادگاه پس از انجام تحقیقات اخذ توضیح و آخرین دفاع متهم مبادرت به صدور رأی می نماید.رأی صادره بدین شرح است:
ستایش پروردگاری را سزد که به انسان حیات بخشید و به نام او کرامت عطا فرمود و او را خلیفه خویش بر روی زمین قرار داد.دادگاه با توجه به انجام و تکمیل مقدماتی و برگزاری جلسات رسیدگی متعدد و اخذ آخرین دفاع، ختم رسیدگی را اعلام و با استعانت از خداوند متعال به شرح ذیل مبادرت به صدور و انشای رأی می نماید.در خصوص اتهام آقای سید هاشم آقاجری فرزند سید جابر شغل مدرس دانشگاه تربیت مدرس ۴۵ ساله اهل آبادان ساکن تهران متأهل عضو مرکزی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی دایر بر ۱ – اهانت به دین اسلام و تشبیه آن به مسیحیت منسوخ و ارتجاعی خواندن آن، سیاه و عتیقه دانستن آموزه های دین اسلام و ضرورت تغییر دین مبین اسلام با پروتستانیزم اسلامی و انکار ضروریات اسلام و استهزاء و مسخره نمودن احکام نورانی اسلام از قبیل اجرای مراسم خطبه عقد نکاح و ازدواج شرعی و انکار تقلید از مجتهدان عادل و تعبیر از آن به میمون که از مسلمات فقه همه مذاهب اسلامی است در نتیجه انکار اصل دین.۲ – اهانت به ائمه(ع) و انکار مقام قدسی آنان ۳ – اهانت به ساحت علمای اسلام و مرجعیت شیعه و انبوه مقلدان مراجع نظام ۴ – اخلال در نظم و آرامش شهروندان همدانی بلکه ایجاد تشنج در سراسر کشور اسلامی.
بدین توضیح متهم در تاریخ ۲۹/۳/۸۱ به دعوت شورای هماهنگی گروه های جبهه دوم خرداد شاخه همدان به این شهر آمده و در خانه معلم همدان به مناسبت سالگرد مرحوم دکتر شریعتی، مطالب ایراد کرده که در آن به مقدسات دینی و اسلامی به شرح عناوین فوق اهانت صریح نموده است.^[۱۶۱] که در پی آن شکایت عدیده به دادگستری استان همدان واصل شده است از جمله شکایت مدعی العموم با شکایت از نامبرده پرونده تشکیل و به این شعبه ارجاع و به کلاسه ۷۰۲-۸۱ ثبت و مورد رسیدگی قرار گرفت.در تاریخ ۸/۴/۸۱ با اعلام شکایت رئیس حوزه قضائی استان همدان به عنوان مدعی العموم دادگاه مبادرت به احضار متهم در تاریخ (…) /۴/۸۱ را نمود که مشار الیه ضمن عدم توجه به احضاریه ابلاغ شده و عدم حضور در دادگاه اقدام به ارسال نامه به ریاست قوه قضائیه نموده و خواستار احاله پرونده مطروحه از حوزه قضائی همدان به دادگستری تهران شد که مورد موافقت واقع نشده در تاریخ ۱۵/۴/۸۱ این دادگاه مجدداً متهم را احضار که نامبرده این بار نیز از حضور در دادگاه امتناع نمود و بر همین اساس دادگاه به منظور جلوگیری از عدم دستیابی به متهم در تاریخ ۱۶/۴/۸۱ قرار عدم خروج وی را به استناد ماده ۱۳۳ قانون آئین دادرسی کیفری از کشور به مدت ۶ ماه صادر نمود و در همان تاریخ مبادرت به اعطای نیابت قضایی به دادگستری تهران جهت جلب ایشان را نموده است، النهایه در تاریخ ۲۲/۴/۸۱ متهم در این دادگاه حاضر به شرحی که ذکر خواهد گردید ضمن معرفی وکیل خود آقای صالح نیکبخت از وکلای پایه یک دادگستری تهران دفاعیات خود را اعلام نموده در اثنای جلسات رسیدگی و بار ها از سوی متهم و وکیل ایشان نسبت به صلاحیت دادگاه اعتراض و با سیاسی قلمداد نمودن موضوعات اتهامی تقاضای هیأت منصفه را در دادگاه نمود که دادگاه صرف نظر از اینکه این خواسته محمل قانونی نداشته باشد و با توجه به اینکه اصولاً موارد اتهامی موصوف عموماً حول محور توهین به مقدسات دینی می باشد و فاقد جنبه سیاسی است و صرف ادعای سیاسی بودن جرم، در عنوان و دایره جرایم سیاسی قرار نمی گیرد و از طرفی متهم و وکیل وی برای عدم صلاحیت دادگاه دلیلی ارائه نداده و این ادعا خلاف مقررات قانونی بوده و بر اساس اصول مسلم قوانین متهم باید در دادگاهی محاکمه شود که در حوزه قضائی آن مرتکب جرم گردیده است.^[۱۶۲]
مضافاً اینکه خود متهم در جلسه رسیدگی مورخ ۹/۴/۸۱ به منظور سیاسی نمودن موضوع اتهام خود تصریح نموده که این سخنرانی در باب مسائل فکری و نظری ایراد شده مع الوصف دادگاه ایراد متهم و وکیل ایشان را در خصوص صلاحیت دادگاه وارد ندانسته و مستنداً به بند ۲ ماده ۱۸۸ قانون آئین دادرسی کیفری و با عنایت به اینکه موارد اتهامی از موضوعات مرتبط با مذهب و مقدسات دینی و اعتقادات مردم مسلمان بوده و علنی بودن جلسه دادگاه موجب تحریک عواطف مذهبی می گردیده لذا به تشخیص دادگاه رسیدگی به اتهامات متهم غیر علنی اعلام گردیده دادگاه به منظور رفع هر گونه شبهه و بنا به درخواست متهم و وکیل ایشان در جلسه ای با حضور ایشان نوار فیلم ویدئویی سخنرانی متهم در خانه معلم را مورد بازبینی قرار داد و پس از آن که متهم سخنرانی ارائه شده را منتسب به خود دانست و برای دادگاه محرز گردید که عباراتی که موجب اتهامات مزبور به متهم شده توسط متهم ایراد شده است، لذا با توجه به وجود قرائن و اماراتی که دلالت بر توجه به اتهامات معنونه به متهم می نمود و نیز نوع و میزان مجازات قانونی، دادگاه ضمن فک قرار وثیقه مورخه ۲۳/۴/۸۱ مستنداً به بند های الف و ج ماده ۳۲ قانون آئین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری قرار بازداشت متهم موصوف را در تاریخ ۱۷/۵/۸۱ صادر و اعلام که ضمن موافقت معاون قضایی با قرار صادره و در پی اعتراض متهم و وکیل ایشان به این قرار پرونده جهت رسیدگی به شعبه هفتم دادگاه تجدید نظر استان همدان ارجاع که قرار بازداشت موقت متهم عیناً تأیید و بدین ترتیب متهم از تاریخ ۱۷/۵/۸۱ تاکنون به دلیل صدور و تمدید قرار بازداشت موقت در ندامتگاه مرکزی همدان به سر می برد که از توجّه به اوضاع و احوال قضیه و مندرجات پرونده و آنچه که به شرح زیر در ادعا نامه مدعی العموم آمده در خصوص عنوان اول از اتهامات انتسابی به متهم با عنایت به تهاجم وی در طول چند سال با یک سناریوی حساب شده در سخنرانی های خود در شهر های مختلف کشور^[۱۶۳] که به دعوت احزاب سیاسی بعمل آمده با پروژه فتح سنگر به سنگر در باور های دینی مردم مسلمان شروع و ابتدا با قرائت مختلف از دین و با ایجاد تردید و شبه افکنی و سپس طرح تغییر دین، شالوده شکنی و ویران سازی آن برای ارائه دین جدید و متفاوت با اسلام یعنی همان دینی که به گفته ایشان که از مارکس هم مارکسیست تر شده و دین را افیون ملت ها و دولت می داند مؤید این مطلب اظهارات وی در سال ۷۹ در دانشگاه شهید بهشتی تهران است که پس از نقل سخن مارکس در مورد افیون بودن دین برای توده ها ضمن حقیقت دانستن موضوع، اظهار می دارد به این که مارکس می گوید دین افیون توده هاست تنها بخشی از حقیقت است.متهم کل حقیقت افیون بودن و محرز بودن دین برای دولت ها و ملت ها و مدعی شده که متولیان امر دین، آن را برای غلبه به منافع دولت ها به آن تزریق می کنند و باید از چنین محزری اجتناب نمود.متهم با این اظهارات، بزرگترین سند تاریخی بیداری ملل جهان یعنی انقلاب بیدادگر اسلامی را که به اعتراف دوست و دشمن و همه اندیشمندان با انگیزه های دینی و به رهبری یک فقید جامع الشرایط و مرجع تقلید آغاز و به پیروزی رسیده است را نادیده گرفته و سعی دارد در یک شبیه سازی و با الهام از سخنان مارکس در داستان رنسانس و تقابلش با مذهب کلیسا در اروپا خرافی بودن دین را به اسلام ناب انقلابی سنجاق نماید.در ادعا نامه آمده است:باید از متهم پرسید که چه تناسبی میان احکام خشک ضد عقل کلیسای کاتولیک قرون وسطی و مقابله آن با احکام نورانی، زنده و زندگی ساز اسلام وجود دارد؟بنابراین انکار ضروریات دین امر واصفی در بیان متهم است.در متن سخنرانی متهم آمده است بسیاری از چیز هایی که نهاد رسمی و سنتی دین، متولیان رسمی دین به اسم اسلام مطرح می کنند این اسلام ذاتی نیست.^[۱۶۴]سپس در توضیح اسلام تاریخی می گوید آن چه که روحانیون، علما و مردمان قرون گذشته اندیشیده اند و تجربه کرده اند، اینها همه جمع شده و امروز صرفاً به این دلیل که مربوط به گذشته است مقدس شده و لباس دین به تن کرده… و تا این متولیان دین تغییر پیدا نکنند، اسلام و تشیع در دست یک جامعه منحط قرار می گیرد و به جای این که عامل ترقی باشد عامل انحطاط می شود و اسلام تاریخی حاصل استنباط های علمای گذشته است و ربطی به اسلام ندارد.اینها فهم آنها از اسلام بوده و فهم آنها برای ما حجت نیست.متهم در بخش دیگری از سخنان خود، در توجیه اهانت خود به اجرای مراسم خطبه عقد و نکاح شرعی می گوید منظور من از مقعدی، حلقی است بدیعی است که در هیچ فرهنگ لغتی این لفظ به معنی حلقی نیست حتی در فرهنگ عامیانه زشت بودن و قبیح دانستن این جمله بر کسی پوشیده نیست.معلوم نیست در حمله به طولانی بودن خطبه عقد، متهم چه هدفی را دنبال می کند و کجای خطبه عقد طولانی است؟ایجاب و قبول عقد که روی هم رفته یک سطر نمی شود لابد مقصود روی مقوله خطبه است که عاقد با اشاره به آیه «وَ اِنکَحوا اِلّا یا می مِنکُم…» و حدیث شریف النکاح سنتی… می کند و این صراحت در تمسخر به آیات و احادیث نبوی دارد و کسی هم نگفته واجب است بلکه مستحب می باشد و حتی تمسخر به خود عقد و نکاح است که بعنوان مشروعیت نسب، در تمام ادیان و ملل جهان به رسمیت شناخته شده است و یکی از طرق نکاح شرعی عقد است و در تمام مکاتب حقوقی جهان پذیرفته شده زیرا هر قوم و ملتی عقد نکاح دارد و در دین اسلام نیز رابطه زن و مرد اجنبی بر اساس عقد نکاح است و مدار حلال زادگی نسل است.اسلام بستگی به آن دارد که توسط متهم مورد استهزاء واقع شده که این اهانت نتیجه ای جز انکار عقد و نکاح ندارد که از ضروریات دین است.^[۱۶۵]
متهم در قبال این اظهارات، دفاعیات غیر موجهی اظهار نموده از جمله اینکه منظور از تغییر دین حقیقت اسلام نبوده بلکه فهمی از اسلام بود که نیازمند نقادی است و منظور از دین تاریک و عتیقه آموزه های دینی بوده و منظور این گفته که دین افیون ملت ها و دولت هاست، دین دولتی است یعنی اگر دین و دولت مدعیان قدرت باشند و هر گونه منافع آنها ایجاد کند عمل می نمایند، منظور از اسلام تاریخی، تاریخچه اسلام است نه حقیقت اسلام و در مورد اهانت به مراجع دینی و مردم اظهار داشته اصطلاح روحانی با احکام اسلامی همخوانی ندارد و منظور از زیر سؤال بودن تقلید، مقدار تقلید در حوزه تفکر است.مضافاً اینکه بین علمای شیعه در طول تاریخ تقلید بوده و… سایر دفاعیات غیر موجه متهم و وکیل وی که در پرونده مضبوط است.لذا با توجه به آنچه که ذکر گردید و ده ها تعبیر دیگر که در سخنان متهم آمده است که اولاً کاشف از عدم اعتقاد گوینده آن به ضروریات دین اسلام است ثانیاً کاشف از حقد و کینه توزی عمیق گوینده آن به انقلاب اسلامی است ثالثاً ترویج این قبیل آموزه ها توسط متهم مصداق اسم ترویج فرهنگ بی دینی و سست کردن پایه های اعتقاد مردم است.و عمل وی در این عنوان منطبق با صدر ماده ۵۱۳ قانون مجازات اسلامی است و دادگاه متهم را به مجازات شرعی و قانونی اعدام محکوم می نماید.در خصوص اتهام دیگر متهم دایر بر اهانت به ائمه اطهار(ع) و انکار مقام قدسی ایشان، دادگاه به اهانت به عباراتی از سخنرانی متهم نظیر:البته این طبقه روحانیون ابتدا امام معصوم را لاهوتی می کرد تا بعد خودش بعنوان نائبان آن امام معصوم لاهوتی بشود و این جملات: ائمه وقتی متولد می شوند از شکم مادر می آیند و با دست می آیند روی زمین و پاهایشان روی هواست و یا اینکه امامان دو چشم در جلویشان دارند و دو چشم پشت سر دارند و چهار چشمی هستند.^[۱۶۶]
علی هذا مجرمیت متهم در این خصوص یعنی تحقیر و اهانت به مقام شامخ ائمه طاهرین(ع) و انکار مقام قدسی و الهی ایشان محرز است که دادگاه با استناد به ذیل ماده ۵۱۳ قانون مجازات اسلامی وی را با احتساب ایام بازداشت قبلی به تحمل پنج سال حبس تعزیری در زندان شهرستان گناباد واقع در استان خراسان محکوم می نماید.در خصوص اتهام دیگر متهم دایر بر اهانت به ساحت علمای اسلام و مرجعیت شیعه مردم مسلمان و انبوه مقلدان مراجع تقلید و تشبیه نمودن ایشان به میمون مدعی العموم چنین ادعا داشته که با توجه به اینکه متهم در تمام موارد عبارت روحانیت و اجتهاد را بصورت کلی و عمومی بیان نموده و هیچگونه قید یا تخصیصی در آن مشاهده نمی شود.با توجه به سوت زدن، کف زدن عده ای از حضار جلسه خانه معلم به دنبال این مطالب توسط متهم محرز است که عبارات مزبور صریح در توهین، افترا و هتک حرمت می باشند.لذا دادگاه اتهام مزبور را هم به متهم محرز دانسته و به استناد ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی متهم را در این خصوص با احتساب ایام بازداشت قبلی به تحمل یک سال حبس تعزیری در زندان شهرستان طبس و تحمل ۷۴ ضربه شلاق تعزیری محکوم می نماید.اما در خصوص اتهام دیگر متهم دایر بر بر هم زدن نظم و آرامش شهروندان همدانی بلکه ایجاد تشنج در سرتاسر کشور اسلامی ایران با عنایت به شکایات عدیده و طومار های مطولی اتهام مزبور را به وی محرز دانسته و مستنداً به ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی حکم به محکومیت متهم به تحمل دو سال حبس تعزیری با احتساب ایام بازداشت قبلی در زندان شهرستان زابل صادر و اعلام می نماید.همچنین دادگاه متهم را به عنوان تمیم مجازات بزه ردیف دوم به استناد ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی بعد از تحمل و اتمام محکومیت حبس، به مدت ۱ سال از تدریس در کلیه دانشگاه ها و مراکز آموزشی محروم می نماید.^[۱۶۷]
رأی صادره حضوری و به استناد بند الف ماده ۲۳۳ قانون آئین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری ظزف بیست روز بعد از ابلاغ قابل اعتراض در دیوان عالی کشور می باشد.
رئیس شعبه چهارم محاکم عمومی همدان- رمضانی
اگر چه دیوان عالی کشور با استناد به فتوای آیت الله خامنه ای بعنوان فقیه حاکم مبنی بر اینکه حقایق مربوطه به پرونده آقاجری فاقد اتهامات مربوط به کفر گوی است حکم ارتداد را لغو کرد اما صدور حکم ارتداد در مورد هاشم آقاجری واکنش های متفاوتی را از سوی علما، روحانیون و صاحبنظران در پی داشت.نگاهی صرف حقوقی و نه سیاسی به سیر وقایع در این پرونده نشان می دهد تا چه حد برداشت فقها و حقوقدانان از ارتداد دستخوش تضاد و اختلاف شده است در حالی که برخی از قضات و فقها کوچکترین انتقاد از روحانیت یا دین را به ارتداد تعبیر می کنند.فقهای دیگر حکم ارتداد را در مورد تغییر عقیده جاری نمی دانند.گروهی از علما که در صدر آنها آیت الله مصباح یزدی است با حمایت از حکم صادره علیه هاشم آقاجری می گوید اعلان ارتداد بزرگترین عامل برای گمراه دین و اعلان جنگ با دین است و چنین تلاشی که سبب گمراهی و بی دینی مردم می شود بالاترین خیانت است و باید به سختی مجازات شود.در مقابل گروه دیگری از فقها از جمله آیت الله منتظری معتقد است که صرف تغییر عقیده که بر اساس تحقیق باشد موجب ارتداد نیست.گرایش حضرت آیت الله خامنه ای در مورد پرونده آقاجری به عدم ثبوت ارتداد است.مبنایی که ایشان در اردیبهشت سال ۸۲ حکم داد که اتهام آقاجری از مصادیق ارتداد نیست.^[۱۶۸]
نقد و بررسی حکم ارتداد آقاجری:۱ – قاضی دادگاه در دادنامه بدوی نخستین اتهام را انکار اصل دین بیان کرده است که این موضوع یکی از اسباب و موجبات ارتداد است.اما ماده قانونی که قاضی برای تعیین مجازات به آن استناد کرده است ماده ۵۱۳ قانون مجازات اسلامی است.در هر حال از لحاظ شرعی آقاجری را نمی توان مرتد دانست.از دیدگاه فقهای امامیه موجبات ارتداد ۳ قسم است:الف: انکار اسلام، ب:انکار ضروری دین، ج:دشنام به انبیاء (ع).این نکته لازم به ذکر است که انکار ضروری دین فی نفسه سبب مستقلی برای ارتداد نیست بلکه اگر سر از انکار نبوت و رسالت در بیاورد موجب کفر است.با مطالعه متن سخنرانی متهم هیچ یک اسباب ارتداد که بیان شد استنباط نمی شود و از الفاظ و عباراتی که متهم بیان می کند اثری از انکار اسلام دیده نمی شود.اگر چه مدعی العموم ادعا می کند که متهم منکر ضروری دین است ولی در کلام متهم ردپایی از انکار و جحود دیده نمی شود.توهین و استهزاء هم دلیل بر انکار نیست.از دیگر اتهامات آقاجری که مدعی العموم ادعای آن را طی کند انکار اصل تقلید و انکار اصل عقد است که از مسلمات و ضروریات دین اسلام است.متهم در لایحه دفاعیه ای که تقدیم دادگاه کرده اعلام می کند وی تقلید کورکورانه و به نوعی سر سپردگی را محکوم می کند و اشاره بنده به تشریفات گرایی و سخت گیری ها و وسواس هایی است که از سوی گروهی به منظور تبدیل کردن خواندن عقد نکاح به یک شغل و حرفه ویژه به کار رفته است.در مورد دشنام به انبیاء با بررسی کامل سخنرانی متهم این جرم هم محرز نیست.وی در دفاع از سخن مارکس که دین را افیون ملت ها می داند با استناد به سخن پیامبر اکرم(ص) که می فرماید:«اَلمِلکُ یَبقی مَعَ الکُفر وَ لا یَبقی مَعَ الظُلم.» حکومت دینی دروغین که دین را ابزاری برای دنیای حکومت در آن تبدیل می کند فاقد مشروعیت می داند.^[۱۶۹]
از مجموع مطالب گفته شده چنین نتیجه گیری می شود که جرم ارتداد محرز نیست و بیان صریح متهم در ادای الفاظ و عبارات موجب بوجود آمدن این سوء تعبیر ها شده است که خود متهم نیز در پایان لایحه دفاعیه خود این موضوع را متذکر شده است.در هر صورت انتساب اتهام ارتداد به متهم مشکوک است و در این مورد با تمسک به قاعده دُرءِ جرم ارتداد منتفی است.در مورد اتهام دوم مبنی بر اهانت به ائمه و انکار مقام قدسی و الهی آنان با مطالعه سخنرانی متهم معلوم می شود که هیچ توهینی علیه ائمه صورت نگرفته است.حقیقت این است که سخنان آقاجری در مورد ائمه مضمون همان چیزی است که دکتر شریعتی در مورد ائمه بیان می کند که امامان و پیامبران را نباید موجودات فرا انسانی نگاه کنیم، یک موجودات غیر بشری و غیر انسانی که اصلاً همه چیز آنها با ما فرق می کند.علاوه بر این یکی از عناصر سه گانه برای احراز جرم، عنصر معنوی است یعنی متهم در ارتکاب جرم قاصر و عامر باشد.اما متهم در لایحه دفاعیه به صراحت اعلام می کند که قصد اهانت نداشته است و شرایط و وضعیت و سابقه او نیز دلالت بر این دارد که او از معتقدین پیامبر(ص) و ائمه اطهار است لذا این اتهام نیز غیر وارد است.سومین اتهام هاشم آقاجری دایر بر اهانت به ساحت علمای شیعه و مقلدین و مراجع نظام است که با مطالعه سخنرانی متهم هیچ توهین متوجه مراجع نظام و مقلدین در متن سخنرانی موصوف به نظر نمی رسد و ذکر کلمه میمون در بین دهها جمله با این عبارت مشخص که مگر مردم میمونند که از او تقلید کنند مثالی برای تقریب اذهان شنوندگان در القای مفهوم یاد شده بوده و دلالتی بر قصد سخنران در توهین به شخص یا اشخاص ندارد.مضاف بر این، دادگاه برای این اتهام غیر وارده به ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی استناد کرده است در صورتی که این ماده ناظر بر افترا است نه توهین.^[۱۷۰]
در مورد اتهام اخلال در نظم و آرامش شهروندان همدانی بلکه ایجاد تشنج در سراسر کشور اسلامی قاضی محترم دادگاه بدوی با استناد به ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی متهم را به دو سال حبس محکوم کرده است در حالی که این ماده صراحتاً ناظر به نشر اکاذیب است نه اخلال در نظم.ثانیاً اخلال در نظم و آرامش جامعه موضوع ماده ۶۱۸ قانون مجازات اسلامی است که مقرر داشته هر کس با هیاهو و جنجال با حرکات غیر متعارف یا تعرض به افراد موجب اخلال در نظم و آسایش و آرامش عمومی گردد یا مردم را از کسب و کار باز دارد به حبس از ۳ ماه تا یک سال و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد که سخنرانی متهم از مصادیق حکم مقرر در این ماده نیست و در تعیین این مجازات نیز حکم قانون رعایت نشده است.
پرونده دوم:اظهار اسلام بعد از بلوغ شرط لازم برای صدق ارتداد فطری
تاریخ رسیدگی:۵/۷/۷۳
شماره دادنامه:۲۲۲/۲
مرجع رسیدگی:شعبه ۲ دیوان عالی کشور
فرجام خواسته:دادنامه شماره ۱۷۶۶/۹/۷۲ صادره از شعبه ۷ دادگاه کیفری یک ساری
خلاصه جریان پرونده: به شرحی است که دادنامه های شماره ۸۱۲/۲۶۱۲/۶۵ و۱۲۱۲۱۵۴/۳/۶۷ و۷۳۱/۲۵۱۲/۹/۶۸ شعبه دوازدهم و شماره ۲۸۸ شعبه چهارم آمده و در وقت شور قرائت خواهد شد.اجمال ماجرا بدین قرار آقای الف فرزند ۵۰ ساله در سن ۱۹ سالگی دین مسیحیت را پذیرفته و در سال ۱۳۷۳ به اتهام ارتداد مورد تعقیب قرار گرفته است.
پس از صدور کیفر خواست پرونده به دادگاه کیفری یک ساری جهت رسیدگی ارجاع و دادگاه با تشریفات قانونی به موضوع رسیدگی و طبق رأی صادره به شرح متن دادنامه به شماره ۳۲۷۳۲۸ نامبرده را به اعدام محکوم و جهت تأیید دیوان عالی کشورارسال نموده است.و دادگاه پس از امعان نظر با استدلال به اینکه زمان ارتداد قبل از انقلاب اسلامی ایران بوده و عفو عمومی حضرت امام به تاریخ ۱۱/۲/۵۸ را شامل حال محکوم علیه دانسته و با عنایت به مفاد مسئله ۱۰ کتاب الارث تحریر الوسیله ج ۲ ص ۳۶۶ موضوع را از مصادیق شبه مصداقیه دانسته از رأی خود استناد به ماده ۸ قانون تجدید نظر اخیر التصویب عدول و پرونده را جهت نقض دادنامه به دیوان عالی کشور ارسال نموده است.هیأت شعبه دیوان تشکیل گردیده پس از قرائت آقای… و عضو ممیز و اوراق پرونده و نظریه کتبی آقای… دادیار دیوان عالی کشور اجمالاً مبنی بر ابرام دادنامه شماره ۷۳۶۶/۹/۷۲ فرجام خواسته مشاوره نموده و چنین رأی می دهد:بسمه تعالی قطع نظر از استدلال قاضی محترم در رابطه با جهت عدول از رأی خویش همان گونه که در صورت جلسه محاکمه آمده است آقای الف فرزند… متهم به ارتداد در ۱۹ سالگی به دین مسیح گردیده است.متهم گر چه از طرف پدر و مادر مسلمان بوده و چون بعد از بلوغ و در سن ۱۹ سالگی به دین مسیح علیه السلام آمده است مورد منطبق با فتوای حضرت امام(ره) در ارتداد فطری ۳ شرط لازم الرعایه است: اول- انعقاد نطفه مرتد از احد ابوین مسلمان، دوم - اظهار اسلام پس از بلوغ، سوم- خروج از اسلام و با توجه به اینکه شرایط دوم و سوم محقق نبوده یعنی بعد از بلوغ اسلام را نپذیرفته تا خروج از اسلام محقق شود و معنای ارتداد خروج از اسلام است.بنا به مراتب و مستنداً به بند الف ماده ۶ قانون تجدید نظر دادگاه های کیفری یک و دو رأی صادره نقض و پرونده بلا ارجاع اعلام می گردد و مقرر می شود چنانچه متهم بازداشت باشد سریعاً آزاد شود.^[۱۷۱]
پرونده سوم:عدم تحقق ارتداد صرف علاقه به مسیح با قبولی نبوت پیامبر اکرم(ص)
کلاسه پرونده:۴۰۱۵۴۱۵۹
تاریخ رسیدگی:۳۰/۱۰/۶۴
شماره دادنامه:۴۲۶
مرجع رسیدگی:شعبه ۱۳۱ دادگاه کیفری یک تهران
موضوع اتهام: ارتداد
خلاصه پرونده:بنا به حکایات مندرجات پرونده ، اداره حفاظت و اطلاعات لشکر اعلام داشته که متهم دو سال است که از دین اسلام خارج و پیرو مسیحیت گردیده و پرسنل را تبلیغ و تشویق به قبول مسیحیت می نماید ولی متهم اظهار داشته که در جبهه زخمی شدم به نحوی که مرا جزء شهدا اعلام کردند در خواب حضرت مسیح را دیدم و به من شفا داد من هم علاقه خاصی نسبت به آن حضرت پیدا کردم و به ظهور اسلام و نبوت حضرت محمد(ص) و ائمه اطهار و سایر دستورات اسلام اعتقاد دارم و تبلیغ هم نکرده ام بلکه اشخاص از من سؤال می کردند من هم در خصوص خوابی که دیده بودم و مطالعاتم برای آنها تعریف می کردم.
پرونده در دادستانی انقلاب اسلامی ارتش تشکیل با صدور کیفر خواست به این شعبه ارسال گردیده نظر به اینکه در متن پرونده دادیار محترم… استدلال به جنبه سیاسی موضوع نموده و مورد فبول دادستان محترم قرار گرفته بود لذا پرونده به دادگاه محترم انقلاب اسلامی ارتش فرستاده شد تا در خصوص اتهام سیاسی و جنبه ضد انقلابی موضوع رسیدگی و اظهار نظر نماید که در جلسه مورخه ۱۸/۸/۶۴ شعبه دوم دادگاه انقلاب اسلامی ارتش جنبه سیاسی و جنبه ضد انقلابی قضیه را رد نموده ولی دادستان محترم پرونده را به گمان حصول اختلاف صلاحیت به دیوان عالی کشور ارسال داشته است.
نتیجتاً شعبه دیوان عالی کشور به صلاحیت این شعبه رفع اختلاف نموده و پرونده را جهت رسیدگی به این دادگاه ارسال داشته اند که با تعیین وقت رسیدگی و استماع اظهارات نماینده محترم دادستان و مدافعات متهم و بررسی محتویات پرونده ختم رسیدگی را اعلام و به شرح آتی مبادرت به صدور رأی می نماید.^[۱۷۲]
رأی دادگاه: در این پرونده گروهبان یکم(م) به اتهام ارتداد از دین مبین اسلام و قبول دین مسیحیت مورد تعقیب واقع گردیده است.نظر به اینکه متهم اظهار داشته است من علاقه فراوانی به حضرت مسیح پیدا کرده ام زیرا در حمله رمضان شدیداً مجروح شدم که همه می گفتند شهید شده ام و حضرت مسیح را در خواب دیدم و شفا یافتم و تبلیغ هم نکرده ام، لذا اظهار علاقه فراوان متهم نسبت به حضرت مسیح با قبول نبوت حضرت محمد(ص) و ائمه اطهار ارتداد محسوب نبوده و دلیل کافی به انجام تبلیغات ضد اسلام و به نفع مسیحیت مشهود نیست.بنابراین حکم برائت متهم صادر و اعلام می گردد.در این پرونده قاضی صرف علاقه به حضرت مسیح با وجود قبولی نبوت پیامبر اکرم(ص) را برای احراز ارتداد کافی ندانسته زیرا عنصر لازم و ضروری برای تحقق ارتداد انکار پیامبری آن حضرت است که در این پرونده متهم ادعای مسلمانی می کند و هیچ دلیلی برای انکار و خروج از دین اسلام وجود ندارد.با توجه به آنچه گفته شد مشخص می شود که :
۱ – اگر چه در قانون مجازات اسلامی ارتداد بعنوان یک عمل مجرمانه تلقی نشده است اما قاضی با استناد به اصل ۱۶۷ قانون اساسی و نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضائیه موظف است به اتهام رسیدگی کند و بر اساس منابع معتبر فقهی مبادرت به صدور رأی نماید.
۲ – اساس و مبنای حکم قضات در مورد دعوای ارتداد منابع فقهی معتبر است که از میان متون فقهی فقها، منابع فقهی فقهای معاصر بیشتر مورد استناد قرار گرفته است.^[۱۷۳]

محلول اشباع کربنات لیتیوم
رنگ هماتوکسیلین
رنگ ائوزین
روش تهیه اسید الکل
اسید کلریدریک نرمال ۱ میلی لیتر
الکل اتیلیک ۷۰ درصد ۹۹ میلی لیتر
روش تهیه محلول اشباع کربنات لیتیوم
کربنات لیتیوم : ۲ گرم
آب مقطر ۲۰۰ میلی لیتر
روش تهیه محلول رنگی ائوزین
آب مقطر : ۱۰۰ میلی لیتر
ائوزین : ۱ گرم
تیمول: یک قطعه کوچک
روش تهیه رنگ هماتوکسیلین
هماتوکسیلین : ۱گرم
الکل اتیلیک مطلق: ۲۰-۱۰ میلی لیتر
آلوم آلومینیوم ۲۰ گرم
آب مقطر ۲۰۰ میلی لیتر
اسید مرکوریک ۵/۰ گرم
هماتوکسیلین در الکل و آلوم آلومیویم در آب مقطر در مجاورت کمی حرارت حل شده دو محلول فوق با هم مخلوط شده و به سرعت جوش آورده شدند در همان موقع اسید مرکوریک به آن اضافه شده و با قرار دادن در آب سریعا خنک گردید
۲-۱۶-۲ مراحل مختلف رنگ آمیزی
پارافین زدایی
پارافین موجود در اطراف بافت ها مانع از نفوذ رنگ به داخل برش های بافتی می شود بنابراین برای زدودن پارافین لام ها در سه ظرف گزیلول در هر یک به مدت ۴ دقیقه قرار داده شدند

آبدهی
در این مرحله با بهره گرفتن از الکل اتیلیک با درجات صعودی ۷۰و۸۰و ۹۰ و الکل مطلق عمل آبدهی صورت گرفت لام ها در هر ظرف به مدت ۳ دقیقه قرار داده شدند
۳-۱۶-۳رنگ آمیزی در هماتوکسیلین
لام ها به مدت ۱۵ دقیقه در رنگ هماتوکسیلین قرار گرفتند این لام ها پس از خارج شدن از ظرف حاوی هماتوکسیلین به مدت ۵-۳ دقیقه در آب جاری شستشو داده شدند
زدودن رنگ اضافی
به منظور زدودن رنگ اضافی و ایجاد تمایز لام ها در اسید الکل به مدت ۳ ثانیه فرو برده شدند سپس نمونه ها به مدت ۵-۳ دقیقه در آب جاری شستشو داده شدند .
قرار دادن در کربنات لیتیوم
برای تثبیت رنگ هسته لام ها به مدت ۳ دقیقه در ظرف حاوی کربنات لیتیوم قرار گرفتند سپس نمونه ها در آب جاری شسته شدند .
رنگ آمیزی در ائوزین
نمونه ها در ظرف حاوی ائوزین به مدت ۱۰-۵ دقیقه قرار داده شده و سپس به مدت ۳-۲ دقیقه در آب جاری شستشو داده شدند .
آب گیری
در این مرحله به منظور آبگیری سبد حاوی لام ها در ظرف محتوای الکل اتیلیک با درجات صعودی (۷۰و ۸۰و ۹۰ درصد والکل مطلق) در هر کدام به مدت ۳ دقیقه قرار داده شدند .
شفاف نمودن به وسیله گزیلول
لام ها در سه ظرف گزیلول ودر هر کدام به مدت ۳ دقیقه قرار داده شدند .
چسب زدن لام ها
در مرحله آخر لام های رنگ آمیزی شده از سبد خارج شده و پس از تمیز کردن اطراف نمونه یک قطره چسب آنتلان روی لام قرار داده و یک لامل را با زاویه ۴۵ درجه به آرامی روی لام گذاشته تا هوای بین لام و لامل خارج گردد سپس با یک پنس روی لامل اندکی فشار داده تا هوای بین لام و لامل کاملا خارج شود پس از خشک شدن لام نمونه ها آماده مطالعه شدند
۲-۱۶-۴رنگ آمیزی وان گیسن (Van Geison) :
معرف ها :
محلول ویگرت – هماتوکسین :
محلول الف :
هماتوکسیلین ۱ گرم
الکل مطلق ۱۰۰ سانتی مترمکعب
محلول ب :
محلول مائی کلرورفریک ۲۹ % ۴ میلی لیتر
آب مقطر ۹۵ میلی لیتر
اسید کلریدریک ۱ میلی لیتر
محلول کار :

 

فوق دیپلم

۶۴

۲/۲۱٪

 

لیسانس

۱۱۱

۸/۳۶٪

 

فوق لیسانس و بالاتر

۱۲

۴٪

 

جمع کل

۳۰۲

۱۰۰%

 

 

نمودار۴-۲: نمودار فراوانی افراد نمونه برحسب میزان تحصیلات
در جدول و نمودار ۴-۲ مشاهده می شود که ۱۱۵ نفر از کارکنان برابر ۱/۳۸ درصداز افراد نمونه، زیر دیپلم و دیپلم ، ۶۴ نفر برابر ۲/۲۱ درصد فوق دیپلم ،۱۱۱ نفر برابر ۸/۳۶ درصد لیسانس و ۱۲ نفر برابر ۴ درصد فوق لیسانس و بالاتر بوده اند. بنابراین میزان تحصیلات اکثریت افراد نمونه زیر دیپلم و دیپلم می باشد.

۴-۵ بررسی فرضیه ها:
در این فصل برای آزمون فرضیه ها از بررسی های توصیفی برای توصیف و از بررسی های استنباطی برای ثابت یا رد شدن فرضیه ها و آزمون های همبستگی و آزمون فریدمن با بهره گیری از نرم افزار آماری spss استفاده شده است. و در پایان برای تعیین پایایی پرسشنامه ازآلفای کرونباخ استفاده کردیم.
از ۳۰۲ نفر از پاسخگویان ۱۰۹ نفر جزء فرماندهان و مدیران در فرماندهی انتظامی استان مازندران و ۱۹۳ نفرجزءکارکنان ناجا در فرماندهی انتظامی استان مازندران می باشند.
۴-۵-۱ فرضیه اصلی : آموزش های ضمن خدمت درکارکنان فرماندهی انتظامی استان مازندران دارای اثربخشی می باشد.
H₀ : آموزش های ضمن خدمت درکارکنان فرماندهی انتظامی استان مازندران دارای اثربخشی نمی باشد. H0=/=0
H₁ : آموزش های ضمن خدمت درکارکنان فرماندهی انتظامی استان مازندران دارای اثربخشی می باشد. H1=0
جدول شماره۳-۴ :نتایج تجزیه و تحلیل آماری مربوط به فرضیه ی اصلی
جدول۴-۳ تأثیر گذاری آموزش های ضمن خدمت در کارکنان :

 

مؤلفه های مربوط به فرضیه اصلی

ضریب همبستگی پیرسون

سطح معناداری sig

تعداد نمونه

رابطه معنی دار

 

اثربخشی آموزش های ضمن خدمت

۸۹۶/.

۰۰۰/۰

۳۰۲

رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد.

 

 

 

3. 3. از جوده اقناع برخوردار باشد.

 

3. 3. از جوده تخییل بهره‏مند باشد.

 

۵٫٫ قدرت بر جهاد داشته باشد.

 

6. 6. از سلامت بدنى بهره‏مند باشد

 

البته معلم ثانى بین شرایط و ویژگی‏هاى رئیس اول تمایز قائل شده است؛ به این معنا که شرایط را در ثبوت رئیس اول لازم می‏داند و ویژگی‏ها را در تحقق خارجى و اثبات آن ضرورى می‏شمرد. برخى از محققان، بین شرایط و ویژگیها، تفکیک قائل نشده، به زحمت افتاده‏اند و توجه نکرده‏اند که این خصال، دلایل ثبوتى نیستند و ممکن است در آثار مختلف فارابى، کم یا زیاد بشوند؛ همان‏طور که بین دو کتاب «تحصیل السعاده» و «آراء اهل المدینه الفاضله» تفاوت وجود دارد.
نوع دوم رهبرى: ریاست تابعه مماثل
در زمان فقدان رئیس اول، فارابى این سؤال را مطرح می‏کند که تکلیف شریعت و آیین او چه می‏شود؟ به نظر می‏رسد در این‏جا او بیش‏تر از منظر کلام شیعى به تبیین رهبرى مماثل می‏پردازد و با ویژگی‏هایى که براى آن ارائه می‏دهد، فلسفه امامت را در تشیع به نمایش می‏گذارد؛ زیرا او بر این باور است که این نوع از رهبرى از شرط حکمت و اتصال به منبع فیض الهى برخوردار است و در تمام وظایف و اختیارات، مانند رئیس اول عمل می‏کنند و متولّى امور دین و شریعت است که اگر نیاز به وضع قانون و تکمیل یا تغییر باشد، بر اساس مصلحت و مقتضاى زمان خویش عمل می‏کند. او می‏نویسد. «تغییر شریعت، نه به این معنا است که رئیس اول اشتباه کرده است، بلکه خود او هم اگر در این زمان می‏بود، همین تغییرات را اعمال می‏کرد. بنابراین، رفتار سیاسى در توالى ریاست مماثل، که هم چون ملک واحد در زمان واحد هستند، به این صورت است». در «السیاسه المدنیه» در تحلیل موقعیت رهبران مماثل آمده است: «این‏گونه از رهبران اگر در زمان واحدى در یکى از نظام‏هاى سیاسى سه گانه (مدینه فاضله، امت فاضله و معموره فاضله) اجتماع کنند، همه آن‏ها همانند یک پادشاه هستند: «تکون کملک واحد»؛ زیرا رفتار و کردار و اهداف و اراده آنها یکى است و اگر به صورت متوالى، در زمان‏هاى مختلف هم باشند، باز نفوس آن‏ها «کنفس واحده» است و دومى بر اساس سیره اولى عمل می‏کند^[۲۸]. همان‏طور که رئیس اول می‏تواند شریعتى را که خودش زمانى بر اساس مصلحت آورده بود، در صورت مصلحت مهم‏تر در زمان دیگر تغییر دهد، جانشین او هم می‏تواند شریعت او را با همین ملاک مصلحت تغییر دهد: «فاذا خلفه [الرئیس الاول] بعد وفاته من هو مثله فى جمیع الاحوال کان الذى یخلفه هو الذى یقدر ما لم‏یقدره الاول». از سوى دیگر، جانشین مماثل می‏تواند مواردى را که رئیس اول ناقص گذاشته است، تکمیل و تقدیر کند. بنابراین، جانشین مماثل، در شرایط شش‏گانه و اوصاف شانزده‏گانه و وظایف و کارویژه‏ها و «حاکمیت و مشروعیت الهى، همانند رئیس اول است». در «تحصیل السعاده» بر اساس مبانى فکرى شیعه، با اشاره به مقام «امام» می‏گوید: «معناى امام در لغت عرب، بر کسى اطلاق می‏شود که پذیرش همگانى داشته باشد؛ و حکومتش بالفعل موجود باشد؛ اما وى با همان مایه‏هاى تفکر شیعى، در ادامه، امام را مماثل با رئیس اول که در نظر او همان نبى مکرم اسلام است، همانند می‏بیند: «فالملک او الامام هو بماهیته و بصناعته ملک و امام سواء وجد من یقبل منه اولم یجد، اطیع او لم یطع… لایزیل امامه الامام…»؛ یعنى امام به واسطه امامتش اصالت و حقانیت دارد، خواه مقبول عامه باشد یا نباشد، مطاع باشد یا نباشد، کسانى او را یارى کنند یا نکنند، به واسطه عدم مقبولیت و اطاعت و یاور، امامت او زایل نمی‏گردد.

نوع سوم رهبرى: ریاست سنت (ولایت فقیه)
ضرورت ادامه حیات سیاسى، اجتماعى و حفظ آیین و شریعت، بعد از رئیس اول و رئیس مماثل، اقتضا می‏کند که نظام سیاسى، بدون رهبرى رها نشود. و چون در عصر غیبت رئیس اول و امام، شرایط رهبرى به مراتب دشوارتر می‏شود، «رئیس المدینه الفاضله لیس یمکن ان یکون اى انسان اتفق»؛ یعنى هر کسى نمی‏تواند متولى این مسؤولیت شود^[۲۹]. لذا معلم ثانى با جامع‏نگرى و واقع بینى مبتنى بر تفکر شیعى خود، «رئیس سنت» را پیشنهاد می‏کند و با شرایط و ویژگی‏هایى که براى آن بیان می‏کند، این نوع رهبرى را به فقیهان اختصاص می‏دهد. او در تعریف رهبرى سنت می‏گوید: «نوعى از رهبرى است که در زمان فقدان رئیس اول و رئیس مماثل، با تدبیر، رهبرى یکى از سه نظام سیاسى را بر عهده می‏گیرد و سیره و سنت و شریعت گذشته را تثبیت و تحکیم می‏کند و بر اساس آن، نیازهاى زمان خویش را استنباط و جامعه را به سوى سعادت، هدایت و ارشاد می‏کند». او در کتاب «الملّه» تصریح می‏کند که اگر بعد از ائمه ابرار، یعنى کسانى که رهبران حقیقى هستند، جانشین مماثلى نباشد، همه سنت‏هاى رئیس اول، بدون کم و کاست و تغییرى حفظ می‏شود و در اختیار رهبرى غیر مماثل گذاشته می‏شود تا به آن‏ها عمل کند و در امورى که تکلیف آن توسط رئیس اول مشخص نشده، وى به اصول مقدّره رئیس اول مراجعه و از طریق آن، احکام امور مستحدثه و غیر مصرحه را استنباط می‏کند. در این صورت، رئیس سنت، به صناعت فقه نیازمند می‏شود و این صناعت است که انسان را قادر می‏سازد که به وسیله آن، همه امور و احکام وضع نشده توسط واضع شریعت را استخراج واستنباط کند و تکلیف امت را روشن سازد؛ چنین کسى که متولى این امور است، باید «فقیه» باشد. اختلاف تعبیرهایى که در آثار فارابى وجود دارد، سبب اختلاف و تشویش برخى از محققان شده و به دلیل عدم توجه به منظومه فکرى وى، مرتکب خطا شده‏اند. در «آراء اهل المدینه الفاضله» و «السیاسه المدنیه» چون رئیس اول، اعم از رئیس مماثل فرض شده، رئیس سنت در مرتبه دوم قرار گرفته است و در «الملّه» و «فصول المدنی»، در مرتبه سوم، بعد از جانشین مماثل آمده است. ویژگی‏هایى هم که براى رئیس سنت مطرح شده است، با هم تفاوت‏هایى دارند که بر این اساس، برخى از محققان، مصداق «ملک السنه» را امامان شیعه دانسته‏اند و برخى، مصداقش را فقیهان بعد از امامان علیهم‏ السلام تلقى کرده‏اند.به نظر می‏رسد با توجه به اختلاف‏هایى که در آثار مختلف وجود دارد، در جمع و توفیق آراى مختلف می‏توان چنین گفت که رئیس سنت، اگر مماثل باشد، مراد از آن، «امام» است و اگر غیر مماثل باشد، مقصود از آن، فقیه جامع الشرائط است.
نوع چهارم رهبرى: رؤساى سنت
در صورتى که انسان واجد شرایط ریاست سنت یافت نشود، فارابى در «آراء اهل المدینه الفاضله» پیشنهاد ریاست دو نفرى را مطرح می‏کند. او چون روى شرط ترجیحى حکمت، اصرار دارد، می‏گوید: اگر یک نفر از اعضاى رهبرى، حکیم باشد و نفر دوم، شرایط پنج‏گانه دیگر را داشته باشد، به شرط همکارى و سازگارى آن‏ها، رهبرى سیاسى را در یکى از سه نظام سیاسى (مدینه، امت و معموره) بر عهده می‏گیرند. چون این نوع از رهبرى ادامه ریاست سنت است، لذا تمام شرایط (حکمت، فقاهت، دین شناسى، زمان شناسى، هدایت‏گرى و قدرت بر جهاد) باید در آن دو موجود باشد.البته جاى این سؤال وجود دارد که آیا نبودن شرایط در یک نفر، منجر به جدایى حوزه‏هاى دین و فقاهت از حکمت و سیاست نخواهد شد؟ که در بحث فلسفه سیاسى به آن پرداخته شده است. فارابى در «فصول المدنی» بر خلاف «آراء اهل المدینه الفاضله» رؤساى سنت را بعد از رؤساى افاضل آورده است و رئیس سنت را در مرتبه پنجم قرار داده است و تعداد اعضاى رؤساى سنت رابه تعداد شرایط، افزایش داده است^[۳۰].
نوع پنجم رهبرى: رؤساى افاضل
این نوع رهبرى، عبارت است از شورایى مرکب از شش نفر کارشناس فقیه که در صورت فقدان رؤساى سنت، رهبرى و اداره جامعه را به دست می‏گیرند. چون این شورا جانشین رؤساى سنت است، بالطبع همه شرایط آن‏ها را دارد. بنابراین، شرایط شش‏گانه رؤساى سنت، در این‏جا نیز ضرورى می‏نماید. و هر کدام از اعضاى شورا باید دست کم یک شرط را داشته باشد. اگربعضى از آن‏ها بیش از یک شرط داشته باشند، به همان تعداد، اعضاى شوراى رهبرى تقلیل خواهد یافت و ممکن است تا سه نفر هم برسد؛ اما کم‏تر از آن نخواهد بود. در «فصول المدنی» فارابى با توجه به سؤالى که درباره رؤساى سنت مطرح شد که تعدد رهبرى ممکن است به جدایى حوزه‏هاى دین، فقاهت، حکمت و سیاست منجر شود، آن‏ها را مقید به هماهنگى و سازگارى کرده است. «و کانوا متلائمین». بنابراین قید، اگر واجدان شرایط رهبرى با یکدیگر همسو و سازگار نباشند و امکان جایگزینى و یا سازش آن‏ها هم نباشد، این مرحله از رهبرى، منتفى خواهد شد.

۲٫نهادهای حکومتی

فارابی از پنج نهاد مهم در نظام سیاسی مدنظرش یاد می برد:
۱٫نهاد «افاضل»؛ بخش فضایل و علوم

 

2. 2. نهاد «ذوواالالسنه»؛ بخش فرهنگ

 

2. 2. نهاد «مقدرون»؛ بخش کارگزاران

 

۴٫نهاد «مالیون»؛ بخش اقتصاد

 

5. 5. نهاد «مجاهدون»؛ بخش جنگ و دفاع

 

 

۳٫گروه های مخالف

فارابی دو نوع گروه مخالف در نظامی سیاسی را شرح می دهد:

اول)گروه های ده گانه نوابت:

گروه های نوابت به این دلیل که متصف به ارزش‏ها و فضایل مشترک نیستند، در ردیف مدینه‏هاى مضاده ذکر شده‏اند. در تعریف آن‏ها در کتاب «السیاسه المدنیه» می‏گوید: «النوابت فى المدن منزلتهم فیها منزله الشیلم فى الحنطه او الشوک النابت فیما بین الزرع او سائر الحشایش غیر النافعه و الضاره بالزرع او الغرس»؛ یعنى نوابت گروه‏هاى خودسر و خودرو در مدینه فاضله هستند که در حکم علف‏هاى هرزه مزارع گندم و یا در حکم خارهایى که در بین زراعت رشد می‏کنند و یا در حکم گیاهان غیر سودمند و زیان آور به زراعت یا درخت هستند. این گروه‏ها در میان اهل مدینه فاضله، بدون سازماندهى انسجام پراکنده هستند و به علف‏ها و انگل‏هایى می‏مانند که سبب مزاحمت دیگر شهروندان هستند و هیچ‏گاه نمی‏توانند به‏طور مستقل حکومت تشکیل دهند و صاحب مدینه مستقلى گردند. ارزش و پایگاه اجتماعى این گروه‏ها به قدرى سست و بى پایه است که فارابى آن‏ها را لایق این که جزء ساختار مدینه فاضله تلقى شوند، نمی‏داند و تصریح می‏کند که «لیس ینبغى ان یجعلوا اجزاء المدینه الفاضله»؛ یعنى سزاوار نیست که نوابت، جزء ساختار مدینه فاضله باشند؛ اما علی‏رغم عدم لیاقتشان، در مدینه فاضله حضور دارند و با فعالیت‏هاى مختلف براى کسب قدرت و سلطه و ریاست و ثروت و کرامت مبارزه می‏کنند. این گروه ها عبارت اند از^[۳۱]:

 

1. 1. گروه مقتنصان: گروهى از نوابت هستند که به افعال و اعمالى که موجب سعادت حقیقى است، تمسک می‏کنند؛ اما قصد و غرضشان از آن کارها و اعمال، رسیدن بدان سعادت نیست، بلکه از انجام آن اعمال و رفتار چیز دیگرى را می‏طلبند؛ یعنى امورى را که می‏توان از راه تظاهر به فضیلت بدان‏ها رسید؛ مانند تحصیل کرامت و ریاست، ثروت و سلطه و غلبه. این گونه افراد و گروه‏ها را مقتنص و شکارگر می‏نامند.

 

1. 1. گروه محرّفه: گروهى از نوابت هستند که به هدف‏هاى مدینه‏هاى جاهله گرایش دارند و امیال و اغراض جاهلانه را تعقیب می‏کنند؛ اما چون شریعت و سنت قوانین مردم مدینه، مانع آنان است، به ناچار تکیه بر کلمات و الفاظ شارع و واضع سنت می‏کنند و کلمات قانون‏گذار را در سنت‏ها و توصیه‏هایش، موافق با خواست‏ها و امیال خود، تأویل و تفسیر می‏کنند و حتى از راه تأویل، خواست‏ها و امیال خود را موجه جلوه می‏دهند. این‏گونه افراد و گروه‏ها در فلسفه سیاسى فارابى، با عنوان «محرفه» معرفى شده‏اند.

 

1. 1. گروه مارقه: گروهى از نوابت هستند که قصد تحریف و تأویل ندارند؛ اما به واسطه قصور فهم خود و نارسایى آنان به هدف و قصد قانون‏گذار و واضع سنت، و نقصان و کوتاهى علمشان به سخنان شارع، سنت‏ها و مسائل مربوط به قوانین و سنت‏هاى مدینه را بدین جهات، وارونه می‏فهمند؛ یعنى بر خلاف هدف و قصد شارع برداشت می‏کنند. بنابراین، کارها و اعمال آنان خارج از خواست ریاست مدینه فاضله خواهد بود و آن‏ها در گمراهى به سر می‏برند در حالى که خود نمی‏دانند. این‏گونه افراد را «مارقه» می‏نامند.

 

۴٫گروه مسترشدین: گروهى از نوابت هستند که در قوه متخیله خود، مسائل راحاضر می‏کنند و تقریبا معرفت خیالى نسبى بدان‏ها دارند؛ اما بدان چه از این اصول می‏دانند، نمی‏گروند و در حقیقت، قانع نمی‏شوند و بدین وسیله، با بیانات خود، اقدام به بطلان آن‏ها می‏کنند. البته رفتار و اعمال این گروه، براى دشمنى و عناد با مدینه فاضله نیست، بلکه اینان طالب حقند و می‏خواهند راهنمایى شوند. فارابى معتقد است کسانى که در این وضعیت قرار می‏گیرند،باید در مقام تربیت و راهنمایى آنان برآمد و به طبقه بالاتر از متخیلات موجودشان، هدایت کرد و آن‏هارا به امورى که با آن، گفتارهاى ایشان قابل ابطال نباشد، ارشاد کرد که اگر قانع شدند، مطلوب حاصل است و رهایشان باید کرد و اگر قانع نشدند و دوباره به موارد شک و ایراد و عنادى که ممکن است بیابند، رجوع کردند و انتقاد را از سر گرفتند، باز هم به وسیله امور تخیلى بالاتر باید با آنان بحث و مجادله کرد، و همین‏طور تا آن گاه که به وسیله امورى از این نوع، نهایتاً در مراتب بالاتر، قانع شوند و هرگاه چنین پیش آید که مطلقا به وسیله این‏گونه امورى که فراخور آنان است و از متخیلات و تمثیلات است، قانع نشوند، باید به وسیله طرح حقایق و طرح مسائل دیگر عقلى، با آنان وارد بحث شد تا حقایق بدان‏ها تفهیم شود که قهرا در این‏جا استقرار رأى و عقیده یابند.

 

5. 5. گروه جاهله: گروهى هستند که همه ذهنیات و متخیلات خود را مرتباً باطل می‏کنند و هرچه از این امور و بالاتر از آن، در برابر آنان قرار دهند، باز در صدد ابطال آن بر می‏آیند و حتى در مرتبه‏اى که مسائل عقلى و خود حقایق مطرح است، براى خودنمایى و افتخار به این که غالب شده‏اند و یا براى این که چیز دیگرى را که مطلوب آنان است، نیکو و درست بنمایانند، از امورى که منظور و مطلوب جاهلیت است، سخن می‏گویند. این افراد، با تمام نیروى خود، سعى در باطل نشان دادن آن‏ها می‏کنند و دوست ندارند به چیزى که مؤید و مثبت حق و سعادت است، گوش فرا دهند و بشنوند و نیز دوست ندارند به گفتارى که حق و سعادت را به خوبى و درستى می‏نماید و در نفوس آدمیان منقوش و مرتسم می‏سازد، گوش فرا دهند، بلکه سعى می‏کنند این گونه گفتارها را از نوع گفتارهاى فریب دهنده تلقى کنند؛ زیرا گمان می‏کنند که موجب سقوط سعات آنان می‏شود. بسیارى از این گونه افراد، سعى می‏کنند زمانى که به سوى اهداف و اغراض جاهلیت متمایل شدند، خود را در ظاهر، معذور جلوه دهند.

 

5. 5. گروه قاصرین: گروهى هستند که سعادت و مبادى و اصول آن را به نوعى در تخیل خود مجسم می‏کنند؛ اما در شأن نیروى ذهنى آنان نیست که بتوانند حقیقت آن را تصور کنند و یا نیروى فهم آنان در حدى نیست که بتوانند به‏طور کامل و کافى دریابند. بنابراین، صور خیالى را که از سعادت دارند، مورد نقض و جرح و ابطال و عناد و شک و تردید قرار می‏دهند و هر اندازه در مقام راهنمایى و بحث، امور محاکى و متخیلاتى که نزدیک به حقایق است، مطرح شود، باز هم باطل می‏دانند و از طرفى امکان ندارد که رأسا مسائل منطقى و حقیقى براى آنان مطرح گردد؛ زیرا نیروى ذهنى آنان استعداد درک استدل‏هاى حقیقى را ندارد و چه بسا اتفاق می‏افتد که اکثر اینان بسیارى از متخیلات خود را که درباره حقایق دارند، باطل می‏دانند، نه براى این که مورد شک و عناد و تردیدند و نمی‏توانند نمودار حق و حقیقت باشند، بلکه بدین سبب که فهم آنان وافى نیست و تخیل آنان ناقص است.

 

5. 5. گروه گمراهان: این گروه چون امکان آن را ندراند که بتوانند به اندازه کافى از اصول و مبادى حقیقت، تصورات و تخیلات برخوردار باشند و یا این که در مواردى که امکان عناد و شک و تردید است، به موارد آن‏ها واقف شوند و یا نیروى درک آنان به اندازه‏اى نیست که حقایق را درک کنند، لاجرم دیگران را دروغ‏گو می‏دانند و گمان می‏کنند که آنان دروغ می‏گویند تا بتوانند مردم را فریب داده و خود، مکرم و محترم باشند و یا در نیل به هدف خود، توفیق یابند و بر مردم دیگر، چیره شوند. یا گمان می‏برند که آنان فریب خورده‏اند و هدف آنان باطل نشان دادن حقایق است و از این راه، مقام و موقعیت آنان را که حقایق را دریافته‏اند، پست نشان می‏دهند. همین اندیشه‏ها بسیارى از آنان را بر آن می‏دارد که گمان برند همه مردم در مدعاى خود، که حقایق را دریافته‏اند، دروغ‏گو هستند و فریب خورده‏اند. این نوع تفکر، بسیارى از آنان را حیران و سرگردان می‏کند و برخى از آنان را بر آن می‏دارد که گمان کنند هیچ یک از مدرکات و معارف انسانى حقیقت ندارد و هرکس که گمان می‏برد چیزى را دریافته است و به امرى معرفت حاصل کرده است، دروغگو است، در حالى که خود در آن چه می‏گویند، نه یقین دارند و نه به آن چه می‏گویند، واثقند. این‏گونه افراد، به نظر عقلا و فلاسفه، نادان و گمراهند.

 

5. 5. گروه نسبى گرایان: گروهى از نوابت بر این تصورند که حق عبارت است از امرى که براى هر فردى از افراد حاصل شده و بدان معرفت پیدا می‏کند و در هر زمان، همان اندیشه‏اى که حاصل می‏شود، حق است و حقیقت، همان است که هر فردى، آن را در می‏یابد.

 

5. 5. گروه شکاکان: این گروه از نوابت، همواره در تکاپو هستند و نفس خویش را به زحمت می‏اندازند و می‏کوشند که این توهم را در خود بپرورانند که هر چه تاکنون گمان برده‏اند و بدان معرفت یافته‏اند، نادرست بوده است و اگر چه در جهان «وجود حقیقی» وجود دارد، اما تاکنون شناخته نشده است. براى برخى دیگر از آنان، صورتى و شبحى خیالى، بسیار دور از حقایق، در نیروى خیالشان در می‏آید، درست همانند خواب‏هاى شوریده و یا شبحى که از دور دیده می‏شود، بر این اساس که ممکن است حقایقى در عالم باشد و در نفس آنان چنان نموده می‏شود که ممکن است مدعیان درک حقایق، راست بگویند و ادراک کرده باشند ویا این که ممکن است بعضى از آن مدعیان، حقیقتى را درک کرده باشند و آن گاه، خود احساس می‏کند که این امر را از دست داده است و نتوانسته است به درک آن توفیق یابد. یا از این جهت که محتاج به زمان طولانى و رنج و مشقت است و وى فرصت کافى نداشته است و یا قدرت تحمل زحمت در این راه را نداشته است. و یا فکر می‏کند که اشتغال به لذات و امور دیگر، او را به خود مشغول داشته است و آن‏طور اعتیاد یافته است که ترکش بر او دشوار است. و یا این‏طور می‏اندیشد که اگر همه اسباب درک حقایق هم براى او فراهم شود، براى او درکش ناممکن است. در پى این‏گونه اندیشه‏ها تأسف و حسرتى براى او حاصل می‏شود، به دلیل بدگمانی‏اى که دارد که دیگران به حقیقت رسیده باشند. سپس از روى حسد به این که ممکن است دیگران دریافته باشند و او بازمانده باشد، سعى می‏کند با گفتارهاى تعریض آمیز بگوید: آنان که مدعى درک حقایقند، فریب خورده و جاهلند و خود را هم هنوز نشناخته‏اند و دروغ‏گو هستند، یا این که این ادعاهاى دروغ براى آن است که به کرامت و احترام و ثروت و خواست‏هاى دیگر نایل شوند. البته بسیارى از این‏گونه افراد نادانى خود را احساس کرده و رنج بسیار می‏برند و همواره در دنیا از ناراحتى و غم و اندوه رنج می‏برند و راهى به جایى ندارند، راهى که موجب شود از نادانى در آیند و عالِم به حقایق شوند تا لذت ادراک آن را دریابند. و بدین وسیله، یأس بدان‏ها دست می‏دهد و به سوى اهداف و اغراض جاهلیت روى می‏آورند و خود را به آن‏ها سرگرم می‏کنند تا توجه به هزل و لهو و لعب، براى آنان راحتى ایجاد کند و تمام خوشى زندگى خود را در آن‏ها جستجو می‏کنند تا آن گاه که مرگشان فرا رسد و از رنج و دردى که گرفتار آن هستند، راحت شوند.

 

5. 5. گروه پندارگرایان: گروهى هستند که به علت جهل و نادانى خود، در وضعیت بحرانى و سرگردانى به سر می‏برند و در صدد یافتن راهى هستند که خود را نجات دهند. لذا نفس خود را وادار می‏کنند که توهم کند که هدف‏هاى نهایى زندگى، همان است که آنان برگزیده‏اند و سعادت واقعى، همان است که آنان انتخاب کرده‏اند و دیگران همه، فریب خورده‏اند و در اعتقاداتشان در اشتباهند. اینان کوشش می‏کنند که هدف‏هاى جاهلیت را نیکو نشان دهند و آن چه به عنوان سعادت پذیرفته‏اند، خوب نشان دهند و چنین وانمود کنند که بعد از بحث‏هاى بسیار و جستجوهاى فراوان در اعتقادات و اقوال دیگران، این حقایق را برگزیده‏اند و می‏گویند: اعتقادات دیگران را بدین سبب رها کرده‏اند که پس از تحقیق و تفحص، دریافته‏اند که بى حاصل است. بنابراین، آن چه را ما برگزیده‏ایم، از روى بصیرت است و بر این باوریم که هدف‏هاى زندگى و سعادت، همین‏ها است، نه آن چه دیگران می‏گویند.

 

مطابق نقل جمعى از مفسران از ابن عباس، عده‏اى از مردم مکه ظاهرا مسلمان شده بودند، ولى در واقع در صف منافقان قرار داشتند، به همین دلیل حاضر به مهاجرت به مدینه نشدند، و عملا هوادار و پشتیبان بت پرستان بودند، اما سرانجام مجبور شدند از مکه خارج شوند (و تا نزدیکى مدینه بیایند و شاید هم به خاطر موقعیت ویژه‏اى که داشتند براى هدف جاسوسى این عمل را انجام دادند) و خوشحال بودند که مسلمانان آنها را از خود مى‏دانند و ورود به مدینه طبعا براى آنها مشکلى ایجاد نخواهد کرد.مسلمانان از جریان آگاه شدند، ولى بزودى درباره چگونگى برخورد با این جمع در میان مسلمین اختلاف افتاد، عده‏اى معتقد بودند که باید این عده را طرد کرد، زیرا در واقع پشتیبان دشمنان اسلامند، ولى بعضى از افراد ظاهر بین و ساده دل با این طرح مخالفت کردند و گفتند: عجبا! ما چگونه با کسانى که گواهى به توحید و نبوت پیامبر ص داده ‏اند بجنگیم؟ و تنها به جرم اینکه هجرت ننمودند خون آنها را حلال بشمریم؟ آیه فوق نازل شد و دسته دوم را در برابر این اشتباه ملامت و سپس راهنمایى کرد (مکارم شیرازی،۱۳۷۴، ج‏۴، ۴۹)
الف - ۲ – ۲- ۵ ) سوره نساء- آیه ۹۰ : إِلاَّ الَّذینَ یَصِلُونَ إِلى قَوْم بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ میثاقٌ أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبیلاً.
مگر آنها که با همپیمانان شما، پیمان بسته‏اند؛ یا آنها که به سوى شما مى‏آیند، و از پیکار با شما، یا پیکار با قوم خود ناتوان شده‏اند؛ (نه سر جنگ با شما دارند، و نه توانایى مبارزه با قوم خود.) و اگر خداوند بخواهد، آنان را بر شما مسلطّ مى‏کند تا با شما پیکار کنند. پس اگر از شما کناره‏گیرى کرده و با شما پیکار ننمودند، (بلکه) پیشنهاد صلح کردند، خداوند به شما اجازه نمى‏دهد که متعرّض آنان شوید.
از روایات مختلفى که در شان نزول آیه وارد شده و مفسران در تفاسیر گوناگون آورده‏اند چنین استفاده مى‏شود که دو قبیله در میان قبائل عرب به نام” بنى ضمره” و” اشجع” وجود داشتند که قبیله اول با مسلمانان پیمان ترک تعرض بسته بودند و طایفه اشجع با بنى ضمره نیز هم پیمان بودند.بعضى از مسلمانان از قدرت طایفه بنى ضمره و پیمان شکنى آنها بیمناک بودند، لذا به پیغمبر اکرم ص پیشنهاد کردند که پیش از آنکه آنها حمله را آغاز کنند مسلمانان به آنها حمله‏ور شوند، پیغمبر صلی الله علیه وٱله وسلم فرمود:کلا فانهم ابر العرب بالوالدین و اوصلهم للرحم و اوفاهم بالعهد:” نه، هرگز چنین کارى نکنید، زیرا آنها در میان تمام طوائف عرب نسبت به پدر و مادر خود نیکوکارترند، و از همه نسبت به اقوام و بستگان مهربانتر، و به عهد و پیمان خود از همه پایبندترند.( مکارم شیرازی،۱۳۷۴، ج‏۴، ۵۴)
الف - ۲ – ۲ – ۶ ) سوره مائده- آیات ۱۰۱و۱۰۲ : یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لاتَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ وَ إِنْ تَسْئَلُوا عَنْها حینَ یُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَکُمْ عَفَا اللّهُ عَنْها وَ اللّهُ غَفُورٌ حَلیمٌ(۱۰۲) قَدْ سَأَلَها قَوْمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها کافِرینَ
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از چیزهایى نپرسید که اگر براى شما آشکار گردد، شما را ناراحت مى‏کند! و اگر به هنگام نزول قرآن، از آنها سؤال کنید، براى شما آشکار مى‏شود؛ خداوند آنها را بخشیده (و نادیده گرفته) است. و خداوند، آمرزنده و بردبار است‏.(۱۰۱) جمعى از پیشینیان از آنها سؤال کردند و سپس به مخالفت با آن برخاستند، (ممکن است شما هم چنان سرنوشتى پیدا کنید).( ۱۰۲)
در تفسیر مجمع البیان از على بن ابى طالب علیه السلام نقل شده است که” روزى پیامبر ص خطبه‏اى خواند و دستور خدا را درباره حج بیان کرد شخصى بنام عکاشه- و بروایتى سراقه- گفت آیا این دستور براى هر سال است، و همه سال باید حج بجا بیاوریم؟پیامبر ص به سؤال او پاسخ نگفت، ولى او لجاجت کرد، و دو بار، و یا سه بار، سؤال خود را تکرار نمود، پیامبر ص فرمود: واى بر تو چرا اینهمه اصرار مى‏کنى اگر در جواب تو بگویم بلى، حج در همه سال بر همه شما واجب مى‏شود و اگر در همه سال واجب باشد توانایى انجام آن را نخواهید داشت و اگر با آن مخالفت کنید گناهکار خواهید بود، بنا بر این ما دام که چیزى به شما نگفته‏ام روى آن اصرار نورزید زیرا (یکى از) امورى که باعث هلاکت (بعضى از) اقوام گذشته شد این بود که لجاجت و پر حرفى مى‏کردند و از پیامبرشان زیاد سؤال مى‏نمودند، بنا بر این هنگامى که به شما دستورى مى‏دهم به اندازه توانایى خود آن را انجام دهید (اذا امرتکم من شى‏ء فاتوا منه ما استطعتم) و هنگامى که شما را از چیزى نهى مى‏کنم خوددارى کنید” آیات فوق نازل شد و آنها را از این کار باز داشت .اشتباه نشود منظور از این شان نزول- همانطور که در تفسیر آیه خواهیم گفت- این نیست که راه سؤال و پرسش و فراگیرى مطالب را بروى مردم ببندد زیراقرآن در آیات خود صریحا دستور مى‏دهد که مردم آنچه را نمى‏دانند از اهل اطلاع بپرسند” فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ” بلکه منظور سؤالهاى نابجا و بهانه‏گیریها و لجاجتهایى است که غالبا سبب مشوب شدن اذهان مردم، و موجب مزاحمت گوینده، و پراکندگى رشته سخن و برنامه او مى‏گردد.
سؤالات بیجا!
شک نیست که سؤال کردن کلید فهم حقائق است، و به همین دلیل کسانى که کمتر مى‏پرسند کمتر مى‏دانند، و در آیات و روایات اسلامى نیز به مسلمانان دستور اکید داده شده است که هر چه را نمى‏دانند بپرسند، ولى از آنجا که هر قانونى معمولا استثنایى دارد، این اصل اساسى تعلیم و تربیت نیز استثنایى دارد و آن اینکه گاهى پاره‏اى از مسائل پنهان بودنش براى حفظ نظام اجتماع و تامین مصالح افراد بهتر است در اینگونه موارد جستجوها و پرسشهاى پى در پى، براى پرده برداشتن، از روى واقعیت، نه تنها فضیلتى نیست بلکه مذموم و ناپسند نیز مى‏باشد، مثلا غالب پزشکان صلاح این مى‏دانند که بیماریهاى سخت و وحشتناک را از شخص بیمار مکتوم دارند، گاهى تنها اطرافیان را در جریان مى‏گذارند، با این قید که از بیمار پنهان دارند، زیرا تجربه نشان داده، بیشتر مردم اگر از عمق بیمارى خود آگاه شوند گرفتار وحشتى مى‏گردند که اگر کشنده نباشد لا اقل بهبودى را به تاخیر مى‏اندازد.در اینگونه موارد بیمار هرگز نباید در برابر طبیب دلسوز خود به سؤال و اصرار بپردازد. زیرا اصرارهاى مکرر او گاهى چنان میدان را بر طبیب تنگ‏ مى‏کند که براى آسودگى خود و رسیدگى به سایر بیماران جز این نمى‏بیند که حقیقت را براى این” بیمار لجوج” آشکار سازد اگر چه او از این رهگذر زیانهایى ببیند.همچنین مردم در همکاریهاى خود نیاز به خوش‏بینى دارند و براى حفظ این سرمایه بزرگ صلاح این است که از تمام جزئیات حال یکدیگر با خبر نباشند، زیرا بالآخره هر کس نقطه ضعفى دارد، و فاش شدن تمام نقطه‏هاى ضعف، همکارى‏هاى افراد را مواجه با اشکال مى‏کند، مثلا ممکن است یک فرد با شخصیت و مؤثر تصادفا در یک خانواده پست و پائین متولد شده باشد، اکنون اگر سابقه او فاش شود، ممکن است آثار وجودى او در جامعه متزلزل گردد در این گونه موارد به هیچوجه نباید افراد، اصرارى داشته باشند و به جستجو برخیزند. یا اینکه بسیارى از نقشه‏ها و طرحهاى مبارزات اجتماعى باید تا هنگام عمل مکتوم باشد و اصرار در افشاى آنها ضربه‏اى بر موفقیت و پیروزى اجتماع است.اینها و امثال آن مواردى است که سؤال کردن در آن صحیح نیست و رهبران تا در فشار زیاد قرار نگیرند، نباید آنها را پاسخ گویند.قرآن در آیه فوق به این موضوع اشاره کرده، صریحا مى‏گوید:” اى کسانى که ایمان آورده‏اید از امورى که افشاى آنها باعث ناراحتى و دردسر شما مى‏شود پرسش نکنید” (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ).ولى از آنجا که سؤالات پى در پى از ناحیه افراد و پاسخ نگفتن به آنها ممکن است موجب شک و تردید براى دیگران گردد و مفاسد بیشترى به بار آورد اضافه مى‏کند” اگر در اینگونه موارد زیاد اصرار کنید بوسیله آیات قرآن بر شما افشاء مى‏شود” و به زحمت خواهید افتاد (وَ إِنْ تَسْئَلُوا عَنْها حِینَ یُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَکُمْ‏).اینکه افشا کردن اینها را به زمان نزول قرآن اختصاص مى‏دهد به خاطر آن است که سؤالات مربوط به مسائلى بوده که مى‏بایست از طریق وحى روشن گردد.سپس اضافه مى‏کند:” تصور نکنید اگر خداوند از بیان پاره‏اى از مسائل سکوت کرده است از آن غفلت داشته بلکه مى‏خواسته است شما را در توسعه قرار دهد و آنها را بخشوده است، و خداوند بخشنده حلیم است” (عَفَا اللَّهُ عَنْها وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ).در حدیثى از على علیه السلام مى‏خوانیم:ان اللَّه افترض علیکم فرائض فلا تضیعوها و حد لکم حدودا فلا تعتدوها و نهى عن اشیاء فلا تنتهکوها و سکت لکم عن اشیاء و لم یدعها نسیانا فلا تتکلفوها” خداوند واجباتى براى شما قرار داده آنها را ضایع مى‏کنید، و حدود و مرزهایى تعیین کرده از آنها تجاوز ننمائید و از امورى نهى کرده در برابر آنها پرده‏درى نکنید، و از امورى ساکت شده و صلاح در کتمان آن دیده و هیچ گاه این کتمان از روى نسیان نبوده، در برابر اینگونه امور، اصرارى در افشاء نداشته باشید".
سؤال:ممکن است گفته شود اگر افشاى این امور بر خلاف مصلحت مردم است چرا با اصرار افشا مى‏شود؟پاسخ:دلیل آن همان است که در بالا اشاره کردیم که گاهى اگر رهبر در مقابل‏ سؤالات پى در پى و مصرانه سکوت کند، مفاسد دیگرى ببار مى‏آورد، سوءظن‏هایى بر مى‏انگیزد و باعث مشوب شدن اذهان مردم مى‏شود، همانطور که اگر طبیب در برابر سؤالات پى در پى مریض، سکوت اختیار کند گاهى ممکن است بیمار را، در اصل تشخیص بیمارى بوسیله طبیب، به تردید اندازد، و تصور کند که اصولا بیمارى او ناشناخته مانده و دستورات او را به کار نبندد، در اینجا طبیب چاره‏اى جز از افشاى بیمارى ندارد، اگر چه بیمار از این رهگذر دردسرهایى پیدا کند.در آیه بعد براى تاکید این مطلب مى‏گوید: بعضى از اقوام پیشین، این گونه سؤالات را داشتند و به دنبال پاسخ آنها به مخالفت و عصیان برخاستند (قَدْ سَأَلَها قَوْمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها کافِرِینَ).در اینکه این اشاره کلى درباره اقوام پیشین مربوط به کدامیک از آنها است میان مفسران بحث است:بعضى احتمال داده ‏اند مربوط به درخواست مائده آسمانى از مسیح ع وسیله شاگردان بوده که بعد از تحقق یافتن آن بعضى به مخالفت برخاستند، و بعضى احتمال داده ‏اند مربوط به تقاضاى معجزه از حضرت صالح ع بوده است، ولى ظاهرا تمام این احتمالات اشتباه است، زیرا آیه درباره سؤال به معنى” پرسش” و کشف مجهول سخن مى‏گوید، نه سؤال به معنى” تقاضا” و درخواست چیزى گویا استعمال کلمه” سؤال” در هر دو معنى باعث چنین اشتباهى شده است.ولى ممکن است مراد، جمعیت بنى اسرائیل بوده باشد که چون مامور به ذبح گاوى براى تحقیق درباره جنایتى شدند (که شرح آن در جلد اول صفحه ۲۰۹ گذشت) موسى را سؤال‏پیچ کرده و از جزئیات گاو که هرگز دستور خاصى در مورد آن نداشتند پى در پى پرسش کردند، به همین جهت کار را بر خود آن چنان سخت کردند که بدست آوردن چنان گاوى آن قدر مشکل و پر هزینه شد که نزدیک بود از آن صرفنظر کنند. در معنى جمله أَصْبَحُوا بِها کافِرِینَ دو احتمال وجود دارد نخست اینکه مراد از” کفر"، عصیان و مخالفت بوده باشد همانطور که در بالا اشاره کردیم، و دیگر اینکه کفر به معنى معروف آن بوده باشد، زیرا گاهى شنیدن پاسخهاى ناراحت کننده که بر ذهن شنونده سنگین آید، سبب مى‏شود که به انکار اصل موضوع و صلاحیت گوینده بپاخیزد مثل اینکه گاهى شنیدن یک پاسخ ناراحت کننده از ناحیه طبیب، سبب مى‏شود که بیمار عکس العمل از خود نشان دهد و صلاحیت او را انکار کند و این تشخیص را فى المثل ناشى از پیرى و خرفت شدن پزشک معرفى کند! در پایان این بحث تکرار نکته‏اى را که در آغاز گفتیم لازم مى‏دانیم که آیه‏هاى فوق به هیچوجه راه سؤالات منطقى و آموزنده و سازنده را به روى مردم نمى‏بندد، بلکه منحصرا مربوط به سؤالات نابجا و جستجو از امورى است که نه تنها مورد نیاز نیست بلکه مکتوم ماندن آن بهتر و حتى گاهى لازم است. (مکارم شیرازی،۱۳۷۴، ج‏۵، ۹۶تا۱۰۲)
الف - ۲ – ۲ – ۷ ) سوره مائده - آیات۹۰و۹۱ : یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الأَنْصابُ وَ الأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ(۹۰) إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَهَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاهِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ(۹۱)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! شراب و قمار و بتها و ازلام [= نوعى بخت‏آزمایى ]، پلید و از عمل شیطان است، از آنها دورى کنید تا رستگار شوید! (۹۰)شیطان مى‏خواهد به وسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و از نماز بازدارد. آیا (با این همه زیان و فساد، و با این نهى اکید،) خوددارى خواهید کرد؟! (۹۱)
از” مسند احمد” و” سنن ابى داود” و” نسایى” و” ترمذى” چنین نقل شده است که عمر (که طبق تصریح تفسیر فى ظلال جلد سوم صفحه ۳۳ علاقه شدید به نوشیدن شراب داشت) دعا مى‏کرد، و مى‏گفت: خدایا بیان روشنى در مورد خمر براى ما بفرما، هنگامى که آیه سوره بقره (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ …) (بقره- ۲۱۹) نازل شد پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم آیه را براى او قرائت کرد ولى او باز به دعاى خود ادامه مى‏داد، و مى‏گفت: خدایا بیان روشنترى در این زمینه بفرما، تا اینکه آیه سوره نساء (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَ أَنْتُمْ سُکارى‏) (نساء ۴۳) نازل شد، پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم آن را نیز بر او خواند، باز به دعاى خود ادامه مى‏داد!، تا اینکه سوره مائده (آیه مورد بحث) که صراحت فوق العاده‏اى در این موضوع دارد، نازل گردید، هنگامى که پیامبر ص آیه را بر او خواند، گفت:انتهینا انتهینا!” از نوشیدن شراب خوددارى مى‏کنیم، خوددارى مى‏کنیم"! ، شرابخوارى و میگسارى در زمان جاهلیت و قبل از ظهور اسلام فوق العاده رواج داشت و به صورت یک بلاى عمومى در آمده بود، تا آنجا که بعضى از مورخان مى‏گویند عشق عرب جاهلى در سه چیز خلاصه مى‏شد: شعر و شراب و جنگ!، و نیز از روایات استفاده مى‏شود که حتى بعد از تحریم شراب مساله ممنوعیت آن براى بعضى از مسلمانان فوق العاده سنگین و مشکل بود، تا آنجا که مى‏گفتند:ما حرم علینا شى‏ء اشد من الخمر:” هیچ حکمى بر ما سنگینتر از تحریم شراب نبود” روشن است که اگر اسلام مى‏خواست بدون رعایت اصول روانى و اجتماعى با این بلاى بزرگ عمومى به مبارزه برخیزد ممکن نبود، و لذا از روش تحریم تدریجى و آماده ساختن افکار و اذهان براى ریشه کن کردن میگسارى که به صورت یک عادت ثانوى در رگ و پوست آنها نفوذ کرده بود، استفاده کرد، به این ترتیب که نخست در بعضى از سوره‏ها اشاراتى به این امر نمود، مثلا در آیات ۶۷ سوره نحل،۲۱۹ سوره بقره، ۴۳ سوره نساء.آشنایى مسلمانان به احکام اسلام و آمادگى فکرى آنها براى ریشه‏کن ساختن این مفسده بزرگ اجتماعى که در اعماق وجود آنها نفوذ کرده بود، سبب شد که دستور نهایى با صراحت کامل و بیان قاطع که حتى بهانه‏جویان نیز نتوانند به آن ایراد گیرند نازل گردید، که همین آیه مورد بحث بوده باشد.در پایان این آیه به عنوان یک استفهام تقریرى، مى‏گوید:” آیا شما خود دارى خواهید کرد؟” (فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ).یعنى پس از اینهمه تاکید باز جاى بهانه‏جویى یا شک و تردید در مورد ترک این دو گناه بزرگ باقى مانده است؟! و لذا مى‏بینیم که حتى” عمر” که تعبیرات آیات گذشته را بخاطر علاقه‏اى که (طبق تصریح مفسران عامه) به شراب داشت وافى نمى‏دانست پس از نزول این آیه، گفت که این تعبیر کافى و قانع کننده است. (مکارم شیرازی،۱۳۷۴، ج‏۵،۷۰تا۷۳)
الف- ۲ – ۲ - ۸ ) سوره توبه- آیه ۳۸ : یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فی سَبیلِ اللّهِ اثّاقَلْتُمْ إِلَى الاَْرْضِ أَ رَضیتُمْ بِالْحَیاهِ الدُّنْیا مِنَ الاْخِرَهِ فَما مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا فِی الاْخِرَهِ إِلاّ قَلیلٌ إِلاّ تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلیماً وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّوهُ شَیْئاً وَ اللّهُ عَلى کُلِّ شَیْء قَدیرٌ
اى کسانى که ایمان آورده‏اید! چرا هنگامى که به شما گفته مى‏شود: «به سوى جهاد در راه خدا حرکت کنید!» بر زمین سنگینى مى‏کنید (و سستى به خرج مى‏دهید)؟! آیا به زندگى دنیا به جاى آخرت راضى شده‏اید؟! با اینکه متاع زندگى دنیا، در برابر آخرت، جز اندکى نیست‏.
این آیه اشاره به جنگ تبوک دارد که برخى از شرکت در آن سستى نشان مى‏دادند. عوامل و بهانه‏هاى سستى، فاصله‏ى زیاد مدینه تا تبوک (حدود ۶۰۰ کیلومتر)، گرمى هوا، فصل برداشتِ محصول و تبلیغات منافقان نسبت به عظمت و قدرت سپاه روم بود. (قرائتی،۱۳۸۳،ج‏۳ ،۴۲۰)
الف - ۲ – ۲ - ۹) سوره توبه - آیه ۴۹ : وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لى وَ لا تَفْتِنِّی أَلا فِى الْفِتْنَهِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَهٌ بِالْکافِرینَ.
بعضى از آنها مى‏گویند: «به ما اجازه ده (تا در جهاد شرکت نکنیم)، و ما را به گناه نیفکن»! آگاه باشید آنها (هم اکنون) در گناه سقوط کرده‏اند؛ و جهنم، کافران را احاطه کرده است‏.
یکى از بزرگان قبیله‏ى بنى‏سلمه که از منافقان بود، از رسول خدا اجازه خواست تا به جنگ تبوک نرود و بهانه‏اش این بود که اگر چشمم به زنان رومى بیفتد، فریفته شده، به گناه مى‏افتم. حضرت اجازه داد. این آیه نازل شد و او را به خاطر عدم شرکت در جبهه، گناهکار و در فتنه افتاده دانست. پیامبر صلى الله علیه و آله او را از ریاست قبیله برکنار و بُشربن‏براء را که سخاوتمند و خوش اخلاق بود، به جاى او نصب کرد.( قرائتی،ج‏۳، ۴۳۳)
الف - ۲ – ۲ - ۱۰ ) سوره توبه - آیات ۵۸و۵۹ : وَ مِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْها رَضُوا وَ إِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها إِذا هُمْ یَسْخَطُونَ(۵۸)وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا ما آتاهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ قالُوا حَسْبُنَا اللّهُ سَیُؤْتینَا اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ إِنّا إِلَى اللّهِ راغِبُونَ(۵۹)
و در میان آنها کسانى هستند که در (تقسیم) غنایم به تو خرده میگیرند؛ اگر از آن (غنایم، سهمى) به آنها داده شود، راضى مى‏شوند؛ و اگر داده نشود، خشم مى‏گیرند (؛خواه حقّ آنها باشد یا نه)! (۵۸)(در حالى که) اگر به آنچه خدا و پیامبرش به آنان داده راضى باشند، و بگویند: «خداوند براى ما کافى است! و بزودى خدا و رسولش، از فضل خود به ما مى‏بخشند؛ ما تنها رضاى او را مى‏طلبیم.» (براى آنها بهتر است)! (۵۹)
در تفسیر” در المنثور” از” صحیح بخارى” و” نسایى” و از گروهى دیگر چنین نقل شده که پیامبر ص مشغول تقسیم اموالى (از غنائم یا مانند آن) بود که یکى از طائفه” بنى تمیم” به نام” ذو الخویصره” فرا رسید صدا زد:اى رسول خدا! عدالت کن! پیامبر فرمود: واى بر تو اگر من عدالت نکنم چه کسى عدالت خواهد کرد؟!"،” عمر” صدا زد اى رسول خدا به من اجازه بده تا گردنش را بزنم پیامبر ص فرمود: او را به حال خود واگذار! او یارانى دارد که نماز و روزه خود را در برابر نماز و روزه آنها کوچک مى‏شمرید ولى با اینحال آنها از دین فرار مى‏کنند همانگونه که تیر از کمان!.در این هنگام آیات فوق نازل شد و به اینگونه افراد اندرز داد. (مکارم شیرازی،۱۳۷۴، ج‏۷، ۴۵۴)
الف - ۲ – ۲ - ۱۱ ) سوره توبه - آیات ۷۵و۷۶و۷۷و۷۸ : وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَکُونَنَّ مِنَ الصّالِحینَ(۷۵)فَلَمّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ(۷۶)فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فی قُلُوبِهِمْ إِلى یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ (۷۷)أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ وَ أَنَّ اللّهَ عَلاّمُ الْغُیُوبِ(۷۸)
بعضى از آنها با خدا پیمان بسته بودند که: «اگر خداوند ما را از فضل خود روزى دهد، قطعاً صدقه خواهیم داد؛ و از صالحان (و شاکران) خواهیم بود!» (۷۵)امّا هنگامى که خدا از فضل خود به آنها بخشید، بخل ورزیدند و سرپیچى کردند و روى برتافتند! (۷۶)این عمل، (روح) نفاق را، تا روزى که خدا را ملاقات کنند، در دلهایشان برقرار ساخت. این بخاطر آن است که از پیمان الهى تخلّف جستند؛ و بخاطر آن است که دروغ مى‏گفتند. (۷۷)آیا نمى‏دانستند که خداوند، اسرار و سخنان درگوشى آنها را مى‏داند؛ و خداوند داناى همه غیبها (و امور پنهانى) است؟! (۷۸)
در میان مفسران معروف است که این آیات در باره یکى از انصار به نام” ثعلبه بن حاطب” نازل شده است، او که مرد فقیرى بود و مرتب به مسجد پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم مى‏آمد اصرار داشت که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم دعا کند تا خداوند مال فراوانى به او بدهد!، پیغمبر به او فرمود:"قلیل تؤدى شکره خیر من کثیر لا تطیقه‏"” مقدار کمى که حقش را بتوانى ادا کنى، بهتر از مقدار زیادى است که توانایى اداء حقش را نداشته باشى” آیا بهتر نیست که توبه پیامبر خدا تاسى‏جویى و به زندگى ساده‏اى بسازى، ولى ثعلبه دست‏بردار نبود، و سرانجام به پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم عرض کرد به خدایى که ترا به حق فرستاده سوگند یاد مى‏کنم، اگر خداوند ثروتى به من عنایت کند تمام حقوق آن را مى‏پردازم، پیامبر ص براى او دعا کرد.چیزى نگذشت که طبق روایتى پسر عموى ثروتمندى داشت از دنیا رفت و ثروت سرشارى به او رسید، و طبق روایت دیگرى گوسفندى خرید و بزودى زاد ولد کرد، آن چنان که نگاهدارى آنها در مدینه ممکن نبود، ناچار به آبادیهاى اطراف مدینه روى آورد و آن چنان مشغول و سر گرم زندگى مادى شد که در جماعت و حتى نماز جمعه نیز شرکت نمى‏کرد.پس از مدتى پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم مامور جمع‏آورى زکات را نزد او فرستاد، تا زکات اموال او را بگیرد، ولى این مرد کم ظرفیت و تازه به نوا رسیده و بخیل، از پرداخت حق الهى خوددارى کرد، نه تنها خوددارى کرد، بلکه به اصل تشریع این حکم نیز اعتراض نمود و گفت: این حکم برادر” جزیه” است یعنى ما مسلمان شده‏ایم که از پرداخت جزیه معاف باشیم و با پرداخت زکات، چه فرقى میان ما و غیر مسلمانان باقى مى‏ماند؟! در حالى که او نه مفهوم” جزیه” را فهمیده بود، و نه مفهوم زکات را، و یا فهمیده بود اما دنیا پرستى اجازه‏ بیان حقیقت و اظهار حق به او نمیداد، بهر حال هنگامى که پیامبر ص سخن او را شنید فرمود: یا ویح ثعلبه! یا ویح ثعلبه!” واى بر ثعلبه اى واى بر ثعلبه"! و در این هنگام آیات فوق نازل شد.شان نزولهاى دیگرى نیز براى آیات فوق نقل شده که کم و بیش با داستان ثعلبه مشابه است، و از مجموع شان نزولهاى فوق، و مضمون آیات، چنین استفاده مى‏شود که شخص یا اشخاص مزبور در آغاز در صف منافقان نبودند، ولى به خاطر همین گونه اعمال به آنها پیوستند. (مکارم شیرازی،۱۳۷۴، ج‏۸، ۴۸و ۴۹)
الف - ۲ – ۲ - ۱۲ ) سوره نساء- آیه۷۷ : أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذینَ قیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ فَلَمّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَریقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النّاسَ کَخَشْیَهِ اللّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیَهً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى أَجَل قَریب قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلیلٌ وَ الاْخِرَهُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتیلاً.
آیا ندیدى کسانى را که (در مکّه) به آنها گفته شد: «فعلا)ً دست از جهاد بدارید! و نماز را برپا کنید! و زکات بپردازید!» (امّا آنها از این دستور، ناراحت بودند)، ولى هنگامى که (در مدینه) فرمان جهاد به آنها داده شد، جمعى از آنان، از مردم مى‏ترسیدند، همان گونه که از خدا مى‏ترسند، بلکه بیشتر! و گفتند: «پروردگارا! چرا جهاد را بر ما مقرّر داشتى؟! چرا این فرمان را تا زمان نزدیکى تأخیر نینداختى؟!» به آنها بگو: «سرمایه زندگى دنیا، ناچیز است!و سراى آخرت، براى کسى که پرهیزگار باشد، بهتر است! و به اندازه رشته شکافِ هسته خرمایى، به شما ستم نخواهد شد.
مسلمانان صدر اسلام در دوران سخت مکّه، از پیامبر اسلام اجازه‏ى جنگ با مشرکان را مى‏خواستند و مى‏گفتند: پیش از اسلام عزیز بودیم، اینک به خاطر اسلام گرفتار فشاریم، بگذار بجنگیم تا عزّت خود را به دست آوریم. پیامبر صلى الله علیه و آله که آن هنگام مأمور به جنگ نبود، اجازه نمى‏داد، ولى پس از هجرت که فرمان جهاد آمد، جمعى از همان جهاد طلبان، دست به اعتراض و بهانه جویى زدند و کفّار مکّه را بزرگ شمرده و از آنان به شدّت مى‏ترسیدند.«خَشْیَهِ» به ترسى گفته مى‏شود که برخاسته از عظمت و بزرگ دانستن طرف مقابل باشد.امام صادق علیه السلام فرمود: مراد از «کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ»، «کفّوا السنتکم» است، گویا شعارهاى توخالى مى‏دادند که آیه نازل شد، دست بردارید.امام باقر علیه السلام یکى از نمونه‏ها را صلح امام حسن علیه السلام معرّفى فرمودند که آن صلح از آنچه خورشید بر آن مى‏تابد براى امّت اسلام بهتر بود. باید احساسات زودرس و شعارهاى توخالى را کنترل کرد. «کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ». همیشه و همه جا شمشیر کارساز نیست. در شرایط بحرانى و عدم آمادگى، نباید بهانه به دشمن قوى پنجه داد. «کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ».از رسول خدا و فرمان خدا جلو نیفتید و در امور دینى، اظهار سلیقه‏ى شخصى نکنید. «کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ».خودسازى، مقدّم بر جامعه‏سازى است، آنکه اهل نماز و زکات نباشد، اهل اخلاص و ایثار نخواهد بود. «أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ» آنان که زود داغ مى‏شوند، زود هم سرد مى‏شوند. آرى هر داغى، سرد مى‏شود، ولى هیچ پخته‏اى خام نمى‏شود. کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ‏ … فَلَمَّا کُتِبَ‏ … لِمَ کَتَبْتَ‏انقلابى بودن مهم نیست، انقلابى ماندن مهم است. گاهى از شعار تا عمل فاصله زیاد است. فَلَمَّا کُتِبَ‏ … إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ‏. سرچشمه اعتراض به‏فرمان جهاد، ترس است. یَخْشَوْنَ‏ … لِمَ کَتَبْتَ‏.عامل مهم ترک جبهه و جهاد، دلبستگى‏هاى دنیوى است. «لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى‏ أَجَلٍ».به فرمان‏هاى خدا و زمان صدور آنها اعتراض نکنید. در برابر امر الهى، محاسبات زمانى و مکانى خود را کنار بگذارید. «لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلى‏ أَجَلٍ قَرِیبٍ». اعتراض به فرمان خدا، نشانه‏ى بى‏تقوایى است. لِمَ کَتَبْتَ‏ … خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقى‏.اگر چشم اندازتان را وسیعتر از این جهان مادّى قرار دهید، به متاع اندک دنیا دلبسته نمى‏شوید. «وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ»(قرائتی،۱۳۸۳،ج‏۲، ۱۰۹تا۱۱۱)۶۴
الف -۲ - ۳ ) منافقان : این افراد به ظاهر مسلمان اند و برای آلوده کردن فضای عمومی جامعه و تضعیف حکومت اسلامی با اعتراضات و انتقادات خودسعی در القای شبهه و اختلاف دارند.

الف ۲- ۳ - ۱ ) سوره اعراف - آیه ۱۶۳ : وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَهِ الَّتی‏ کانَتْ حاضِرَهَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ تَأْتیهِمْ حیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتیهِمْ کَذلِکَ نَبْلُوهُمْ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ.
و از آنها درباره (سرگذشت) شهرى که در ساحل دریا بود بپرس! زمانى که آنها در روزهاى شنبه، تجاوز (و نافرمانى) خدا مى‏کردند؛ همان هنگام که ماهیانشان، روز شنبه (که روز تعطیل و استراحت و عبادت بود، بر سطح آب،) آشکار مى‏شدند؛ امّا در غیر روز شنبه، به سراغ آنها نمى‏آمدند؛ این چنین آنها را به چیزى آزمایش کردیم که نافرمانى مى‏کردند.
…امت دیگرى بوده که این امت را موعظه مى‏کرده‏اند، پس تقدیر آیه چنین است:” اذ قالت امه منهم لامه اخرى کانت تعظهم آن زمان که امتى از ایشان به امت دیگرى که ایشان را موعظه مى‏کرد گفتند …” و جمله” لامه اخرى کانت تعظهم” براى اختصار حذف شده است. و ظاهر اینکه گفتند:” چرا موعظه مى‏کنید مردمى را که خدا هلاکشان خواهد کرد” این است که ایشان اهل تقوا بوده‏اند، و از مخالفت امر خدا پروا داشته‏اند جز اینکه دیگران را که اهل فسق بودند نهى از منکر نمى‏کردند، چون اگر خود این امت نیز اهل فسق و تعدى بودند آن قوم دیگر ایشان را نیز موعظه مى‏کردند و در پاسخ اعتراض و ملامتشان نمى‏گفتند:” مَعْذِرَهً إِلى‏ رَبِّکُمْ تا نزد پروردگار شما معذور باشیم” و نیز از گفتار عده‏اى که سکوت کردند بر مى‏آید که اهل فسق و فجور مساله تجاوز و عصیان را به حدى رسانده بودند که علنا مرتکب فسق مى‏شدند، و دیگر نهى از منکر در ایشان اثر نمى‏کرده، چیزى که هست آن امت دیگر که سکوت نکرده و هم چنان نهى از منکر مى‏کردند مایوس از موعظه نبودند و هنوز امیدوار بودند بلکه در اثر پافشارى بر موعظه و نهى از منکر دست از گناه بردارند، و لا اقل چند نفرى از ایشان، تا اندازه‏اى به راه بیایند.علاوه بر این، غرضشان از اصرار بر موعظه این بوده که در نزد خداى سبحان معذور باشند، و بدین وسیله مخالفت با فسق، و انزجار خود را از طغیان و تمرد اعلام داشته باشند. و لذا در پاسخ امت ساکت که به ایشان مى‏گفتند:” چرا موعظه مى‏کنید” اظهار داشتند:” مَعْذِرَهً إِلى‏ رَبِّکُمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ تا هم نزد پروردگارتان معذور باشیم و هم شاید ایشان از گناه دست بردارند". در اینکه گفتند:” نزد پروردگارتان” و نگفتند” نزد پروردگارمان” اشاره است به اینکه نهى از منکر به ما اختصاص ندارد، شما هم که سکوت کرده‏اید مسئولید، و باید این سکوت را شکسته و این قوم را نصیحت کنید، براى اینکه اعتذار به سوى پروردگار بخاطر مقام ربوبیتیش بر هر کسى واجب است، و همه مربوبین این پروردگار باید ذمه خود را از تکالیفی که به ایشان شده و وظائفى که به آنان محول گشته فارغ سازند، همانطور که ما مربوب این رب هستیم شما نیز هستید، پس آنچه که بر ما واجب است بر شما نیز واجب است.سکوت در برابر فسق و فساد و عدم قطع رابطه با ستمگران، شرکت در فسق و ظلم و موجب اشتراک با ظالمین در عذاب مى‏باشد:” فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ” مقصود از فراموشى تذکرها بى‏تاثیر شدن آن در دل‏هاى ایشان است، هر چند به یاد آن تذکرها بوده باشند، زیرا اخذ الهى مسبب از بى‏اعتنایى به اوامر او و اعراض از تذکرهاى انبیاى او است، و گر نه اگر مقصود فراموشى باشد عقوبت معنا نداشت چون فراموشى بحسب طبع خودش مانع از فعلیت تکلیف و حلول عقوبت است. توضیح اینکه، انسان وقتى به وسایل و وسایط مختلفى که خداوند در اختیارش گذاشته متذکر و متوجه به تکالیفى الهى شود (و حتما مى‏شود) امتثال آن تکالیف یا موافق طبع و میل درونى او است و یا نیست، و در صورتى که موافق طبع او نباشد یا بخاطر خدا از میل نفسانى خود چشم پوشیده و آن تکالیف را انجام مى‏دهد، و یا به حدود الهى و تکالیف او وقعى ننهاده و بخاطر میل نفسانى خود خدا را معصیت مى‏کند، چیزى که هست بار اول از این نافرمانى خود در دل احساس شرمسارى و ناراحتى مى‏کند، و در هر بار دیگرى که نافرمانى را تکرار کند آن احساس ضعیف‏تر شده و بى‏اعتنایى به امر پروردگار در نظرش آسان‏تر مى‏شود، هم چنان که اثر تذکرهاى انبیاء علیهم السلام هم در دلش کمتر مى‏گردد، و خلاصه در هر تکرارى امکان معصیت در نظرش قوى‏تر و اثر تذکرات ضعیف‏تر شده تا آنجا که بطور کلى تذکرات در دلش بى‏اثر و وجود و عدمش یکسان مى‏شود، در آیه مورد بحث که فرمود:” فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ …” مقصود از نسیان همین بى‏اثر شدن تذکرات است.در خود آیه دلالت هست بر اینکه نجات یافتگان از ایشان تنها همان اشخاصى بوده‏اند که نهى از منکر مى‏کردند، و خداوند ما بقى ایشان یعنى مرتکبین صید ماهى در روز شنبه و آن کسانى را که سکوت کرده بودند و تازه به دسته اول اعتراض مى‏کردند که چرا ایشان را موعظه مى‏کنید، همه را به عذاب خود هلاک کرده است. نیز آیه دلالت مى‏کند که خداوند اعتراض کنندگان را بخاطر سکوتشان و ترک نکردن مراوده با ایشان شریک ظلم و فسق متجاوزین شناخته است.نیز آیه شریفه دلالت مى‏کند بر یک سنت عمومى الهى- نه اینکه این روش تنها اختصاص به بنى اسرائیل داشته باشد- و آن سنت این است که جلوگیرى نکردن از ستم ستمگران و موعظه نکردن ایشان در صورت امکان، و قطع نکردن رابطه با ایشان در صورت عدم امکان موعظه، شرکت در ظلم است، و عذابى که از طرف پروردگار در کمین ستمگران است. در کمین شرکاى ایشان نیز هست. (طباطبایی،۱۳۷۴، ج‏۸،۳۸۴تا۳۸۶)
الف ۲- ۳ - ۲ ) سوره بقره - آیه ۲۶ : إِنَّ اللّهَ لایَسْتَحْیی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَهً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللّهُ بِهذا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثیراً وَ یَهْدی بِهِ کَثیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقین.
خداوند از این که (به موجودات ظاهرا کوچکى مانند) پشه، و حتى کمتر از آن، مثال بزند شرم نمى‏کند. (در این میان) آنان که ایمان آورده‏اند، مى‏دانند که آن، حقیقتى است از طرف پروردگارشان؛ و اما آنها که راه کفر را پیموده‏اند، (این موضوع را بهانه کرده) مى‏گویند: «منظور خداوند از این مثل چه بوده است؟!» (آرى،) خدا جمع زیادى را با آن گمراه، و گروه بسیارى را هدایت مى‏کند؛ ولى تنها فاسقان را با آن گمراه مى‏سازد!
جمعى از مفسران از ابن عباس در شان نزول نخستین آیه فوق چنین نقل کرده‏اند: هنگامى که خداوند در آیات گذشته پیرامون منافقین، دو مثال براى آنها بیان کرد (مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً …- و- أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ …)منافقین گفتند خداوند برتر و بالاتر از این است که چنین مثالهایى بزند، و از این راه در وحى بودن قرآن اظهار تردید کردند، در این موقع آیه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت.بعضى دیگر گفته‏اند: هنگامى که در آیات قرآن، مثلهایى به” ذباب” (مگس) و” عنکبوت” نازل گردید، جمعى از مشرکان این موضوع را بهانه قرار داده زبان به انتقاد گشودند و مسخره کردند که این چگونه وحى آسمانى است که سخن از” عنکبوت” و” مگس” مى‏گوید؟ آیه فوق نازل شد و با تعبیراتى زنده به آنها جواب داد.( مکارم شیرازی،۱۳۷۴، ج‏۱، ۱۴۵)
الف ۲- ۳ - ۳ ) سوره بقره - آیات۲۳۸ و۲۳۹ : حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاهِ الْوُسْطى وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتینَ (۲۳۸)فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُکْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللّهَ کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ (۲۳۹)
در انجام همه نمازها، (به خصوص) نماز وسطى [= نماز ظهر] کوشا باشید! و از روى خضوع و اطاعت، براى خدا بپاخیزید! (۲۳۸)و اگر (به خاطر جنگ، یا خطر دیگرى) بترسید، (نماز را) در حال پیاده یا سواره انجام دهید! اما هنگامى که امنیت خود را بازیافتید، خدا را یاد کنید! [= نماز را به صورت معمولى بخوانید!] همان‏گونه که خداوند، چیزهایى را که نمى‏دانستید، به شما تعلیم داد. (۲۳۹)
جمعى از منافقان گرمى هوا را بهانه براى ایجاد تفرقه در صفوف مسلمین قرار داده بودند و در نماز جماعت شرکت نمى‏کردند و به دنبال آنها بعضى از مؤمنین نیز از شرکت در جماعت خوددارى کرده بودند و جماعت مسلمین کاهش یافت، پیغمبر اکرم ص از این جهت ناراحت بود حتى آنها را تهدید به مجازات شدید کرد، لذا در حدیثى از” زید بن ثابت” نقل شده که پیامبر ص در گرماى فوق العاده نیمروز تابستان نماز (ظهر) را با جماعت مى‏گذارد و این نماز براى اصحاب و یاران سخت‏ترین نماز بود، به طورى که گاه پشت سر پیامبر ص یک صف یا دو صف بیشتر نبود، در اینجا فرمود: من تصمیم گرفته‏ام خانه کسانى را که در نماز ما شرکت نمى‏کنند بسوزانم، آیه فوق نازل شد و اهمیت نماز ظهر را (با جماعت) تاکید کرد.این تشدید نشان مى‏دهد که مساله عدم شرکت، تنها به خاطر گرمى هوا نبود، بلکه گروهى مى‏خواستند با این بهانه به تضعیف اسلام و پیامبر ص و ایجاد شکاف در صفوف مسلمین بپردازند که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم با این لحن شدید در مقابل آنها موضع گیرى فرمود.( مکارم شیرازی،۱۳۷۴، ج‏۲، ۲۰۵)
الف ۲- ۳ - ۴ ) سوره توبه - آیه ۶۱:وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْر لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنینَ وَ رَحْمَهٌ لِلَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ
از آنها کسانى هستند که پیامبر را آزار مى‏دهند و مى‏گویند: «او آدم خوش‏باورى است!» بگو: «خوش‏باور بودن او به نفع شماست! (ولى بدانید) او به خدا ایمان دارد؛ و (تنها) مؤمنان را تصدیق مى‏کند؛ و رحمت است براى کسانى از شما که ایمان آورده‏اند!» و آنها که رسول خدا را آزار مى‏دهند، عذاب دردناکى دارند!
مقصود از «مِنْهُمُ»؛ یا گروه منافقان است، یا برخى افراد سست ایمان که از روى ترس در جبهه شرکت نکردند و پس از جنگ، عذر و بهانه مى‏آوردند.به فرموده‏ى روایات، به دلیل تماس‏هاى دائمى پیامبر صلى الله علیه و آله با على علیه السلام، عدّه‏اى از منافقان آن حضرت را ساده‏لوح و زودباور معرّفى مى‏کردند. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «مَن آذانى فى عترتى فعلیه لعنه اللَّه» کسى‏که اهل‏بیت مرا اذیّت کند، لعنت خدا بر او باد. در مورد حضرت فاطمه علیها السلام نیز فرمود: «مَن آذاها فقد آذانى» هرکس فاطمه را اذیّت کند، مرا اذیّت نموده است.
گروهى دائماً پیامبراکرم صلى الله علیه و آله را اذیّت مى‏کردند. «یُؤْذُونَ» (فعل مضارع، رمز استمرار است).همه‏ى اصحاب پیامبر، عادل نبودند و برخى پیامبر را مى‏آزردند. «یُؤْذُونَ».رهبرى امّت، ملازم آزار دیدن از خودى و بیگانه است. «یُؤْذُونَ النَّبِیَّ».آزار پیامبر، کفر است. تقابل‏ «الَّذِینَ یُؤْذُونَ» با «الَّذِینَ آمَنُوا».منافقان حتّى علیه پیامبر نیز تبلیغات وجوسازى مى‏کردند. «یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ». به همه مردم اجازه‏ى سخن بدهید تا نگویند حاضر به شنیدن حرف ما نیستید، هرچند به ساده‏لوحى متّهم شوید. «یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ» گاهى به‏خاطر مصلحتِ امّت باید از بعضى شنیده‏ها تغافل کرد. «أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ» گاهى آثار تربیتى و اجتماعى یا سیاسىِ سکوت، بیش از برخورد و اعلام موضع است. «أُذُنٌ»از صفات یک رهبر آگاه، سعه‏ى صدر، گوش دادن به حرف همه‏ى گروه ها، برخورد محبّت‏آمیز با آنان، عیب‏پوشى و بازگذاشتن راه عذر و توبه‏ى مردم است. «قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ»با روى باز و از روى خیرخواهى، شنواىِ سخن مردم باشید. «أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ»سکوت در برابر شنیده‏ها، همیشه نشانه‏ى رضایت نیست. «أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ»(قرائتی،۱۳۸۳،ج‏۳،۴۵۱و۴۵۲)
الف ۲- ۳ - ۵ ) سوره توبه – آیات۶۴ و۶۵و۶۶ : یَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَهٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ ما تَحْذَرُونَ (۶۴)وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّما کُنّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللّهِ وَ آیاتِهِ وَرَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ(۶۵) لاتَعْتَذِرُوا قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إیمانِکُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَه مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طائِفَهً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمینَ(۶۶)
منافقان از آن بیم دارند که سوره‏اى بر ضدّ آنان نازل گردد، و به آنها از اسرار درون قلبشان خبر دهد. بگو: «استهزا کنید! خداوند، آنچه را از آن بیم دارید، آشکار مى‏سازد.(۶۴)و اگر از آنها بپرسى(: «چرا این اعمال خلاف را انجام دادید؟!»)، مى‏گویند: «ما بازى و شوخى مى‏کردیم!» بگو:« آیا خدا و آیات او و پیامبرش را مسخره مى‏کردید؟!» (۶۵)(بگو:) عذر خواهى نکنید (که بیهوده است؛ چرا که) شما پس از ایمان آوردن، کافر شدید! اگر گروهى از شما را (بخاطر توبه) مورد عفو قرار دهیم، گروه دیگرى را عذاب خواهیم کرد؛ زیرا مجرم بودند! (۶۶)
در شأن نزول آیه گفته‏اند: گروهى از منافقان، تصمیم گرفتند شتر پیامبر را در بازگشت از جنگ تبوک در گردنه‏اى رَم دهند تا پیامبر صلى الله علیه و آله کشته شود. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم از تصمیم آنان از طریق وحى با خبر شد. در حالى که عمّار و حُذیفه از جلو و پشت سر حضرت مراقب بودند، به گردنه رسیدند و منافقان حمله کردند. پیامبر آنان را شناخت و نامشان را به حُذیفه گفت. او پرسید: چرا فرمان قتلشان را نمى‏دهى؟ فرمود: نمى‏خواهم بگویند که محمّد صلى الله علیه و آله چون به قدرت رسید، مسلمانان را کشت.در جریان همین جنگ منافقان در غیاب پیامبر، از روى استهزا مى‏گفتند: او مى‏خواهد کاخهاى شام را تسخیر کند!آیه بعد نازل شد و آنان را تهدید به رسوایى کرد.یکى از آنان گفته بود: اگر توطئه فاش شد، چه کنیم؟ دیگرى گفت: مى‏گوییم مزاح و شوخى بود.در واقع عذرى بدتر از گناه آوردند. شوخى با مقدّسات دینى جایز نیست. «أَ بِاللَّهِ وَ آیاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ»درباره‏ى اینکه کدام گروه از منافقان عفو مى‏شوند اقوالى است:
الف: آنان که توبه کنند.ب: آنان که در حاشیه و کنار استهزاکنندگان بوده‏اند. ولى از سردمداران آنان پذیرفته‏نمى‏شود.ج: آنان که عفوشان به مصلحت نظام و حکومت است.د: آنان که تنها مدّت کوتاهى منحرف شدند، در مقابل آنان که جرمشان ریشه‏دار و سابقه‏دار و همچنان استمرار دارد. «کانُوا مُجْرِمِینَ»عذر دروغگویان ومسخره‏کنندگان در همه جا پذیرفته نیست. لا تَعْتَذِرُوا …ارتداد، سبب نپذیرفتن هر عذرى است. «قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ». به ایمان امروز خود مغرور نشویم، چون خطرِ سوء عاقبت و مرتد شدن وجود دارد. «قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ».توهین و استهزا به خدا و پیامبر و آیات الهى، کفر است. «تَسْتَهْزِؤُنَ‏، کَفَرْتُمْ».منافق، در حقیقت کافر است. «کَفَرْتُمْ»هنگام تهدیدِ مخالفان و منافقان توطئه‏گر، همه‏ى راه ها را نبندیم. «نَعْفُ».بعضى از منافقان قابل عفوند، البتّه اگر توبه کنند. «نَعْفُ عَنْ طائِفَهٍ» (نفاق نیز داراى مراتبى است).دلیل کیفرِ منافقان، کفر و جرم سابقه‏دار آنان است. نُعَذِّبْ‏ … کانُوا مُجْرِمِین‏(قرائتی،۱۳۸۳،ج‏۳، ۴۵۴تا۴۵۷)
الف ۲- ۳ - ۶ ) سوره توبه - آیه۷۴ : یَحْلِفُونَ بِاللّهِ ما قالُوا وَ لَقَدْ قالُوا کَلِمَهَ الْکُفْرِ وَ کَفَرُوا بَعْدَ إِسْلامِهِمْ وَ هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا وَ ما نَقَمُوا إِلاّ أَنْ أَغْناهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللّهُ عَذاباً أَلیماً فِی الدُّنْیا وَ الاْخِرَهِ وَ ما لَهُمْ فِی الاَْرْضِ مِنْ وَلِىّ وَ لا نَصِیر
به خدا سوگند مى‏خورند که (در غیاب پیامبر، سخنان نادرست) نگفته‏اند؛ در حالى که قطعاً سخنان کفرآمیز گفته‏اند؛ و پس از اسلام‏آوردنشان، کافر شده‏اند؛ و تصمیم (به کار خطرناکى) گرفتند، که به آن نرسیدند. آنها فقط از این انتقام مى‏گیرند که خداوند و رسولش، آنان را به فضل (و کرم) خود، بى‏نیاز ساختند! (با این حال،) اگر توبه کنند، براى آنها بهتر است؛ و اگر روى گردانند، خداوند آنها را در دنیا و آخرت، به مجازات دردناکى کیفر خواهد داد؛ و در سراسر زمین، نه ولىّ و حامى دارند، و نه یاورى‏.
آیه، شامل همه‏ى توطئه‏هایى مى‏شود که منافقان بر ضدّ پیامبر و اسلام داشتند، ولى اغلب تفاسیر شیعه و سنّى به توطئه‏ى «لیله العقبه» اشاره کرده‏اند که منافقان براى کشتن پیامبر در گردنه‏اى کمین کردند تا شترِ پیامبر را رَم دهند، امّا توطئه‏ى آنها کشف شد و به مقصود خود نرسیدند. «هَمُّوا بِما لَمْ یَنالُوا»نقل شده است که هنگام سخنرانى پیامبر صلى الله علیه و آله در تبوک، منافقى به نام حلّاس گفت: اگرپیامبر راست بگوید، ما از الاغ بدتریم. یکى از اصحاب (عامربن قیس) این جسارت را به پیامبر خبر داد. رسول خدا صلى الله علیه و آله احضارش کرد. او انکار مى‏کرد و عامر مى‏گفت که دروغ مى‏گوید و او چنین گفته است. به دستور پیامبر، هر دو نزدیک منبر سوگند یاد کردند، امّا با نزول این آیه، منافق رسوا شد. دروغگویى وسوگند دروغ، از نشانه‏هاى منافق است. «یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ».منافقان ناسپاسند، آنان در سایه‏ى اسلام به جایى رسیده‏اند، امّا دست از عیب‏جویى و بدگویى بر نمى‏دارند. وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ‏ .راه توبه حتّى براى آنان که نقشه قتل پیامبر را کشیدند، باز است. «فَإِنْ یَتُوبُوا»(قرائتی،پیشین،ج‏۳،۴۶۷و۴۶۸)

چنانچه یک سازمان یا تولید کننده یا ارائه دهنده خدمت به انتظارات و توقعات مصرف کننده خود اشراف داشته باشد می تواند با بهره گرفتن از پرسنل کارآمد و دانش فنی موجود خود نظریات مشتری را به نحو احسن تامین و رضایت او را فراهم آورد . در این جا ذکر دو نکته حائز اهمیت است . اول اینکه مشخصات و ویژگیهای محصول می باید با جنبه های مختلف توقعات مشتری تناسب داشته و طراحی بر اساس آن صورت پذیرد . دوم اینکه در مورد برخی خدمات یا کالاهای تخصصی، اطلاع رسانی و آگاهی دادن به مصرف کننده بسیار حائز اهمیت است زیرا برخی از باورهای اشتباه و غیر مبتنی بر اصول علم و مهندسی و تکنولوژی در برخی موارد در مشتریان وجود دارد که در این حالت چنانچه بخواهیم به این باورهای نادرست پاسخ دهیم باید کیفیت فنی کالا را فدا کنیم و یا در مواردی، نداشتن اطلاعات کافی از محصول و الگوی مصرف صحیح و یا شرایط مطلوب استفاده از کالا، سبب عدم کارائی فرآورده شده و نارضایتی مشتری را به دنبال دارد.
۲-۱۷) ارائه خدمت بر اساس طراحی
در این مرحله فعالیت های انجام گرفته در دو مرحله قبل باید به منصه ظهور برسد و تولید کالا یا خدمت بر اساس مشخصه های طراحی شده صورت پذیرد . در برخی موارد، علیرغم توفیق در دو مرحله قبل، بنا به دلایلی از قبیل کمبود امکانات و یا عدم توجه کافی به مشخصات تعریف شده در طرح و یا عدم توانایی های لازم در اجرای طرح (چه از نظر تجهیزات و چه از نظر نفرات) توفیقی در تولید یا ارائه خدمت حاصل نمی شود، لذا انتظارات مشتری برآورده نشده و رضایت او جلب نمی شود .
این عدم هماهنگی ها گهگاه در مرحله تحویل کالا نیز بروز می کند . فرایند تحویل کالا بخش مهمی از فرایند رضایت مشتری است . تحویل به موقع، به اندازه، در محل مورد نظر مشتری و نیز تحویل با حفظ کیفیت کالا از مهم ترین شاخص های این مرحله است . چنانچه سازمانی بخواهد فرایند رضایت مشتری محقق شود ملزم به تهیه و تدارک همه ملزومات آن می باشد و تامین منابع مالی، پرسنلی، تجهیزات و سیستم ها و روش های مناسب را می بایست در دستور کار خود لحاظ کند .
۲-۱۸)مدیریت انتظارات مشتری
چنانچه بخواهیم انتظارات مشتری را برآورده کنیم باید ابتدا این انتظار را هدف مند، چارچوب دارو شاخص پذیر کنیم و هم چنین باید با اطلاع رسانی و آگاهی درست بتوانیم باورهای درست و واقعی در مشتری ایجاد کنیم . این فرایند، مدیریت انتظارات مشتری نام دارد . در واقع تولید کنندگان، پل های ارتباطی گوناگون از چاپ کاتالوگ گرفته تا تبلیغات رادیو و تلویزیون با مشتریان خود در ارتباط قرار می گیرند . حال مهم این است که بدانیم این ارتباط و پیام های ارسالی در شکل گیری سطح توقعات مصرف کننده موثر است . عرضه کنندگان همواره باید چنان باشند که مشتری در احساس ذوق زدگی قرار داشته باشد .
متاسفانه برخی تصور می کنند که تبلیغات به مفهوم بزرگ نمایی و گزافه سرایی است . در این چنین تبلیغاتی به جای پرداختن به شاخص ها و امتیازات قابل رقابت کالا و تبلیغ در مورد آنها، همه ابعاد مختلف کالا یا خدمت بزرگ نمایی می شود و به این ترتیب سطح توقعات مصرف کننده، ناخواسته ارتقا پیدا می کند. اما از آنجا که آن کالا یا خدمت قادر به پاسخ گوئی به این سطح توقع نیست، نارضایتی بوجود می آید . بنابراین کنترل سطح توقعات مشتریان بالقوه و بالفعل از اهم امور در برنامه ریزی های ارتباطی و تبلیغی است . البته در مواقعی به دلیل مقابله با رقیب یا رقبا لازم است که سطح توقع مشتری و طبعاً سطح کیفیت کالا یا خدمت بالا برده شود .

۲-۱۹) رضایت سنجی مشتری
یکی از ارکان مهم سیستم استاندارد های ISO 9001/2000 بحث اندازه گیری و تحلیل (Measuring & Monitoring) است. در هر سازمان پس از تولید و عرضه کالا یا ارائه خدمت و در واقع پس از گذر از چهار مرحله قبل باید با تمهیدات گوناگون و با بهره گرفتن از ابزار و روش ها و سیستم های مختلف و با طرح ریزی برنامه های نظر سنجی و اجرای آن، میزان رضایت مشتری از ابعاد مختلف بدست آمده و مورد سنجش و ارزیابی قرار گیرد . در واقع شریان حیاتی چرخه رضایت مشتری در همین قسمت است . چرا که خروجی های این تجزیه و تحلیل است که سازمان را در رفع عیوب و نواقص کار خود وپیشرفت در جهت بهبود مستمر و نیل به اهداف کلان خود و وفادار نگهداشتن مصرف کنندگان و جذب مشتریان جدید رهنمون می سازد . مدیریت شکایات مشتریان واضح است که در هر شرایطی حتی در حالت ایده آل نیز یک سازمان یا عرضه کننده نمی تواند بدون ناراضی بوده و همه مشتریان از عملکرد آن راضی باشند . نکته مهم در اینجا این است که غالباً مشتری ناراضی، شکایت خود را به سازمان انتقال نمی دهد بلکه با منتقل کردن احساس و نارضایتی خود به اطرافیان، تبلیغات منفی صورت داده و جو ذهنی جامعه را نسبت به آن سازمان یا عرضه کننده، مسموم و منحرف می کند . از طرف دیگر توجه به این نکته حائز اهمیت است که از دید کلان، مشتری ناراضی، کسی است که بدون دریافت هزینه، مشکلات و ضعف های سازمان را برایش بازگو می کند و بازتاب این اطلاعات می تواند و باید سازمان را به سمت و سوی بهبود مستمر هدایت کند . چنانچه خواسته باشیم از این مهم، حداکثر بهره برداری را برده و در عین حال مشتری خود را از دست ندهیم باید با ایجاد یک سیستم مدیریت شکایت مشتری و با جلب رضایت مشتری شاکی، او را به یک مشتری وفادار تبدیل کنیم
در سال های اخیر توجه ویژه ای به موضوع عملکرد بازار شرکت ها در مباحث بازاریابی شده است. بررسی ادبیات موضوع نشان می دهد که:
۱) کشین^[۲۵] در سال ۲۰۰۶ با بررسی ۱۵۷ شرکت تولیدی کوچک در ترکیه به رابطه مثبت بین استراتژی های نوآوری و بازارگرایی با عملکرد بازرگانی این شرکت ها تأکید نمود (Halit Keskin,2006,p.29).
۲) لی و تسی^[۲۶] در سال ۲۰۰۵ ضمن مطالعهی عملکرد شرکت های خدماتی در تایوان دریافتند که استراتژی های بازارمحوری و یادگیری محوری با عملکرد بازرگانی رابطه مستقیم دارند (Lee Tien-Shang,Tsai Hsin-Ju,2005,p.13).
۳) رهی و همکارانش^[۲۷] در سال ۲۰۱۰ ضمن بررسی شرکت های کرهی جنوبی به رابطه مستقیم بین نوآوری و عملکرد بازرگانی تأکید نموده اند (Rhee Jaehoon,Park b aekyung,Lee c DoHyung,2010,p.18)
۴) گرینستین^[۲۸] در سال ۲۰۰۸ با روش متا آنالیز به رابطه مثبت بین بازارمحوری و نوآوری تاکید نمود(Grinstein Amir,2008,p.23)
۵) لایو و ویو^[۲۹] در سال ۲۰۱۰ ضمن بررسی بازار اقتصادی تایوان به رابطه مثبت بین یادگیری سازمانی و نوآوری سازمانی تأکید نموده اند (Liao Shu-Hsien,Wub Chi-chuan,2010,p.16)
۶) لین و همکارانش^[۳۰] در سال ۲۰۰۸ با بررسی ۳۳۳ شرکت خلاق و نوآور در تایوان به رابطه مثبت بین بازارمحوری و یادگیری محوری اشاره نموده اند (Lin Chien-Huang,Peng Ching-Huai,KaoDanny T,2008.p.56)
در ادامه مهم ترین یافته های صاحب نظران در قالب جدول ۱ آورده شده است.
جدول (۱): تاثیر استراتژی بازارمحوری، یادگیری محوری و نوآوری در عملکرد بازار شرکت ها

 

متغیر مستقل	متغیر وابسته	محل تحقیق	نوع رابطه	محقق / محققین
نوآوری	عملکرد بازرگانی	دان وبرداستریت	مثبت	هالت و دیگران
بازارگرایی	عملکرد بازرگانی	شرکت های تولیدی کوچک در ترکیه	مثبت	کسکین
نوآوری	عملکرد بازرگانی	شرکت های تولیدی کوچک در ترکیه	مثبت	کسکین
بازارگرایی	عملکرد بازرگانی	کارخانجات و شرکت های خدماتی در تایوان	معنی دار	لی و تسای
نوآوری	عملکرد بازرگانی

این پژوهش از نوع پژوهش های علی – مقایسه ای می باشد . نمونه پژوهش حاضر مشتمل بر ۲۰۰ نفر از دانشجویان دختر و پسر بود که به روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند .
برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه کیفیت زندگی (فرم کوتاه ۳۶ سئوالی (۳۶-sf) و مقیاس خود کار آمدی نو جوانان با مقیاس پنج درجه (خیلی بد تا خیلی خوب ) استفاده شد داده های حاصل از پرسشنامه پژوهش با استفاده ازآزمون تحلیل واریانس چند متغیری (Manova) و نرم افزار SPSS و به کمک روش های آماری مورد تحلیل قرار گرفت .

شواهد نتایج حاصل از این مقایسه کیفیت زندگی و خود کار آمدی، هیجانی اجتماعی و تحصیلی نشان می دهد که به طور کلی افرادی که رضایت بالا تری از زندگی دارند از سبک های مقابله ای موثرتر و مناسب تر استفاده می کنند، عواطف و احساسات مثبت عمیق تری را تجربه می کنند و از سلامت عمومی بالاتری برخوردارند ، عدم رضایت از زندگی با وضعیت سلامتی ضعیف تر، علائم افسردگی ، مشکلات شخصی ، رفتارهای نا مناسب بهداشتی و وضعیت ضعیف اجتماعی همبسته است .
واژه های کلیدی : کیفیت زندگی، خود کار آمدی هیجانی، اجتماعی، تحصیلی

فصل یکم

 

کلیات پژوهش

۱-۱-مقدمه
توجه به"منایع انسانی"پدیده­ای است که در دو دهه اخیر توسعه فراوان یافته است.بگونه­ای که پارادایمها و چارچوب­های فکری جدید و دگرگونی­های عمیقی که در حوزه و عرصه منابع انسانی پدید آمده، راه را برای بهره­ گیری بیشتر از توان و تخصص افراد و سازمان­ها هموار کرده است(ابوالقاسمی، ۱۳۸۳). سازمان­های عصر حاضر با نگاه راهبردی به منابع انسانی آن را به عنوان دارایی هوشمند و ارزشمند در نظر دارند و بیش از پیش به ارتقاء"کیفیت زندگی^۱” افراد توجه دارند. بهبود کیفیت­زندگی کاری افراد،مستلزم اهتمام مدیریت سازمان به تدوین سیاست­های حمایت­گرایانه از منابع انسانی است.بر این اساس؛ استفاده مطلوب از منابع انسانی متکی به تدوین استراتژی­ های منابع انسانی و اقداماتی است که برای صیانت جسم، روح و حفظ کرامت انسانی افرادضروری است.در این راستا؛اقداماتی که شامل امکانات رفاهی، درمانی، امنیت­شغلی، طراحی­شغلی، اهمیت شغلی، توسعه و پیشرفت شغلی، آموزش و بهسازی و مواردی از این قبیل می باشد، مجموعاً تحت عنوان کیفیت­زندگی در نظر گرفته می شود. کیفیت زندگی که به عنوان یکی از رویکرد های بهبود عملکرد و از جمله عناصر مهم و کلیدی«فرهنگ­تعالی»به شمار می­رود، رویکردی است که موجب همسویی افرادو سازمان می­ شود( ویلکرسون، وندنبرگ، ۲۰۰۰؛ ابوالقاسمی، ۱۳۸۳).
به عبارت دیگر؛کیفیت زندگی،بعنوان موضوع سلامتی انسان از بدو پیدایش بشر و در طی قرون متمادی مطرح بوده است و هر جا سخنی از آن به میان آمده عمدتاً بعد جسمانی آن در نظر بوده است و کمتر به ابعاد سلامت روانی آن اشاره شده است. سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۰ ضمن تاکید به مسئولان کشورها در راستای تامین سلامت جسمی، روانی و اجتماعی جامعه همواره به این مطلب اشاره دارد که هیچ یک از این سه بعد به دیگری برتری ندارد(قنبری، ۱۳۸۵).اصطلاح کیفیت زندگی به طور معمول به حوزه های متعددی در زندگی فرد، ورای سنجش ساده نشانه­ها یا آسیب­شناسی عضوی اشاره می­ کند. این حوزه ها شامل زمینه­هایی از شادکامی فردی، ایفای نقش و وضعیت سلامتی است. حوزه اول؛ مواردی مثل ارتباط های رضایت­بخش حمایت­کننده، کارایی شبکه اجتماعی و رهایی از نا امیدی را شامل می­ شود.در حوزه دوم؛ مواردی مثل سازگاری شغلی، انجام تعهدات در خانواده و اوقات فراغت را در بر می گیرد. حوزه سوم؛ وضعیت سلامتی است که بر اساس محدودیت­های ایجاد شده در عملکرد فیزیکی و روانی مورد بررسی قرار می­گیرد.کیفیت زندگی ارتباط گسترده­ای با موارد احساسی فرد و بهداشت روانی دارد، به بیان حالات درمان افراد و بیان تغییرات و توانایی­های افراد و حالات رضایتمندی افراد از عملکرد های چندگانه تاثیرات زندگی می پردازد(کات، هریسون^[۱]، ۱۹۹۳؛ نقل از قنبری، ۱۳۸۵).گاهی اوقات کیفیت زندگی معادل رضایت از زندگی افراد تعریف می شود و شامل طیف وسیعی از رضایت افراد از کلیه مسائل زندگی خود می باشد(فلس و پری^[۲]، ۱۹۹۶؛ نقل از قنبری، ۱۳۸۵).بررسی رضایت افراد از زندگی خود و کیفیت زندگی می تواند فاکتورهای سودمندی درباره مولفه های زندگی ارائه دهد(ارای، ۱۹۹۶).
دراین راستا؛در هر نظام تعلیم و تربیت میزان عملکرد تحصیلی دانشجویان و عوامل مرتبط با آن یکی از شاخص­ های موفقیت در فعالیت­های علمی است. ارزشیابی مداوم و مستمر عملکرد تحصیلی دانش آموزان و دانشجویان در طول تحصیل و بررسی عوامل مرتبط با آن یکی از ارکان ضروری و اجتناب ناپذیر بهبود کیفیت نظام آموزشی می باشد. توجه به این امر چیزی است که در تمام دنیا در رأس برنامه های توسعه آموزشی مدنظر قرار می گیرد (لیندمن و دوک^[۳]، ۲۰۰۱). همچنین از جمله مهمترین نگرانی های معلمان، استادان، مسئولان آموزش و خانواده ها، پیشرفت تحصیلی و جلوگیری از افت تحصیلی دانش ­آموزان و دانشجویان است (لوگان، ترجمه رضوی شجاع، ۱۳۷۴). در ایران، این امر از مهمترین مشکلات کنونی نظام آموزشی است و هرساله ده ها میلیارد ریال از بودجه کشور را هدر می­دهد و نیروهای بالقوه و سرمایه های جامعه (نیروی انسانی) بی ثمر می مانند. بنابراین، توجه به عوامل مرتبط با تحصیل دانش ­آموزان، از اهمیت ویژه­ای برخوردار است.
از جمله عوامل روانشناختی مهم که باید در دانش ­آموزان و نوجوانان مورد توجه قرار گیرد، خودکارآمدی است. نوجوانان و جوانان به دلیل دوره خاص رشد خود ناچارند با رویدادهای انتقالی بسیاری از نظر زیست شناختی، تحصیلی و اجتماعی روبرو شوند.آنان می­بایست راه حل­هایی برای حل مشکلات و مقابله با آنها بیابند. موفقیت آنان در چالش­های بیشمار این دوره رشد، با خودکارآمدی آنان ارتباط دارد. دانش آموزان نوجوانی که باور ضعیفی به کارآمدی خود دارند، منفعلانه تحت تأثیر این فشارها قرار می گیرند (ریچاردسون^[۴]، ۱۹۹۹). نتایج پژوهشی حاکی است که بالا رفتن سطح خودکارآمدی باعث افزایش انگیزش تحصیلی می­ شود (گلاور و برونتینگ^[۵]، ترجمه علینقی خرازی، ۱۳۸۳).
با توجه به موارد گفته شده پژوهش حاضر درصدد آن است که به این سؤال اساسی پاسخ دهد که آیا بین کیفیت زندگی و خودکارآمدی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معنی داری وجود دارد؟
۱-۲-بیان مسئله
یکی از اهداف و وظایف مهم آموزش و پرورش ایجاد زمینه برای رشد همه جانبه فرد و تربیت انسانهای سالم، کارآمد و مسئول برای ایفای نقش در زندگی فردی و اجتماعی است. از آنجایی که دانش آموزان به عنوان رکن اساسی نظام آموزشی کشور، در دستیابی به اهداف نظام آموزشی نقش و جایگاه ویژه ای دارند، توجه به این قشر از جامعه از لحاظ آموزشی و تربیتی، باروری و شکوفایی هر چه بیشتر نظام آموزشی و تربیتی جامعه را موجب می گردد. از طرف دیگر ارزشیابی مداوم و مستمر عملکرد تحصیلی دانش آموزان در طول تحصیل و بررسی عوامل مرتبط با آن یکی از ارکان ضروری و اجتناب ناپذیر بهبود کیفیت نظام آموزشی به ویژه در نظام آموزش و پرورش می باشد. توجه به این امر چیزی است که در تمام دنیا در رأس برنامه های توسعه آموزشی مدنظر قرار می گیرد (لیندمن و دوک^[۶]، ۲۰۰۱). یکی از اهداف مهم نظام های تعلیم و تربیت مدرن، پرورش افرادی است که قادر باشند بر مسائل و مشکلاتشان در زندگی روزمره و در محیط اجتماعی به آسانی غلبه کنند (سلکوک، کالیسکان وارول^[۷]، ۲۰۰۷). لذا آنچه در فرایند یادگیری از اهمیت اساسی برخوردار است فراهم آوردن شرایط یادگیرنده و موقعیت یادگیری به گونه ­ای است که بهترین دستاوردها حاصل آید. یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر شرایط یادگیرنده خودکارآمدی^[۸] است. خودکارآمدی از متغیرهای کلیدی در نظریه­ شناختی اجتماعی بندورا^[۹] است. مبنای نظری خودکارآمدی در رشته­ها و محیط­های گوناگونی آزمایش شده و از پشتوانه­های فزاینده نظری و تجربی برخوردار است (مادوکس و استانلی^[۱۰]، ۲۰۰۲). خودکارآمدی احساسی پایدار و روشن از لیاقت و قابلیت فرد برای کنارآمدن مؤثر با بسیاری از موقعیت­های تنش زا است (شوارتزر و شولز^[۱۱]، ۲۰۰۰). خودکارآمدی به احساس عزت نفس و ارزش خود، احساس کفایت و کارآیی در برخورد با زندگی اطلاق می­ شود (بندورا، ۲۰۰۴). خودکارآمدی اطمینان به توانایی خود در کنترل افکار، احساسات و فعالیت­ها است و بنابراین روی پیامد اعمال مؤثر است. انتظارات خودکارآمدی بر عملکرد واقعی افراد، هیجانات، انتخاب رفتار و سرانجام میزان تلاش و کوشش که صرف یک فعالیت می­ شود مؤثر است (بروان و اینوی، ۱۹۷۸؛ به نقل از سیدآبادی، ۱۳۸۴). برک^[۱۲](۲۰۰۰) معتقد است خودکارآمدی فرد، نقش حساسی در بازداری یا پایداری رفتار او در موقعیت­های گوناگون ایفا می­ کند. پارجاس^[۱۳](۱۹۹۶) بر این باور است که خودکارآمدی در بهبود مسائل بالینی مانند بیهوده ترسی، افسردگی، مهارتهای اجتماعی و ابراز وجود نقش حیاتی دارد. ول^[۱۴] (۲۰۰۴) گزارش کرده است که اگر دانش آموزان باور داشته باشند که با تلاش قابل قبولی می­توانند یاد بگیرند تلاش بیشتری کرده و در مواجه با مشکلات پافشاری بیشتری می­ کنند. همچنین خود را بر مشکل متمرکز کرده و احساس آرامش و خوشبختی بیشتری می­ کنند و از راهبردهای مؤثرتری بهره می­گیرند.
بنابراین خودکارآمدی یکی از مهم­ترین مؤلفه­ های کسب موفقیت و سازش یافتگی است و در حیطه روانشناسی مثبت جای می­گیرد. کیم و پارک^[۱۵] (۱۹۹۹؛ به نقل از مرتضوی، ۱۳۸۳) در پژوهشی نشان دادند که خودکارآمدی با رضایت از زندگی رابطۀ مستقیم دارد. به بیان دیگر کسانی که خود را خودکارآمدتر می­پندارند، علاوه بر کسب موفقیت بیشتر از نظر عملکرد احساس رضایت بیشتری نیز می­ کنند. تایلر، لیتی­تا و دو^[۱۶] (۲۰۱۰) در مطالعه­ ای دریافتند دانش آموزانی که خودکارآمدی بالاتری دارند، اهداف چالش انگیز و بالاتری اتخاذ می­ کنند و نسبت به آنها به طور پایدارتری متعهدند. اما دانش آموزانی که خودکارآمدی پایین­تری دارند به آسانی به وسیله موانع یا شکستها دلسرد می­شوند. هیمن^[۱۷] (۲۰۰۵)، بیدرمن، مونتاکسم و مایک^[۱۸] (۲۰۰۶)، لی و هینشاو^[۱۹] (۲۰۰۶)، نیجمی^[۲۰] و همکاران (۲۰۰۸) هر کدام در پژوهشهای جداگانه نشان داده اند که مداخله های شناختی- رفتاری بر باورهای خودکارآمدی تحصیلی تأثیر دارد و باعث افزایش آن می شود.
نظام­های آموزشی به شیوه ­های مختلفی می­توانند میزان خودکارآمدی دانش آموزان را افزایش دهند. یکی از این عوامل کیفیت زندگی است. کیفیت زندگی^[۲۱] موضوع سلامتی انسان از بدو تولد پیدایش بشر و در طی قرون متمادی مطرح بوده است و هر جا سخنی از آن به میان آمده عمدتاً بعد جسمانی آن در نظر بوده است و کمتر به ابعاد سلامت روانی آن اشاره شده است.
سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۹۰ ضمن تایید به مسئولان کشورها در راستای تامین سلامت جسمی، روانی و اجتماعی جامعه همواره به این مطلب تاکید دارد که هیچ یک از این سه بعد به دیگری برتری ندارد(قنبری، ۱۳۸۵).
اصطلاح کیفیت زندگی به طور معمول به حوزه های متعددی در زندگی فرد ورای سنجش ساده نشانه ها یا آسیب شناسی عضوی اشاره می کند. این حوزه ها شامل زمینه هایی از شادکامی فردی، ایفای نقش و وضعیت سلامتی است. حوزه اول مواردی مثل ارتباطات رضایت بخش حمایت کننده، کارایی شبکه اجتماعی و رهایی از نا امیدی را شامل می شود. در حوزه دوم مواردی مثل سازگاری شغلی، انجام تعهدات در خانواده و اوقات فراغت را در بر می گیرد(کات، هریسون^[۲۲]، ۱۹۹۳). حوزه سوم وضعیت سلامتی است که بر اساس محدودیت های ایجاد شده در عملکرد فیزیکی و روانی مورد بررسی قرار می گیرد. کیفیت زندگی ارنباط گسترده ای با موارد احساسی فرد و بهداشت روانی دارد، به بیان حالات درمان افراد و بیان تغییرات و توانایی های افراد و حالات رضایتمندی افراد از عملکرد های چندگانه تاثیرات زندگی می پردازد( نقل از رفیعی، ۱۳۸۲).
کیفیت زندگی عملاً عبارتی است که تعریف آن مشکل است. به صورت کلی کیفیت زندگی برای افراد مختلف در موقعیت های مختلف تعابیر متفاوتی دارد ولی اصولاً به رضایت افراد از زندگی خود بر می گردد(ارای^[۲۳]، ۲۰۰۰).
کیفیت زندگی بستگی به تفسیر هیجانی دارد که فرد به رخدادها و حقایق می دهد. کیفیت زندگی به طور خیلی قوی به ذهنیت فرد بستگی دارد. در زمینه خاصی مثل سلامت جسمانی، تغییر پذیری بزرگی میان افراد راجع به ظرفیت روبرو شدن با بیماریهای جسمانی و انتظاراتشان در مورد سلامتی وجود دارد. مفهوم فردی، یک اثر تعیین کننده در ارزیابی فرد در مورد وضعیت سلامتی اش دارد. بنابراین دو فرد با وضعیت کارکرد یا شرایط بهداشتی یکسان می توانند کیفیت های متفاوتی از زندگی بواسطه این جنبه های ذهنی داشته باشند(مارکوس پی تی فراز، مارک، مری گوچی، و استوسگوی^[۲۴]، ۲۰۰۳).
۱-۳-اهمیت و ضرورت پژوهش
دانش آموزان و دانشجویان بزرگترین سرمایه های انسانی هر جامعه به حساب می آیند زیرا می توانند با درهم آمیختن نیروی جوانی، علم و مهارت آموخته شده، چرخ های پیشرفت و توسعه را به حرکت درآورند. در تمام کشورها سالیانه سهم زیادی از درآمد ملی صرف آموزش و پرورش می شود اما بخش زیادی از هزینه ها به هدر می رود. یکی از مواردی که همواره مورد توجه اساتید دانشگاه ها، معلمان و اولیا دانش آموزان و دانشجویان است خودکارآمدی یادگیرندگان می باشد. لازمه تحول در آموزش و پرورش و نظام آموزش عالی توجه به جنبه های مهم برنامه ریزی است که در پیشرفت تحصیلی یادگیرندگان موثر می باشد و متأسفانه در نظام آموزشی نادیده گرفته می شود.
دیگر اینکه برخی از مدارس و دانشگاههای ما به صورتی عمل می کنند که فارغ التحصیلان آنها صرفاً محفوظاتی دارند که در زندگی واقعی آنها چندان کاربردی ندارد (تنهایی رشونلو و حجازی، ۱۳۸۸). در عصر انفجار اطلاعات پرورش افراد خودکارآمد، خلاق و افرادی که خود بتوانند به صورت مستقل به یادگیری بپردازند بسیار مهم تر از انتقال حجم عظیمی از اطلاعات است. بنابراین پژوهش در صورتی که منجر به اصلاح و بهبود در فرایند آموزش و پرورش گردد از ضرورت های ملموس و عینی نظام آموزشی کشور ماست. متأسفانه امروزه شاهد آن هستیم که تعداد زیادی از دانش آموزان و دانشجویان بدون هیچ دلیل فیزیولوژیکی و یا ناتوانی ذهنی از سطح مطلوب پیشرفت تحصیلی برخوردار نیستند و علاقه زیادی برای کسب علم و ارتقاء سطح علمی خود نشان نمی دهند که این­ امر با توجه به صرف هزینه های سنگین در خصوص تربیت آنها، ضربه سنگینی را بر اقتصاد کشور و سلامت جامعه وارد خواهد کرد. به نظر می رسد توجه به عوامل موثر در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان و دانشجویان و تدارک شیوه های کارآمد برای ارتقاء آن، یکی از وظایف مهم دست اندرکاران سیستم آموزش و پرورش می باشد(عطاری و همکاران، ۱۳۸۱). از طرف دیگر رضایت از زندگی مفهومی پایدار است که احساس و نظر کلی مردم یک جامعه نسبت به جهانی که در آن زندگی می کنند را منعکس می کنند. اندرز و وایتی نشان دادند رضایت فرد از کل زندگی بازتاب رضایت وی در زمینه های گوناگون همچون درآمد، مسکن، شغل، فعالیت های روزمره و عملکرد خانوادگی آنهاست ( یوسف نژاد، ۱۳۸۶). بنابراین از آنجایی که بخش قابل توجهی از جمعیت کشورمان را دانش آموزان و دانشجویان تشکیل می­ دهند و آنها از حساس­ترین قشرهای جامعه­اند که در آینده همه چرخ­های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و اداری آن را عهده خواهند گرفت، ضرورت دارد که آنها از قدرت ابراز وجود، خودکارآمدی اجتماعی، هیجانی، عمومی و تحصیلی و سلامت روانی بالاتری برخوردار باشند تا بتوانند از پس چالش­های جدی زندگی و به ویژه از پس تکالیف تحصیلی خود برآیند. ضعف در ابراز وجود و خودکارآمدی و آمار بالای اضطراب و افسردگی از یک طرف (هامپتون و ماسون^[۲۵]، ۲۰۰۳) و مشکلات تحصیلی دانش آموزان از طرف دیگر، انجام این پژوهش را در موقعیت فعلی توجیه می­نماید. همچنین استفاده از نتایج این پژوهش در محیط­های درمانی و مشاوره­ای و فراهم سازی زمینه­ای برای پژوهشات بعدی از دلایل انجام این پژوهش می باشد.
۱-۴-اهداف پژوهش
هدف اصلی:
هدف اصلی این پژوهش مقایسه کیفیت زندگی و خودکارآمدی هیجانی، اجتماعی و تحصیلی در دانشجویان دختر و پسر درسال تحصیلی ۹۴-۹۳ است.
اهداف فرعی:
مقایسه کیفیت زندگی دانشجویان دختر و پسر .
مقایسه خودکارآمدی اجتماعی دانشجویان دختر و پسر .
مقایسه خودکارآمدی هیجانی دانشجویان دختر و پسر .
مقایسه خودکارآمدی تحصیلی دانشجویان دختر و پسر
۱-۵-فرضیه ها ی پژوهش
بین کیفیت زندگی دانشجویان دختر و پسر تفاوت وجود دارد.
بین خودکارآمدی اجتماعی دانشجویان دختر و پسر تفاوت وجود دارد.
بین خودکارآمدی هیجانی دانشجویان دختر و پسر تفاوت وجود دارد.
بین خودکارآمدی تحصیلی دانشجویان دختر و پسر تفاوت وجود دارد.
۱-۶-تعاریف نظری
خودکارآمدی: خودکارآمدی یک درک رفتاری است که احتمال التزام به یک برنامه کاری و رفتارهای ارتقاء سلامت را افزایش می­دهد (پندر، مورداف و پارسونس^[۲۶]، ۲۰۰۲). منظور از خودکارآمدی در این پژوهش، خودکارآمدی تحصیلی، اجتماعی و هیجانی است که در زیر تعریف نظری و عملیاتی آنها آمده است:
۱- خودکارآمدی تحصیلی: خودکارآمدی ادراکی است که فرد تصور می­ کند، می ­تواند به طور موفقیت آمیزی رفتارهای تحصیلی لازم را برای ایجاد یک پیامد مطلوب و خوشایند انجام دهد (ساپ^[۲۷]، ۱۹۹۹). منظور از خودکارآمدی تحصیلی میزان نمره­ای است که هر آزمودنی از خرده مقیاس خودکارآمدی تحصیلی موریس (۲۰۰۱) کسب می­ کند. مقیاس اندازه ­گیری این متغیر فاصله­ای است.
۲- خودکارآمدی اجتماعی: خودکارآمدی اجتماعی به معنای ادراک فرد از توانمندی خود در دستیابی به معیارها و ارتباط­های اجتماعی است (اهرنبرگ، کاکس و کوپمن^[۲۸]، ۱۹۹۱) و بر جنبه­ های شناختی و باورهای فرد در مورد احساس اثر بخش بودن تأکید دارد (بندورا، باربارانلی، کاپرارا و پاستورلی^[۲۹]، ۱۹۹۹). منظور از خودکارآمدی اجتماعی میزان نمره­ای است که هر آزمودنی از خرده مقیاس خودکارآمدی اجتماعی موریس (۲۰۰۱) کسب می­ کند. مقیاس اندازه ­گیری این متغیر فاصله­ای است.
۳- خودکارآمدی هیجانی: خودکارآمدی هیجانی یکی از منابع اطلاعاتی درباره خودکارآمدی می­باشد. خلق و خو، استرس و حالت­های هیجانی شخص نسبت به شرایط و وقایع، همگی بر چگونگی حس خودکارآمدی تأثیر می­گذارند (بندورا، ۱۹۷۷) منظور از خودکارآمدی هیجانی میزان نمره­ای است که هر آزمودنی از خرده مقیاس خودکارآمدی هیجانی موریس (۲۰۰۱) کسب می­ کند. مقیاس اندازه ­گیری این متغیر فاصله­ای است.
۴-کیفیت زندگی
شامل ادراک فرد از موقعیت یا وضعیت خود در زندگی است که با توجه به زمینه فرهنگی، اقتصادی و نظام ارزش ها و جایی که فرد در آن زندگی می کند، اهداف، انتظارات، استاندارها و علایقش نیز متفاوت می باشد(سازمان جهانی بهداشت، ۱۹۹۹). در بیشتر مقالات، کلماتی مانند بهزیستی، رفاه و زندگی مطلوب مترادف با کیفیت زندگی می آید. اما نکته مهم، این است که اندازه گیری کیفیت زندگی به خصوص کیفیت زندگی مرتبط با سلامت و لحاظ کردن شرایط زندگی، دیدگاه ها و اهداف و علایق، در برنامه ریزی های ارتقاء سلامت، باعث کاهش هزینه های خدمات و بهداشت در جامعه می شود(پسندیده، ۱۳۸۶).
۱-۷-تعاریف عملیاتی
خود کار آمدی تحصیلی : در این پژوهش منظور از خود کار آمدی تحصیلی نمره ای است که هر آزمودنی از آزمون خود کار آمدی تحصیلی (موریس ، ۲۰۰۱) آورده است .
خود کار آمدی اجتماعی : در این پژوهش منظور از خود کار آمدی اجتماعی نمره ای است که هر آزمودنی از آزمون خود کار آمدی اجتماعی (موریس ، ۲۰۰۱) آورده است .
خود کارآ مدی هیجانی : در این پژوهش منظور از خود کار آمدی هیجانی نمره ای است که هر آزمودنی از آزمون خود کار آمدی هیجانی (موریس ، ۲۰۰۱) آورده است .

ب- واریز هزینه داوری و ارائه مدارک و مستندات:

به استناد بند ۴ ماده ۲۶ اساسنامه سازمان بورس و اوراق بهادار و مصوبه شورای عالی بورس و اوراق بهادار به تاریخ ۲۱/۱۲/۱۳۸۵، نرخ هزینه داوری به شرح ذیل توسط خواهان پرداخت و فیش واریزی ارسال می گردد: تا ده میلیون ریال مبلغ مورد اختلاف (خواسته) یک میلیون ریال و نسبت به مازاد ده میلیون ریال ۵/۱ درصد از مبلغ خواسته و نیز به استناد ماده ۱۶و بند الف ماده ۳۸ قانون مالیات بر ارزش افزوده مصوب ۱۷/۲/۸۷ مجلس شورای اسلامی ۳% از هزینه داوری تعیینی، مالیات و عوارض، ظرف ده روز به حساب بانکی مربوط واریز و فیش آن ضمیمه پرونده می گردد. لازم به ذکر است مبلغ و مهلت و نتیجه عدم پرداخت هزینه در اخطاری که از دبیرخانه هیأت داوری ابلاغ می گردد درج شده و در صورت عدم پرداخت این هزینه در مهلت مقرر، قرار رد دعوا از سوی دبیر هیأت داوری که مسئول دبیرخانه هیات نیز است، صادر می شود. در این صورت خواهان دعوا می تواند ظرف ده روز پس از ابلاغ قرار، نزد هیأت داوری اعتراض نماید. در صورت تایید قرار، پرونده مختومه می شود. خواهان باید برای اثبات ادعای خویش مدارک و مستندات خود را جهت درج در پرونده به دبیرخانه هیأت ارائه دهد. ارائه اصول کلیه مدارک استنادی در جلسه اول رسیدگی ضرورت دارد. از سویی دیگر طرح دعوا در هیات داوری ممکن است توسط اشخاصی به جز اصیل صورت گیرد. جهت احراز هویت خواهان، وی بایستی مدارک هویتی داشته و یا اگر درخواست رسیدگی را وکیل/نماینده قانونی ارائه نموده اند، نامه نمایندگی یا وکالتنامه معتبر ضمیمه درخواست رسیدگی گردد. لازم به یادآوری است که کلیه مقررات وکالت در دادگاهها در این مرجع نیز مجری بوده و وکلای محترم دادگستری و کارآموزان بایستی متناسب با خواسته اقدام به الصاق تمبر مالیاتی بر وکالت نامه نمایند.

ج- گواهی عدم سازش از کانون مربوطه:

به استناد ماده ۳۶ قانون بازار اوراق بهادار مصوب آذرماه ۱۳۸۴ رسیدگی پرونده ها در هیأت منوط به عدم سازش طرفین اختلاف در کانون مربوطه می‌باشد. کانون مربوط پس از برگزاری جلسه جهت حل و فصل قضیه اختلافی و عدم حصول نتیجه اقدام به صدور گواهی عدم سازش نموده که این گواهی یکی از مقدمات طرح پرونده در هیأت داوری قلمداد می‌شود. نکته شایان ذکر این که دعاوی مربوط به عرضه اولیه موضوع ماده ۴۳ قانون بازار اوراق بهادار و دعاوی عدم پرداخت سود توسط ناشران موضوع ماده ۱۵ قانون توسعه ابزار ها و نهادهای مالی نیاز به گذراندن فرایند سازش نداشته و دعاوی مربوط مستقیماً در هیات طرح خواهد شد.
گفتار سوم- نقد مقررات حل و فصل اختلافات ناشی از معاملات بورسی در هیأت داوری
بر اساس ماده ۳۶ قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب آذر ۱۳۸۴ “اختلافات بین “کارگزاران،” “بازارگردانان،” “کارگزار/ معامله‌گران،” “مشاوران سرمایه‌گذاری،” “ناشران،” سرمایه‌گذاران، و سایر اشخاص ذی‌ربط ناشی از فعالیت حرفه‌ای آن‌ ها، در صورت عدم ‌سازش در “کانون"‌ها توسط “هیئت‌ ‌داوری” رسیدگی می‌شود. برای طرح دعوا در هیأت داوری خواهان ناگزیر است ابتدا به مرجعی مراجعه کند که صرفاً ماهیت میانجیگری و سازشی دارد.
در راستای اجرای ماده ۳۶ قانون بازار و بند ۵ ماده ۷ اساسنامه کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار، دستورالعمل کمیته سازش کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار توسط کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار پیشنهاد و در تاریخ ۱۰/۱۰/۱۳۸۷ به تصویب هیأت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسید. براساس ماده ۲ دستورالعمل مذکور “به منظور ایجاد سازش در اختلافات ناشی از فعالیت حرفه‌ای کارگزاران، کارگزار/معامله‌گران، بازارگردانان که بین آنها با یکدیگر یا با سایر اشخاص به وجود می آید کمیته‌ای تحت عنوان “کمیته سازش” در کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار (که از این پس کانون نامیده می‌شود) تشکیل گردید. مطابق مصوبات هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار، اختلافات تشکل های خود انتظام از جمله بورس‌ها، بازارهای خارج از بورس ، شرکت سپرده گذاری مرکزی و کانون ها و یا آن دسته از فعالان بازار اوراق بهادار نیز که فاقد کانون مربوطه می‌باشند، در کمیته سازش کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار مطرح و حل وفصل می‌شود. بنابراین راه ورود به فرایند رسیدگی به اکثر اختلافات در بازار سرمایه و صدور آرای قطعی و لازم الاجرا و احقاق حقوق سرمایه گذاران ، نهادهای مالی و تشکل‌های خود انتظام، تشکیل پرونده درکمیته سازش کانون کارگزاران می‌باشد.
کمیته سازش متشکل از سه عضو شامل نماینده‌ای از بورس ذیربط بر حسب موضوع اختلاف به انتخاب هیأت مدیره آن بورس، نماینده‌ای از کانون به انتخاب کانون و نماینده‌ای از سازمان به انتخاب هیأت مدیره می‌باشد. بورس ذیربط، کانون و سازمان علاوه بر نماینده اصلی خود، هر یک عضو علی‌البدل تعیین و معرفی می‌نمایند تا در صورت غیبت عضو اصلی مربوط در جلسات کمیته سازش شرکت نمایند. شرایط اعضای علی‌البدل همانند اعضای اصلی است. بر اساس ماده ۱۵ دستورالعمل، عدم اجرای مفاد سازش از سوی هر یک از طرفین به منزله‌ی عدم سازش بوده و به درخواست هر یک از طرفین گواهی عدم سازش صادر می‌گردد. عدم حضور خوانده پس از سه بار دعوت به جلسه کمیته سازش و انقضای مهلت حداکثر دو ماه، در حکم عدم سازش تلقی می‌شود. در این صورت کمیته سازش با ذکر دلایل و ابلاغ مستندات و صدور گواهی عدم سازش، گواهی مزبور را به هیأت داوری ارسال می کند.
در صورت سازش در کمیته سازش کانون کارگزاران اختلاف حل و فصل و گواهی سازش بین طرفین دعوا صادر می شود و به امضای طرفین می‌رسد در غیر اینصورت با صدور گوهی عدم سازش پرونده به هیأت داوری ارسال خواهد شد. براساس ماده ۳۷ قانون بازار “هیئت‌ ‌داوری” متشکل از سه عضو می‌باشد که یک عضو توسط رییس قوه قضاییه از بین قضات باتجربه و دو عضو از بین صاحب‌نظران در زمینه‌های اقتصادی و مالی به پیشنهاد “سازمان” و تأیید “شورا” به اختلافات رسیدگی می‌نمایند. رییس قوه قضاییه و “سازمان” با تأیید “شورا” علاوه بر نماینده اصلی خود، هریک عضو علی‌البدلی تعیین و معرفی می‌نمایند تا در صورت غیبت عضو اصلی مربوط در “هیئت‌داوری” شرکت نمایند. شرایط عضو علی‌البدل همانند عضو اصلی می‌باشد براساس تبصره یک ماده مذکور ریاست “هیئت‌ ‌داوری” با نماینده قوه قضائیه خواهد بود. مدت مأموریت اعضای اصلی و علی‌البدل دوسال می‌باشد و انتخاب مجدد آنان حداکثر برای دو دوره دیگر بلامانع است ."هیئت‌ ‌داوری” دارای دبیرخانه‌ای ‌است که در محل “سازمان” تشکیل می‌گردد . بودجه “هیئت داوری” در قالب بودجه “سازمان” منظور و پرداخت می‌شود . آرای صادر شده از سوی “هیئت‌‌ داوری” قطعی و لازم‌الاجراست و اجرای آن به ‌عهده‌ اداره‌ها و دوایر اجرای ثبت اسناد و املاک می‌باشد.
براساس ماده ۵ قانون “توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید در راستای تسهیل اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل و چهارم قانون اساسی” هرگونه اختلاف ناشی از سرمایه‌گذاری در صندوقهای موضوع مادۀ (۲) و فعالیت آنها و نیز اختلاف بین ارکان صندوق در هیئت داوری موضوع قانون “بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران” رسیدگی می‌شود. “در صورتی که اوراق بهادار پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار یا بازار خارج از بورس و یا اوراق بهادار مبتنی بر کالا که در بورس کالا پذیرفته می‌شود متضمن سود مصوب، سررسید شده یا تضمین شده باشد، باید به موقع و در چهارچوب مقررات توزیع و پرداخت شود. در صورت خودداری ناشران و شکایت صاحبان اوراق بهادار یا سازمان، موضوع در هیئت داوری قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران طرح و آراء صادره در این‌خصوص از طریق اجرای احکام دادگاه‌ها قابل اجرا است. آراء صادره درخصوص جریمه‌ها لازم‌الاجرا بوده و از طریق دوائر اجرای ثبت و اجرای احکام دادگاهها قابل وصول است.
رسیدگی به اختلافات حرفه‌ای بین فعالان بازار از صلاحیت محاکم عمومی که با وجود اینکه مرجع تظلمات عمومی هستند، در قانون منتزع شده است. در عمل نیز دادگاه‌های عمومی با صدور قرار عدم صلاحیت از رسیدگی خودداری نموده‌اند که این امر نیز در دیوان عالی کشور مورد تایید قرار گرفته است. با توجه به ماده ۳۶ قانون بازار اوراق بهادار، منشأ اعتبار صلاحیت هیأت داوری قانون است و متمایز از داوری اختیاری موضوع آئین دادرسی مدنی است که منشأ اعتبار آن تراضی طرفین است. با این وصف طرفین نمی‌توانند به تراضی، صلاحیت هیأت را در رسیدگی به دعاوی مربوطه سلب نموده و محاکم را به عنوان مرجع فصل خصومت تعیین نمایند اما این امر مانع از آن نیست که طرفین به جای طرح دعوا در مرجع صالح بر اساس موافقتنامه داوری، رسیدگی به دعوا را به داوری ثالث بسپارند.
صلاحیت هیات داوری، یک صلاحیت حقوقی است و تنها به موارد حقوقی (اختلافات) رسیدگی می‌کند و در صورت اثبات ادعا حکم به جبران خسارت صادر می‌شود. لذا هیات داوری صلاحیت صدور حکم کیفری یا انضباطی ندارد. از منظر دیگری هیأت داوری موضوع قانون بازار اوراق بهادار دارای یک صلاحیت اختصاصی است. منظور از صلاحیت اختصاصی هیأت داوری این است که رسیدگی به اختلافات حرفه‌ای فعالان بازار صرفاً در صلاحیت هیات بوده و وجه اشتراکی با دیگر مراجع ندارد. این امر به دو اعتبار تقسیم می گردد: الف) به اعتبار موضوع. ب) به اعتبار اشخاص. به اعتبار موضوع، از این جهت که به کلیه اختلافات «ناشی از فعالیت حرفه‌ای» رسیدگی می‌کند بر خلاف هیأت داوری قانون سابق که فقط به اختلافات «ناشی از معاملات» رسیدگی می‌کرد. به اعتبار اشخاص، از این جهت که کلیه فعالان بازار که تحت شمول قانون بازار اوراق بهادار و قانون توسعه ابزار ها و نهادهای مالی هستند باید برای حل اختلافات ناشی از فعالیت حرفه‌ای خود به این هیأت مراجعه نمایند.
برخلاف هیات داوری در قانون سابق که فقط به اختلافات بین کارگزاران با یکدیگر یا با سرمایه‌گذاران رسیدگی می‌نمود. هیأت داوری مزبور دارای صلاحیت اشتراکی نیز هست؛ بدین معنا که هیأت در یک مورد با هیأت مدیره بورس در عرضه اولیه صلاحیت اشتراکی دارد، و آن در مورد خسارات وارده به فعالان ناشی از قصور یا تخلف ناشران در عرضه اولیه می‌باشد. این امر در تبصره ۱ ماده ۴۳ قانون بازار طرح شده است که بر این اساس در مورد خسارات ناشی از قصور یا تخلف ناشران در عرضه اولیه که به هر یک از فعالان وارد شده باشد، قانونگذار دو مرجع را مشخص کرده که زیاندیده مخیر است دعوای خود را در هیأت مدیره بورس یا هیأت داوری طرح نماید بدیهی است با توجه به تبصره ۵ ماده ۳۷، اگر خواهان، هیأت داوری را انتخاب کند با رأی قطعی و لازم الاجرا مواجه خواهد بود ولی اگر در هیأت مدیره بورس طرح دعوا نماید رای قطعی نمی‌باشد و امکان تجدید نظر خواهی وجود دارد.
هیأت داوری بازار سرمایه “صلاحیت مبتنی بر بازار” نیز دارد. بدین معنا که هیأت داوری هم صلاحیت ملی و کشوری دارد و هم صلاحیت رسیدگی به دعاوی له یا علیه اتباع خارجی که در چارچوب قانون بازار و آیین نامه‌ها و دستورالعمل های مربوطه اقدام به فعالیت حرفه‌ای در بازار می‌کنند از آنجا که هیات داوری ماهیتاً «داوری» اختیاری یا سازمانی محسوب نشده بلکه یک مرجع شبه قضایی با صلاحیت قانونی و ذاتی خاص به شمار می‌رود، لذا برخی از اصحاب دعاوی مطروحه در این مرجع یا وکلای آنان، به تصور این که این مرجع داوری اختیاری می‌باشد، ایراد عدم صلاحیت هیأت به استناد اصل ۱۳۹ قانون اساسی را مطرح می‌کنند. مطابق این اصل"صلح دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی یا ارجاع آن به داوری در هر مورد، موکول به تصویب هیات وزیران است و باید به اطلاع مجلس برسد..” از آنجا که داوری مندرج در قانون آئین دادرسی مدنی امری اختیاری بوده و داوری مقرر در ماده ۳۶ قانون بازار اوراق بهادار تکلیف قانونی است و رسیدگی به اختلافات اشخاص ذیربط ناشی از فعالیت حرفه‌ای آنها در صورت عدم سازش الزاماً توسط هیأت داوری صورت می‌گیرد، لذا این مرجع صلاحیت رسیدگی به دعاوی علیه شرکت‌ های دولتی را نیز بر عهده دارد.
نتیجه‌گیری
تفاوت عمده بین معاملات بورس با سایر معاملات اقتضا می‌کند تا اصول خاصی بر این حوزه حاکم باشد؛ اصول و قواعد خاصی که در این پژوهش مورد تبیین و تحلیل قرارگرفت عبارتند از اصل تشریفاتی بودن معاملات، اصل شفافیت( عدالت در دسترسی به اطلاعات)، اصل رقابت منصفانه، اصل نظارت که نتیجه‌گیری هر اصل به شرح ذیل می‌باشد.
در خصوص اصل تشریفاتی بودن معاملات در حوزه بازار سرمایه، با تحلیل بند (ب) ماده ۹۹ قانون برنامه‌ی پنج‌ساله‌ی پنجم توسعه‌ی جمهوری اسلامی ایران، مصوب دیماه ۱۳۸۹مجلس شورای اسلامی که مقرر می‌دارد: «معاملات اوراق بهادار ثبت‌شده در سازمان فقط در بورس‌ها و بازارهای خارج از بورس دارای مجوز و با رعایت مقررات معاملاتی هر یک از آنها حسب‌مورد امکان‌پذیر بوده و معامله‌ی اوراق بهادار مذکور بدون رعایت ترتیبات فوق فاقد اعتبار است» به این نتیجه رسیدیم که عدم اعتبار در این ماده به معنای بطلان و عدم تحقق معامله است. همچنین قسمت اخیر بند دو ماده یک آیین نامه معاملات در شرکت بورس اوراق بهادار تهران مصوب ۲۵/۱۰/۱۳۸۵ شورای عالی بورس اوراق بهادار که می‌گوید «هر معامله زمانی قطعیت می‌یابد که به تآیید بورس برسد.» کاملاً مشهود است که معاملات بورسی تشریفاتی هستند و صرف اراده خریدار و فروشنده منجر به تشکیل عقد نمی‌گردد و عدم رعایت این تشریفات طبق قاعده موجب بطلان معامله است. از اصول دیگری که جای بحث داشت اصل رقابت منصفانه و اصل شقافیت بازار(عدالت در دسترسی به اطلاعات) در معاملات بورس است که در واقع شفافیت بازار سرمایه منجر به رقابت منصفانه و سالم در معاملات بورس می‌گردد. لازمه‌ی رقابت در یک بازار داشتن اطلاعات کافی در حوزه آن بازار است. به همین دلیل است که الزام به ارائه اطلاعات همیشه یکی از سر فصل‌های اصلی مقررات راجع به اوراق بهادار بوده است. شیوه‌ی انجام معاملات و نظام قیمت‌گذاری موضوع معامله اعم از اوراق بهادر در بازار بورس اوراق، کالا و مواد اولیه در بازار بورس کالا و انرژی مثل برق در بازار بورس انرژی بر اساس حراج و چانه زنی و قاعده “عرضه و تقاضای” بازار تعیین می‌گردد و این امر می‌تواند مبنای اصل رقابتی بودن بازار سرمایه قرار بگیرد.
درتأیید اصل رقابت در معاملات بورسی ماده‌ی ۹ آیین نامه معاملات در شرکت بورس اوراق بهادار تهران (مصوب۰۲/۱۱/۱۳۸۵) شورای عالی بورس و اوراق بهادار می‌گوید: «معاملات بورس باید در شرایط رقابتی و همواره به صورت حراج انجام شود. در صورتی که انجام معامله‌ای به صورت حراج ممکن نباشد، این معاملات با مصوبه‌ی شورای بورس خارج از جلسه‌ی رسمی معاملات قابل انجام است». همچنین رقابتی بودن معاملات و داد و ستد اوراق بهادار به بالاترین پیشنهاد، که به عنوان یک اصل و قاعده در ماده ۳ آیین نامه فوق الذکر تأکید شده، مانع از آن نیست که مدیریت بورس از هرگونه تقلب در رقابت ساختگی جلوگیری نماید. از سویی دیگر برای ایجاد رقابت سالم و منصفانه در بورس‌های کالایی بر اساس ماده ۱۸ قانون “توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید در راستای تسهیل اجرای سیاست‌های کلی‌اصل چهل و چهارم قانون اساسی مصوب ۲۵/۰۹/۱۳۸۸ مجلس شورای اسلامی‌، دولت مکلف شد کالای پذیرفته شده در بورس را از نظام قیمت‌گذاری خارج نماید تا قیمت گذاری بر اساس رقابت صورت گیرد. از طرفی امکان دسترسی به اطلاعات، شفافیت بازار را بالا می‌برد، در این صورت امکان رقابت منصفانه در یک بازار بیشتر است بر همین اساس به نظر می رسد اصل شفافیت بازار از اصول حاکم بر معاملات است. در واقع آنچه را که در قواعد عمومی قراردادها در ارتباط با موضوع معامله یا مبیع باید رعایت شود خصوصاً در عین کلی که باید جنس، وصف و مقدار موضوع معامله به طور شفاف و دقیق بیان گردد در معاملات بورس افشای اطلاعات ومشخصه های سهام و ارائه صورت های مالی و حسابرسی در تعیین قیمت و ارزش گذاری سهام که مبتنی بر نظام عرضه و تقاضا و چانه زنی است بسیار اهمیت می‌یابد. در همین راستا بر اساس ماده ۳۱ قانون بازار “بورس مکلف است فهرست، تعداد و قیمت اوراق بهادار معامله‌شده در روزهای معامله را طبق ضوابط مصوب “سازمان” تهیه و به ‌اطلاع عموم برساند. این فهرست در حکم سند رسمی است، و در سوابق بورس نگاه‌داری خواهد شد". در اجرای ماده مذکور؛ “دستورالعمل انتشار اطلاعات معاملات توسط بورس اوراق بهادار تهران (شرکت سهامی عام) در تاریخ ۰۶/۰۴/۱۳۸۸ به تصویب هیأت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسید و مبنای انتشار و افشاء اطلاعات در بازار سرمایه قرار گرفت.
به عنوان قاعده‌ای کلی برای اصل نظارت بر معاملات بازار سرمایه باید کلیت قانون بازار اشاره کرد که نظارت بر بازار سرمایه را از وظایف ذاتی سازمان بورس دانسته است. بر همین اساس رسالتی که مجلس شورای اسلامی بر دوش سازمان بورس و اوراق بهادار جهت نظارت بر بازار سرمایه نهاده است بطور خاص در ماده ۱۲۲ دستورالعمل اجرایی نحوه‌ی‌ انجام معاملات در بورس اوراق بهادار تهران در بخش معاملات عنوان شده است براساس ماده مزبور؛ “بورس مکلف است بر محاسبات شاخص‌های تعریف شده در سامانه معاملات، محاسبه قیمت‌های پایانی و تنظیمات سامانه معاملات بصورت مستمر نظارت نماید و در صورت لزوم موارد را از مدیریت سامانه معاملات پیگیری نماید.” به همین دلیل اصل نظارت از اصول پذیرفته شده در حوزه معاملات بورس می باشد. اینکه چه شرایط و ضوابطی برای تحقق یا انعقاد معاملات در بورس وجود دارد باید گفت معاملات اوراق بهادار در یکی از بازارهای بورس انجام خواهد شد ساعت و روزهای انجام معامله انواع اوراق بهادار در بورس، به استثناى روزهاى تعطیل رسمی توسط هیئت‌مدیره"بورس” تعیین و اعلام می‌شود. تغییرات ساعت و روزهای انجام معامله حداقل ۱۵ روز قبل از انجام بایستی به اطلاع عموم برسد. انجام معاملات از طریق کارگزاران انجام می‌شود. از آن‌جا که دادوستد اوراق بهادار با بهره گرفتن از سیستم رایانه‌ای و براساس کد خریدار و فروشنده انجام می‌شود، لازم است همه خریداران و فروشندگان دارای کد منحصر به خود باشند تا کارگزار بتواند براساس آن به خرید و فروش اوراق بهادار بپردازد.
در خصوص اصل لزوم حل و فصل اختلافات از طریق هیآت داوری، در قانون تأسیس بورس اوراق بهادار مصوب ۱۳۴۵ صرفاً اختلافات ناشی از معاملات بازار سرمایه توسط هیأت داوری بورس حل و فصل می‌گردید؛ اما براساس ماده ۳۶ قانون بازار اوراق بهادار مصوب ۱/۹/۱۳۸۴ مجلس شورای اسلامی اختلافات ناشی از فعالیت های حرفه‌ای بازار سرمایه در هیآت داوری سازمان بورس حل و فصل می‌شود، این ماده مقرر می‌دارد: «اختلافات بین کارگزاران، بازارگردانان، کارگزار/معامله گران، مشاوران سرمایه گذاری، ناشران، سرمایه گذاران و سایر اشخاص ذی‌ربط ناشی از فعالیت حرفه‌ای آن ها، در صورت عدم سازش در کانون ها توسط هیأت داوری رسیدگی می‌شود.» مطابق این ماده، رسیدگی به کلیه اختلافات فعالان بازار سرمایه منوط به حرفه‌ای بودن منشاء، در صلاحیت هیأت داوری قرار دارد و صلاحیت عام دادگاه‌ها در این خصوص تخصیص خورده و دادگاه‌ها دیگر در خصوص دعاوی حقوقی فعالان بازار سرمایه که ناشی از فعالیت حرفه‌ای آنان است، صلاحیت رسیدگی ندارند. لذا در هیأت داوری موضوع قانون سال ۸۴ کلیه اختلافات حرفه‌ای بازار سرمایه قابل طرح در هیآت داوری است و صلاحیت آن اجباری است. منشأ اعتبار صلاحیت هیأت داوری قانون است و متمایز از داوری اختیاری موضوع آئین دادرسی مدنی است که منشأ اعتبار آن تراضی طرفین است. با این وصف طرفین نمی‌توانند به تراضی، صلاحیت هیأت را در رسیدگی به دعاوی مربوطه سلب نموده و محاکم را به عنوان مرجع فصل خصومت تعیین نمایند.
پیشنهاد
آنچه پس از مطالعات فراوان و نگارش این نوشتار در جهت بهبود وضعیت مقررات بازار سرمایه به نظر می‌رسد عبارت است از:

 

1. 1. در زمینه‌ی اصل شفافیت بازار بورس و شفافیت معاملات همانطور که اشاره شد ناشران اوراق بهادار باید براساس دستورالعمل افشای اطلاعات شرکت‌های ثبت شده نزد سازمان و بر اساس زمانبندی‌هایی که این دستورالعمل تدوین کرده است اطلاعاتی که تأثیر مثبت و منفی در ارزش‌گذاری سهام آن شرکت می‌گذارد، افشاء نمایند، ولی متأسفانه این دستورالعمل جامعیت لازم را برای افشاء اطلاعات ندارد و همیشه بازار سرمایه دستخوش تغییراتی بر اساس شایعات بی اساس بازار می‌باشد همچنین تعریف مشخصی از شایعه یا مرجع تعیین تکلیف برای این شفاف سازی وجود ندارد و رفع شایعات در بازار بورس در قوانین و مقررات مسکوت مانده است لذا سازمان بورس می‌تواند این اختیار را برای هیأت مدیره‌ی بورس مربوطه در نظر گیرد که با اطلاع به ناشر در مورد شایعه مورد نظر توضیح دهد.

 

1. 1. در خصوص لزوم اصل نظارت بر بازار بورس عنصر قانونی آن در قوانین و مقررات بازار سرمایه تصریح شده است؛ ولی نظارت دقیق و مستمر زمانی مؤثر و مفید خواهد بود که با متخلفین متناسب با تخلف یا جرم ارتکابی برخورد مناسب شود، برای مثال عدم توجه به پیام‌ها و دستورات ناظر بازار؛ براساس دستورالعمل انضباطی کارگزاران مصوب ۱۳/۹/۱۳۸۹ هیأت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار؛ موجب تذکر کتبی به کارگزار بدون درج در پرونده خواهد بود، که باتوجه به فلسه‌ی مجازات‌ها و اصل تناسب کیفر با تخلف ارتکابی به نظر می‌رسد این نوع مجازات‌ها بازدارنده نخواهد بود لذا پیشنهاد می‌شود هیأت مدیره سازمان به عنوان نهاد قانونگذاری نسبت به این امر اهتمام ورزیده و نسبت به تخلفات کاگزاری‌ها که در واقع نماینده و وکیل سفارش دهنده هستند سختگیری بیشتری به خرج دهند تا اعتماد عمومی نسبت به سلامت و امنیت بازار سرمایه بیشتر شود.

 

1. 1. با تحلیل بند (ب) ماده ۹۹ قانون برنامه‌ی پنج‌ساله‌ی پنجم توسعه‌ی جمهوری اسلامی ایران، مصوب دیماه ۱۳۸۹مجلس

 

 

۲-۶-۱ تعریف رضایت شغلی از دیدگاه های گوناگون:
محققان رضایت شغلی را از دیدگاه های گوناگون تعریف و توجیه نموده اند. گروهی معتقدند رضایت شغلی به شدت با عوامل روانی ارتباط دارد و به عبارتی دیگر این عده رضایت شغلی را در درجه اول از دیدگاه های روانی و خصوصیات فردی توجیه می نمایند.
فیشر و هانا (۱۹۳۹) رضایت شغلی را عامل روانی قلمداد می نمایند و آن را نوعی سازگاری عاطفی یا شغل و شرایط اشتغال می انگارند. یعنی اگر شغل مورد نظر رضایت و لذت مطلوب را به فرد ندهد در این حالت فرد شروع به مذمت شغل می نماید و درصدد تغییرات آن بر می آید. به نظر هاپاک (۱۳۹۵) رضایت شغلی مفهومی پیچیده و چند بعدی است و با عوامل روانی، جسمانی و اجتماعی ارتباط دارد. تنها یک عامل موجب رضایت شغلی نمی شود، بلکه ترکیب معینی از مجموعه عوامل گوناگون سبب می گردد که فرد شاغل در لحظه معین از زمان از شغلش احساس رضایت کند و به خود بگوید از شغلش راضی است و از آن لذت می برد و فرد با تأکیدی که بر عوامل مختلف از قبیل میزان درآمد، ارزش اجتماعی شغل، شرایط محیط کار و فرآورده اشتغال در زمان های متفاوت دارد به طریق گوناگون احساس رضایت از شغلش می نماید. (عباس زادگان، ۱۳۷۰)
گینزبرگ و همکارانش (۱۹۵۱) که رضایت شغلی را از دیدگاه های گوناگون مورد توجه قرار
دادهاند به دو نوع رضایت شغلی اشاره می کنند:
رضایت درونی که از دو منبع حاصل می گردد؛ اول احساس لذتی که انسان صرفاً از اشتغال به کار و فعالیت عایدش می شود. دوم لذتی که بر اثر مشاهده پیشرفت و یا انجام برخی مسئولیت های اجتماعی و به ظهور رساندن توانایی ها و رغبت های فردی به انسان دست می دهد.
رضایت بیرونی که با شرایط اشتغال و محیط کار ارتباط دارد و در هر لحظه در حال تغییر و تحول است.
عوامل درونی که خصوصیات و حالات فردی را شامل می گردند در مقایسه با عوامل بیرونی که شرایط کار و اشتغال را در بر می گیرد از ثبات بیشتری برخوردار است. لذا رضایت درونی پایدارتر از رضایت بیرونی است و رضایت کلی از شغل نتیجه مقابل بین رضایت درونی و بیرونی است.
با توجه به تمام تعاریف رضایت شغلی را به صورت زیرجمع بندی می کنیم:
مجموع تمام جنبه های مثبت و منفی که به حقوق فرد، شرایط فیزیکی و روحی محیط کار، اقتدار و اختیار شغلی و توانایی به کار بردن این قدرت، سطح موفقیت ثبت شده توسط فرد، پاداشهایی که به خاطر موفقیت به او داده می شود، جایگاه اجتماعی که فرد در ارتباط با شغلش بدست می آورد و همچنین روابط فرد نسبت به همکاران و مدیران و سرپرستاران وی مربوط می شود. برآورده شدن هر یک از عوامل فوق به تنهایی می تواند باعث رضایت شغلی شود. رضایت شغلی تنها در صورتی به وجود می آید که تمام عناصر در جای خود برآورده شود (عبدی، ۱۳۷۳).
۲-۷ نظریه های رضایت شغلی
در این قسمت به طور مختصر به ارائه نظریه های مهم خشنودی شغلی به شرح زیر می پردازیم:
۲-۷-۱ نظریه سلسله مراتب نیازها مازلو:
بیشتر روانشناسان سازمانی بر این باورند که سلسله مراتب نیازهای مازلو (۱۹۵۴) در بررسی خشنودی شغلی، کاربردپذیر می باشد.
این نظریه، پنج نوع از نیازهای انسانی را به ترتیب اهمیت و از پایین به بالا مشخص می نماید. که عبارت هستند از:
نیازهای فیزیولوژیک یا جسمی (مثل، نیاز به غذا، آب، هوا و…)، نیازهای ایمنی یا امنیت (مثل، نیاز به امنیت اقتصادی، شغلی و …)، نیازهای اجتماعی یا محبت و تعلق گروهی(مثل، نیاز به مهربانی، عشق، پذیرش و …) نیازهای احترام و حرمت (مثل، نیاز به پیشرفت، شناسایی، تأیید و احساس ارزشمندی و …) و نیازهای خودشکافی و تحقق خود (مثل، نیاز به الفعل سازی حداکثر استعدادهای بلقوه و …).
به طور کلی، مازلو استدلال مینمود که اولویت نیاز بالاتر، به عنوان تابعی از میزان کامروائی (ارضاء) نیازی که در سلسه مراتب نیازها در زیر آن قرار دارد، افزایش پیدا می نماید، از این رو، خشنودی شغلی، باید با توجه به این نکته تعیین شود که شغل فرد، چگونه پاسخگوی نیازهایی است که برای او

جنبهی غالب دارد و هنوز ارضاء نشده اند.
بسیاری از اندیشمندان با این امر که امروزه اکثر مردم، نیازهای سطح پایین سلسله مراتب مذکور را نسبتاً ارضا نموده و در محیط کار، در پی ارضای نیازهای سطوح بالاتر سلسله مراتب خود هستند، نظریه مازلو را تأیید نموده اند. به این جهت، اگر بخواهیم رفتار کار- بر انگیخته و بارور داشته باشیم، باید
محیط های کار را طوری تغییر دهیم که به نیازهای سطح بالاتر سلسله مراتب مذکور نیز، فرصتی برای ارضاء و کامروایی فرد برای خود شکوفایی، او را خلاق وتر، بارورتر، کمتر تدافعی و تواناتر در تعامل با دیگران می سازد. (کورمن،۱۹۷۷؛ ترجمه: شکرکن،۱۳۷۰)
۲-۷-۲ نظریه دو عاملی انگیزشی- بهداشتی هرزبرگ:
هرزبرگ و همکاران(۱۹۵۹) پس از بررسی های فراوان، اظهار داشتند که خشنودی شغلی از مجموعه عللی کاملاً متفاوت از ناخشنودی شغلی، نشأت می گیرد. وی معتقد است که انسان، دو دسته نیاز متفاوت دارد که اساساً مستقل از یکدیگرند و به روش های متفاوتی رفتار را تحت تأثیر قرار می دهند که عبارت هستند از:
الف- عوامل بهداشتی:
هرزبرگ می گوید که وقتی افراد از شغل خود احساس ناخشنودی می نمایند، ناخشنودی آنها به زمینه ها یا محیط مربوط می شود که در آن کار می کنند. یا به عبارت دیگر، ناخشنودی آنها به شرایطی مربوط می شود که تحت آن شرایط، کار انجام می گیرد و از جمله عوامل بهداشتی، عبارت هستند از: خط مشی های سازمانی، نحوه اداره و مدیریت سازمان، چگونگی سرپرستی، شرایط فیزیکی کار، روابط متقابل اجتماعی کارکنان با یکدیگر، سطح حقوق و درآمد، ایمنی و امنیت شغلی، مقام و منزلت سازمانی و….
هرزبرگ، معتقد است که کارکرد اصلی عوامل مذکور، ممانعت از ناخشنودی شغلی است، یعنی عدم ارضاء این نیازها، منجر به ناخشنودی می شود و ارضاء آنها، ناخشنودی و کم کاری را مرتفع می نمایند ولی در زمینه ایجاد انگیزش در فرد و بارورتر کردن عملکرد، چندان کاری انجام نمی دهند، در هر حال، وی ارضاء این عوامل را برای تأمین، حفظ بهداشت و سلامت کارکنان و تدام فعالیت سازمان، لازم می دانست. (از کمپ،۱۹۹۰؛ ترجمه: عبدی، ۱۳۷۳).
ب- عوامل انگیزشی
هرزبرگ می گوید که وقتی افراد از شغل خود، احساس خشنودی می نمایند، این خشنودی به فعالیتها، محتوای شغل یا ماهیت کار مربوط می شود، به نحوی که ارضاء این نیازها، موجب تأثیر مثبت در میزان خشنودی شغلی و انگیزش کارکنان برای عملکرد بهتر می شود از جمله عوامل انگیزشی، عبارت هستند از: احساس کسب موفقیت، رشد و پیشرفت شغلی، بازشناسی یا قدر دانی از افراد و کار آنها، کار تلاش برانگیز یا چالشی برانگیز یا چالشی، مسئولیت فزاینده، استقلال کاری، ارتقاء شغلی و… (همان منبع).
هرزبرگ، معتقد است که خشنودی شغلی، اساساً تابعی از کامروایی(ارضاء) نیازهای بالاتر، از قبیل نیازهای احترام و خودشکوفایی است، بنابراین می توان گفت که ارضای عوامل انگیزشی، فرصتی برای رشد و کمال فرو به وجود می آورد و غالباً توانایی او را برای عملکرد. بهتر، افزایش می دهد و به همین علت، هرزبرگ، مدیران را به اتخاذ روش پر مایه سازی یا غنی سازی مشاغل یا طراحی مجدّد مشاغل برای افزایش مسئولیت، تلاش، پیشرفت و پیش بینی فرصتهایی برای ارتقاء فردی کارکنان و ارضای انگیزنده ها در محیط کار تشویق می نماید. (کورمن، ۱۹۷۷؛ ترجمه: شکرکن،۱۳۷۰).
پژوهشهای گسترده ای در رابطه با این نظریه به عمل آمده است که نتایج آمیخته با ابهام است، عمده انتقادات مربوط به روش شناسی و شیوه جمع آوری داده های تحقیق اصلی هرزبرگ بوده است به نحوی که در پژوهش های وی، اولاً بر نمونه ی محدودی از مشاغل(مدیران و متخصص ها)تأکید شده و ثانیاً سازوکارهای دفاعی شخصیت و خطاهای اسنادی در گزارشهای توصیفی آزمودنیهای تحقیق او، کنترل نشده است. به عنوان مثال، پژوهشهایی که نظریه دو عاملی را با کارگران یدی و یا کارمندان جزء، به کار بسته اند، این نظریه را چندان تأیید نکرده اند.
کورمن (۱۹۷۷) اظهار می دارد که نظریه دو عاملی هرزبرگ، تصویری ساده از ساز و کاری است که سبب خشنودی یا نا خشنودی می شود، زیرا خشنودی می تواند در محتوای شغل، در زمینه شغل و یا در هر دو، باشد، ضمناً برخی از ابعاد شغل، به ویژه “پیشرفت"، ” مسئولیت” و “بازشناسی"، هم برای خشنودی از بعضی دیگر از ابعاد شغلی، مانند “شرایط کار"، “خط مشی ها"، ” ایمنی” و… مهمتر هستند. با وجود
همه ی این موارد، تأثیر شگرف نظریه مذکور در تطّور فکر و آزمایش در انگیزش کار و محیط های کاری و سازمانهای واقعی (حتی برای منتقدان) قابل انکار نمی باشد زیرا وی این فکر را که پول، حلّال همه مشکلات است را از ذهن مدیران خارج ساخته و راهبردهای غنی سازی شغل را به آنها پیشنهاد نمود (بهینا، ۱۳۷۸).
۲-۷-۳ نظریه کامروائی نیازی:
این نظریه می گوید، خشنودی شغلی، تابعی از درجه کامروائی (ارضاء) نیازهای شخصی فرد در موقعیت شغلی است. به این ترتیب که:
الف: اگر شخص، آنچه را که می خواهد، به دست بیاورد، خشنود خواهد شد.
ب: هر قدر شخص چیزی را بیشتر بخواهد، وقتی آن را به دست بیاورد، خشنودتر خواهد شد و هنگامی که آن را به دست نیاورد، ناخشنودتر خواهد شد.
دو نوع نظریه عمده، این چارچوب را مورد استفاده قرار می دهند که عبارت هستند از: الگوی کاهشی یا تفاضلی و دیگری الگوی ضربی (وروم، ۱۹۶۴)، که در هر دو الگو فرض می کنند که خشنودی شغلی، تابعی مستقیم ار درجه ای است که محیط با ساختار نیازهای فرد، همخوانی دارد.
وروم (۱۹۶۴) در الگوی کاهشی، عنوان می نماید که خشنودی شغلی، تابع معکوسی است از تفاضل یا تفاوت میان همه نیازهای یک شخص و درجه ای که محیط، کامروایی آن نیازها را فراهم می کند. به نحوی که هر چه مجموع تفاوت های فوق، بیشتر باشد، خشنودی، کمتر است و هر چه مجموع
تفاوت های مذکور، کمتر باشد، خشنودی، بیشتر است. (همان منبع)
در الگوی ضربی، نمره نیزهای شخص را در درجه ای که شغل، از عهده کامروایی نیازهای مذکور بر می آید، ضر ب نمایند و سپس این حاصلضرب ها را برای همه نیازها، محاسبه و جمع می نمایند، و در نهایت این مجموع، بیانگر میزان خشنودی شغلی او خواهد بود.
پروژه های شافر(۱۹۵۳)، کوهلن(۱۹۶۳) و وروم(۱۹۶۴) کاربرد هر دو الگوی کاهشی و ضربی را در برآورد خشنودی شغلی مورد تأیید قرار دادند ولی پژوهشهای اشلتزر (۱۹۶۶)، توسی(۱۹۷۰) و نیلی(۱۹۷۳) تأییدی مبنی بر کامل بودن این الگوها برای تبیین خشنودی شغلی نیافته اند. (کورمن، ۱۹۷۷؛ ترجمه: شکرکن،۱۳۷۰).
۲-۷-۴ نظریه گروه مرجع:
این نظریه، با نظریه کامروایی نیازها، مشابه است با این تفاوت که این نظریه در تبیین خشنودی شغلی، به عنوان نقطه عطف خود، بر نیازها، خواست ها و علایق فرد، تأکید نمی نماید، بلکه دیدگاه، عقاید و ارزش های گروهی یرا مورد نظر قرار می دهد که فرد، برای هدایت، ارشاد و ارزشیابی پدیده ها و تعریف واقعیت اجتماعی، به آن می نگرد و چنین گروههایی به گروه “گروه مرجع” فرد، معروف هستند، زیرا این گروه ها تا اندازه زیادی، دید و نگرش فرد را از دنیا و چگونگی ارزشیابی وی را از پدیده های گوناگون محیطی، تعیین می نماید. بر اساس این نظریه می توان پیش بینی نمود که اگر شغلی، علایق، خواست ها و شرایط گروه مرجع شخص آن را دوست خواهد داشت و اگر چنین نباشد، به آن علاقه نخواهد داشت. (کورمن،۱۹۷۷؛ ترجمه: شکرکن،۱۳۷۰).
۲-۷-۵ نظریه انتظارات:
این نظریه معتقد است که انتظارات هر فرد، در تعیین میزان خشنودی شغلی وی، مؤثر هستند و ناخشنودی، معلول ناکامی در رسیدن به انتظارات است، بنابراین اگر انتظارات فرد از شغلش، خیلی زیاد باشد، در این حالت، خشنودی شغلی، معمولاً دیرتر و مشکل تر، حاصل می گردد، زیرا چنین فردی، به مراتب دیرتر از فردی که انتظارات کمتری از شغلش دارد، به احراز خشنودی شغلی نائل می شود.
۲-۷-۶ نظریه برابری:
این نظریه، توسط آدامز (۱۹۶۵) عنوان گردید و پیش بینی می نماید که افراد از کاری خشنود هستند که احساس کنند با آنها به طور منفصانه ای رفتار می شود. وی نابرابری را چنین تعریف می نماید که، هر گاه شخص درک نماید که نسبت دروندادهای او به بازده هایش، در مقایسه با نسبت دروندادهای دیگری که وضعیت و کاری مشابه او دارد (یا با آنچه که خودش در مشاغل مشابه و در مواقع دیگر دریافت می نموده) به بازده های او، نابرابر است، برایش احساس نابرابری پدید می آید و اگر احساس نماید که حالت برابر وجود دارد، یعنی وجود دارد، یعنی تفاوت اندکی بین نسبت های مورد مقایسه باشد، از موقعیت جاری خود، احساس خشنودی و راحتی می نماید.
وی اظهار می دارد که دروندادها، چیزهایی هستند که فرد، ممکن است در کار خود سرمایه گذاری نماید (مثلاً کوشش، تحصیلات، وقت، استعداد، هوش، تجربه، تبحر و …) و بازده ها، چیزهایی هستند که ممکن است عاید وی گردد (مثلاً حقوق، ترفیع، پاداش، قدردانی و …)، این نظریه اظهار می دارد که
نسبت های نابرابر، منجر به حالات انگیزشی منفی (مثلاً تنش و …) می گردند که شخص تلاش در کاهش آنها دارد و روشی که برای کاهش آنها، انتخاب می نماید، ممکن است شخصی به شخص دیگر و یا برای یک شخص خاص، در طی زمان، متفاوت باشد، ولی می تواند مشتمل بر هر یک یا ترکیبی از روش های زیر باشد:
تحریف شناختی دروندادها یا بازده های خود یا دیگری.

نمونه گیری خوشه ای برخی از مواقع در تحقیقات آموزشی به کار می رود در این نوع تحقیقات از کلاس به عنوان واحد نمونه گیری استفاده می شود.
جامعه آماری این تحقیق شامل کارکنان و مدیران شعبه۱سازمان تامین اجتماعی تهران که تعداد آنها ۱۲۰ نفر بود و ازبین آنها تعداد ۳۹ نفر به طور تصادفی برای نمونه تحقیق انتخاب شده اند .

.
هچنین برای تعیین حجم نمونه ازکوکران محدود درسطح خطای ۰۵% استفاده شد. در این پژوهش هوش سازمانی به عنوان متغیر مستقل و عملکرد سازمانی به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شد.
۳-۶ ) روایی و پایایی پرسشنامه :
۳-۶-۱ ) پایایی پرسشنامه :
ابزار سنجشی معتبر است که دارای ویژگی های سازگاری و باز پدیدآوری باشد. یعنی بتوان آن را در موارد متعدد بکار برد و در همه موارد نتیجه یکسانی تولید نماید جهت محاسبه پایایی، روش های متفاوتی وجود دارد از جمله : روش اجرای دوباره ( بازآزمایی ) ، روش موازی یا همتا، روش تصنیف یا دو نیمه کردن و ضریب آلفای کرونباخ.
مطالعات تئوری و تجربی نشان داده است که از بین روش های فوق ، روش آلفای کرونباخ از قدرت و دقت بیشتری برخوردار است . لذا در این تحقیق نیز به منظور تعیین پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است و نمونه های به دست آمده از این پرسشنامه ها به کمک نرم افزار spss میزان ضریب اعتماد به روش آلفای کرونباخ برای متغیر ها محاسبه شد .که این مقدار برای متغیر هوش سازمانی۸۴۰۷۱/۰و برای متغیر عملکرد ۸۴۵/۰ محاسبه شده است.
.

۳-۶-۲)روایی پرسش نامه :
اصطلاحی است که به هدفی که پرسشنامه برای تحقق بخشیدن به آن درست شده است اشاره می کند. آزمونی دارای روایی است که برای اندازه گیری آنچه مورد نظر است ، کافی و مناسب باشد .
برای تعیین روایی پرسشنامه روش های متعددی وجود دارد از چمله این روش ها اعتبار محتوا و اعتبار عاملی و روایی صوری است.
روایی محتوای پرسشنامه :
اعتبار محتوا نوعی اعتبار است که معمولا برای بررسی اجزای تشکیل دهنده یک ابزار اندازه گیری به کار برده می‌شود. به عنوان مثال برای یک آزمون پیشرفت تحصیلی باید اعتبار محتوای آن را مورد نظر قرار داد. اعتبار محتوای یک ابزار اندازه گیری به سوال های تشکیل دهنده آن بستگی دارد. اگر سوال های ابزار معرف وپژگی ها و مهارت های ویژه ای باشد که محقق قصد اندازه گیری آن‌ ها را داشته باشد، آزمون دارای اعتبار محتوا است. برای اطمینان از اعتبار محتوا، باید در موقع ساختن ابزار (مانند طراحی پرسشنامه) چنان عمل کرد که سوال های تشکیل دهنده ابزار معرف قسمت های محتوای انتخاب شده باشد. بنابراین اعتبار محتوا ویژگی ساختاری ابزار است که همزمان با تدوین آزمون در آن تنیده می‌شود. اعتبار محتوای یک آزمون معمولا توسط افرادی متخصص در موضوع مورد مطالعه تعیین می‌شود. از این رو اعتبار محتوا به قضاوت داوران بستگی دارد
اصطلاحی است که به هدفی که پرسشنامه برای تحقق بخشیدن به آن درست شده است اشاره می کند. آزمونی دارای روایی است که برای اندازه گیری آنچه مورد نظر است ، کافی و مناسب باشد .
.روایی صوری:
روایی صوری به این مطلب اشاره می‌کند که سؤال های آزمون تا چه حد در ظاهر شبیه به موضوعی هستند که برای اندازه‌گیری آن تهیه شده اند. در واقع روایی صوری نمی‌تواند نوعی روایی باشد، بلکه تنها یک ویژگی آزمون است که در پاره‌ای مواقع وجود آن مفید به نظر می‌رسد. روایی صوری یک شکل از اشکال روایی محتواست که معمولاً به صورت عددی بیان نمی‌شوند.گردآوری چنین شواهدی اساساً و ضرورتاً مبتنی بر داوری است و چنین داوری‌هایی باید برای هر هدفی به طور جداگانه انجام پذیرد. گردآوری این شواهد شامل بازبینی دقیق و موشکافانه است تا تعیین شود آیا محتوا و هدف‌هایی که آزمون اندازه‌گیری می‌کند، هدف آن مطالبی است که حیطه ی محتوا را تشکیل می دهند یا خیر. در این پژوهش روایی صوری پرسشنامه پررسی گردیده است.
۳-۷) روش های تجزیه و تحلیل اطلاعات :
پس از آن که داده ها گردآوری شد ، باید آنها را پردازش و تفسیر نمود تجزیه و تحلیل داده ها
دو دسته پردازش اصلی به طور عمده در تحقیقات مختلف بر روی داده ها انجام می شود. برای اینکار از آمار  توصیفی و آمار استنباطی استفاده می گردد.
در آمار توصیفی که معمولا به توصیف داده ها می پردازد از شاخص های تمایل مرکزی و شاخص های پراکندگی برای بیان داده های جمع آوری شده استفاده می شود. برای نمایش و نشان دادن نتایج کار معمولا از جداول توزیع فراوانی - بر اساس تعداد موارد مطلق و نسبی ، درصد - و نیز نمودار های مختلف هیستوگرام ، ستونی یا دایره ای استفاده می شود. همچنین در این زمینه استفاده از شاخص های پراکندگی مانند واریانس، انحراف معیار ، انحراف استاندارد و… نیز قابل ذکر است..
در آمار استنباطی به آزمون فرضیه های مورد بررسی در تحقیق پرداخته می شود. آزمون ها ی مختلفی همچون کای اسکوئر، تی- دانشجوئی، رگرسیون، آنالیز واریانس و… در این زمینه مورد استفاده قرار میگیرد.
به منظور تجزیه وتحلیل اطلاعات داده های بدست آمده ازپرسشنامه های جمع آوری شده ازروشهای آماری توصیفی واستنباطی استفاده شد و برای آزمون فرضیه ها ازآزمون همبستگی پیرسون و به منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها نیزاز نرم‌افزار آماریspss استفاده شد.به منظور تجزیه وتحلیل اطلاعات جمع آوری شده از روش های آماری توصیفی مانند میانگین٬ انحراف استاندارد است . از طرفی با توجه به اینکه هدف محقق از انجام این پژوهش تعیین رابطه بین متغیرهای مورد بررسی است این تحقیق از نوع همبستگی و همچنین از آنجا که به توصیف وضع موجود می پردازد از نوع تحقیقات توصیفی بوده است که در بازه زمانی بهمن ماه تا شهریور ۱۳۹۴-۱۳۹۳ انجام شده است.
۳-۸)فرضیات آماری :
Bottom of Form
در آزمون فرضیه‌ها یا آزمون معناداری، پژوهشگر، فرضیه صفر را رد یا قبول می‌کند. یعنی اینکه اگر H₀ پذیرفته شود، فرض می‌شود که H₁ رد شده است و اگر H₀ رد شود H₁ پذیرفته شود. برای تعیین معناداری آماری یک مطالعه پژوهشی، پژوهشگر باید سطح احتمالی یا سطح معناداری آن‌را تعیین کند؛ تا فرضیه صفر در مقابل آن آزموده شود. اگر نتایج مطالعه احتمالی، کمتر از این سطح را نشان دهد، پژوهشگر می‌تواند فرضیه صفر را رد کند. هرگاه اثبات نتیجه پژوهش احتمال بالایی داشته باشد، پژوهشگر باید فرضیه صفر را تأیید کند؛ در حقیقت، از آنجا که فرضیه صفر، عموما بیان نمی‌شود، قبول یا رد، در فرضیه “پژوهش” به‌کار بسته می‌شود، نه در فرضیه صفر (راجر دی. ویمر و جوزف آر. دومینیک؛ پیشین، ص۴۵۸٫)
۳-۹ ) جمع بندی و خلاصه فصل سوم :
در این فصل به بررسی روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش پرداخته شد در ابتدا روش جمع آوری داده مورد بررسی قرار گرفت سپس به پایایی و روایی پرسشنامه های مورد استفاده پرداخته شد برای بررسی پایایی پرسشنامه از آلفای کرونباخ استفاده شد که مقادیر بالای ۰٫۷ نشان دهنده پایایی مناسب پرسش نامه ها است همچنین در تعیین روایی از روایی صوری استفاده شد که نتایج حاکی از روایی مناسب پرسشنامه هاست سپس به جامعه آماری تحقیق ، نحوه برآورد حجم نمونه و نحوه نمونه گیری پرداخته شد و در انتها روش های آماری آزمون فرضیه ها مورد بررسی قرار گرفته است در پژوهش حاضر برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه های استاندارد و برای تنظیم ادبیات تحقیق از منابع کتابخانه ای استفاده شده است .
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل دادهها
۴-۱) مقدمه:
دو دسته پردازش اصلی به طور عمده در تحقیقات مختلف بر روی داده ها انجام می شود. برای اینکار از آمار  توصیفی و آمار استنباطی استفاده می گردد.
در آمار توصیفی که معمولا به توصیف داده ها می پردازد از شاخص های تمایل مرکزی و شاخص های پراکندگی برای بیان داده های جمع آوری شده استفاده می شود. برای نمایش و نشان دادن نتایج کار معمولا از جداول توزیع فراوانی - بر اساس تعداد موارد مطلق و نسبی ، درصد - و نیز نمودار های مختلف هیستوگرام ، ستونی یا دایره ای استفاده می شود. همچنین در این زمینه استفاده از شاخص های پراکندگی مانند واریانس، انحراف معیار ، انحراف استاندارد و… نیز قابل ذکر است.
در آمار استنباطی به آزمون فرضیه های مورد بررسی در تحقیق پرداخته می شود. آزمون ها ی مختلفی همچون کای اسکوئر، تی- دانشجوئی، رگرسیون، آنالیز واریانس و… در این زمینه مورد استفاده قرار میگیرد.
به منظور تجزیه وتحلیل داده های جمع آوری شده ابتدا آمار توصیفی متغیرهای جمعیت شناختی تحقیق شامل جنسیت , میزان تحصیلات و سپس آمار تحلیلی مطرح می گردد.داده های مورد نظر با بهره گرفتن از ابزار پرسشنامه و از طریق نمونه۳۹ تایی گردآوری شده مبنای تجزیه وتحلیل گرفته و براین اساس به سوالات تحقیق پاسخ داده شده است.برای تجزیه وتحلیل داده های پژوهش از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است .برای تجزیه وتحلیل یافته ها از نرم افزار spssنسخه ۱۶استفاده شده است.
۴-۲)امار توصیفی:
در این بخش ویژگیهای جمعیت شناختی نمونه آماری تشریح میشود ویژگیهایی که در این بخش مورد تحلیل قرار می گیرند عبارت است از وضعیت افراد پاسخ دهنده از نظر جنس و تحصیلات.
ویژگیهای افراد پاسخ دهنده ازنظر جنسیت
سیمای پاسخگویان: از بین۳۹ نمونه انتخاب شده۵۶ درصد جمعیت نمونه را زنان و۴۴ درصد آن را مردان تشکیل می دهند.

 

جدول ( ۴ – ۱ ) وضعیت افراد پاسخ دهنده از نظر جنسیت
	جنسیت	فراوانی	درصد	درصد معتبر

ر.ک: کاسه سه، آنتونیو، حقوق کیفری بین المللی، ترجمه حسین پیران، اردشیر امیرارجمند، زهرا موسوی، انتشارات جنگل ۱۳۸۷ ص ۳۷۹ ↑
- این رای متعاقبا در مرحله تمییز ملغی گردید ↑
- ر.ک: کاسه سه، پیشین ص ۳۸۰ ↑
- Paper on some policy issues, supra note, P. 2. ↑
:-Reaffirming the purposes and principles of the charter of U.N and in particular that all states shall refrain from the threat or use of force against the territorial integrity or political independence of any state or in any other manner inconsistent with the purpose of the U.N ↑
- China and the international criminal court, Department of Treaty and Law (MFA) 28 October 2003
www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/zzjg/tyfls/tyfl/2626/2627/t15473.htm. ↑
- Dempsey, Jack T, “Reasonable Doubt: The case against the proposed international criminal court” Cato policy Analysis No. 311, 1998 P.6 ↑
www.icc-cpi.int/library/organs/otp/complementarity.pdf On 1 March 2006 at 3 ↑
- Aut dedere aut judicare ↑
- www.icc-cpi.int/library/organs/otp/complementarity.pdf ↑
- آلمان ( Act to introduce the code of crims against international law; 26 June 2002 )، انگلیس ( United Kingdom ICC Act 2001 ) ، استرالیا ( International criminal court act 2002 )، هلند ( international crimes act 20 June 2002 )، آفریقای جنوبی ( Implementation of of the Rome Statute of the ICC 2002 ) از جمله این کشورها هستند. ↑
- همچون دانمارک که در مواد ۱/۷ ، ۵ و ۶ قانون جنایات بین المللی خود نقض عرف های جنگ را جنایت بر شمرده و یا ماده ۱/۲۱۱ قانون جزای فرانسه که با توسیع موضوع جنایت به « گروه هایی که با ضوابط ناعادلانه شکل می گیرند» محدودیت های اساسنامه رم را لغو و تبعاً در حوزه ای فراتر از اساسنامه رم حرکت نموده است. ↑
- البته برخی نویسندگان این وضعیت را مصداق عدم تمایل ، و نه عدم توانایی، دولت به تعقیب برشمرده اند مراجعه کنید به :
Robinson , ‘The Rome statute and its impact on National Law’ , in Cassese at 1861. ↑
- برای ملاحظه نحوه عملکرد دولتها در قبال اساسنامه به تفکیک ، به نشانی زیر مراجعه نمایید:

http://en.wikipedia.org/wiki/States_Parties_to_the_Rome_Statute_of_the_International_Criminal_Court ↑
- OTP- Election of the prosecutor, Statement by Mr. Moreno Ocampo, Press release, 2 May 2003 release/5htmlwww.icc-cpi.int/press/press ↑
- positive complementarity ↑
- .Paper on some policy issues , supra note 18 P.5 ↑
- . Report on prosecutorial Strategy, , P.5 ↑
- . Building a future on peace and justice, address by Mr. Luis Moreno Ocampo, at Nuremberg, 25 June 2007 (www.icc-cpi.int/otp/otp_events/LMO_20070624.html) ↑
- . Kleffner , complementary views on complementarity, 2006, P.82 ↑
- برای ملاحظه تاثیرات اساسنامه دیوان بین المللی کیفری بر حقوق داخلی نگاه کنید به:
KEVIN JON HELLER, THE SHADOW SIDE OF COMPLEMENTARITY: THE EFFECT OF ARTICLE 17 OF THE ROME STATUTE ON NATIONAL DUE PROCESS, Criminal Law Forum (2006) at 255 ↑
- در آوریل ۲۰۰۳ آقای برونو کاتالا Bruno Cathala مدیر خدمات عمومی دیوان بین المللی کیفری به پیشنهاد دفتر دادستان دیوان گروهی را تشکیل داد که همگی از برجسته ترین متخصصین این حوزه در جهان بودند تا درباره بعد اجرایی صلاحیت تکمیلی مشورتی حرفه ای به دفتر دادستان دیوان عرضه نمایند این گروه در اتاریخ ۲۸ مه ۲۰۰۳ و پس از آن در ۳۱ اکتبر ۲۰۰۳ مقر دیوان گرد هم آمدند و پس از ۶ ماه مذاکره الکترونیکی در خصوص موضوع به جمع بند ی و تهیه پیش نویس گزارش اقدام نمودند . آقای darryl robinson به عنوان هماهنگ کننده گروه انتخاب گردید و تهیه پیش نویس را به عهده گرفت . نماینده دیوان نیز آقای morten ( مشاور حقوقی دادستان دیوان ) نیز در این امر به گروه کمک نمود.
برای مطالعه سند ر.ک. :
ICC-01/04-01/07-1008-AnxA 30-3-2009 1/37 CB T ↑
- monitoring ↑
- “When the Prosecutor has deferred an investigation in accordance with paragraph 2, the
Prosecutor may request that the State concerned periodically inform the Prosecutor of the progress
of its investigations and any subsequent prosecutions. States Parties shall respond to such requests
without undue delay." ↑
- Pending a ruling by the Pre-Trial Chamber, or at any time when the Prosecutor has deferred
an investigation under this article, the Prosecutor may, on an exceptional basis, seek authority from
the Pre-Trial Chamber to pursue necessary investigative steps for the purpose of preserving
evidence where there is a unique opportunity to obtain important evidence or there is a significant
risk that such evidence may not be subsequently available. ↑
- jurisdiction ↑
- آشوری، محمد، پیشین، جلد ۲، ص ۵۷ ↑
- خالقی، علی، آیین دادرسی کیفری، انتشارات شهر دانش، ۱۳۸۸ ص ۲۶۷ ↑
- ر.ک: آشوری، پیشین، ص۸۸ ↑
- خالقی، پیشین ↑
- Genocide ↑
- Crimes against humanity ↑
- War crimes ↑
- The crime of aggression ↑

۲-۲-۱۳) فعالیت های زنجیره تامین

بیمون بر این باور است که زنجیره تامین عبارت است از فرایند یکپارچه شده در جایی که یک تعداد از هویت های مختلف مانند تامین کننده ها، تولید کننده ها، پخش کننده ها باهم همکاری دارند و تلاش می کنند تا اولا مواد اولیه مناسب بدست آورند، ثانیا مواد خام را به محصول نهایی تبدیل نمایند، و ثالثا محصول نهایی را توسط واسطه ها توزیع نمایند.
در حالت کلی فعالیت های مربوط به زنجیره تامین شامل :
منبع یابی
طراحی و ساخت
حمل و نقل
فروش محصولات
سرویس و خدمات پس از فروش در طول عمر استفاده از محصول توسط مشتری ها می باشد.
محصولات زیادی ممکن است در یک زمان کوتاهی تولید و فروخته شود اما ممکن است طول مدت استفاده از محصول توسط مشتری به بیست یا سی سال برسد. در طول این مدت بایستی سرویس و خدمات مورد نیاز ارائه شود. بنابراین خدمات پشتیبانی از محصولات از اهمیت زیادی برخوردار است. در جریان پخش محصولات مسائل مالی و اطلاعات و دانش از اهمیت زیادی برخوردارند. فرایند زنجیره تامین یک محصول جدید نیاز به هماهنگی بین افراد متخصص در زمینه های مختلف مانند بازاریابی ، طراحی با ساخت و تولید، کنترل کیفیت و مدیریت زنجیزه تامین دارد. نکته قابل ذکر این است که اصطلاح مدیریت زنجیره تامین (SCM) به معنای مدیریت زنجیره عرضه دربرگیرنده سازمان، تامین کننده و مشتریان است و این مفهومی است معادل زنجیره ارزش گسترده می باشد(احمدی، ۱۳۸۴).

۲-۲-۱۳-۱) زنجیره تأمین پروژه
زنجیره تأمین پروژه مفهوم جدیدی است که در اثر تخصصی شدن کارها و رواج برون سپاری ظهور کرده است و شامل یک پیمانکار اصلی (متصدی اجرای پروژه ) و زنجیره ای از تأمین کنندگان می شود؛ به عبارت دیگر می توانیم زنجیره تأمین پروژه را ترکیبی از زنجیره تأمین و مجموعه فعالیت های پروژه بدانیم. هندفیلد و نیکولاس (٢٠٠٠)، نیز زنجیره تأمین پروژه های صنعتی را شامل همه فعالیت های مرتبط با جریان و تبدیل کالاها و تجهیزات، از مرحله ماده خام و استخراج به حالت نهایی برای مصرف پروژه و نیز جریان های اطلاعاتی مرتبط با آن ها می دانند. آنان سه مؤلفه برای زنجیره تأمین پروژه مشخص می کنند: نقش اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی در زنجیره تأمین پروژه ها، نقش لجستیک در زنجیره تأمین پروژه ها و نقش رابطه و مدیریت روابط در زنجیره تأمین پروژه ها. در چنین زنجیره ای، شبکه بالادستی معمولا شبکه ای به نام تأمین کنندگان را برای مؤسسه یا سازمان و شبکه پایین دستی شبکه ای از مجریان پروژه و کارفرما (مشتری) را تشکیل می دهد(Folan & Browne, 2005).
۲-۲-۱۳-۲) زنجیره تأمین شرکت گاز
پروژه های بخش گاز نیازمند مواد، تجهیزات، تسهیلات و تأمین کنندگانی از سازمان های دیگر هستند و عملکرد یک پروژه تحت تأثیر فعالیت های سایر سازمان هایی قرار می گیرد که یک زنجیره تأمین را تشکیل می دهند. با توجه به توسعه و گسترش پروژه های مختلف و متنوع، به ویژه در خطوط انتقال شرکت های گاز استانی، طبق قوانین دولت این شرکت ها نباید وارد امور اجرایی شوند و باید با تأمین کنندگان و پیمانکاران برای انجام امور اجرایی قرارداد ببندند و مناقصه کنند. درنتیجه بعد جدیدی از همکاری میان شرکت های متعدد با شرکت های مسئول در بخش گاز ایجاد شده است. با توسعه روابط با تأمین کنندگان مختلف و پیمانکاران و تغییرات مکرر در قوانین و مقررات دولت، زمینه بروز ریسک های مختلف فراهم می شود که گاه با اثرگذاری آن ها بر یکدیگر، شدت پیامدها و اثرات آن بر سازمان افزایش می یابد. در پروژه های شرکت های گاز استانی نیز عواملی چون کارفرما، تأمین کننده، پیمانکار اصلی و جزئی دخیل هستند تا پروژه را به هدف نهایی آن که تحویل به موقع پروژه با کیفیت مورد نظر است، برسانند. در این پروژه ها، شرکت های گاز استانی در نقش کارفرما پروژه را تعریف می کنند و بهره بردار نهایی و استفاده کننده پروژه هستند. کارفرما برای اجرای طرح، آن را در اختیار پیمانکار اصلی پروژه قرار می دهد تا پروژه را به صورت عملیاتی شروع کند. انتخاب پیمانکار از طریق انجام مناقصه صورت می گیرد. پیمانکار اصلی نیز به نوبه خود با مشخص کردن پیمانکار فرعی، پروژه را عملیاتی می کند(شفیع زاده، ۱۳۸۹).

۲-۲-۱۴) انتخاب تامین کننده در زنجیره تامین

انتخاب تامین کننده موضوع مهمی در زنجیره تامین محسوب می شود. بگونه ای که تولید کنندگان۶٠ درصد از زمان خود را صرف تامین مواد اولیه ، اجزا و قطعات می کنند. بعلاوه اینکه ٧٠درصد از هزینه های تولیدی مربوط به خرید کالا و خدمات می شود. بنابراین انتخاب و تعیین مناسب ترین تامین کننده موضوع مهمی در زنجیره تامین محسوب می شود. ارائه مطلوب محصولات با توجه به معیارهایی مانند، هزینه، کیفیت، عملکرد، تحویل، انعطاف پذیری و نوآوری به توانایی سازمان در اداره جریان مواد، اطلاعات و درون و بیرون سازمان وابسته است. این جریان به عنوان زنجیره تامین شناخته می شود. مدیریت موثر زنجیره تامین از عوامل اصلی بقای سازمان می باشد و به طور کلی مدیریت زنجیره تامین بر افزایش انطباق پذیری و انعطاف پذیری شرکتها تاکید دارد و از سوی دیگر دارای قابلیت واکنش و پاسخ سریع و اثر بخش به تغییرات بازار است. موفقیت و شکست زنجیره عرضه در بازار در نهایت توسط مشتری یا مصرف کننده نهایی تعیین می شود. رساندن کالای درست، در قیمت و زمان مناسب به مصرف کننده، نه تنها مهمترین عامل برای موفقیت رقابتی است، بلکه نقش کلیدی در بقای یک سازمان تولیدی دارد. انتخاب تامین کننده می تواند یک مسئله تصمیم گیری با محدودیت هایی از قبیل هزینه، کیفیت ،ریسک باشد(رزمی، اکبری جوکار، و کرباسیان، ۱۳۹۱).
۲-۲-۱۴-۱) مشارکت در زنجیره های تأمین
از طریق مشارکت و همکاری گروهی، سازمانهائی که هرکدام به تنهائی توان رقابت ندارند می توانند مزیتهای رقابتی و توانمندیهای اساسی خود را ترکیب کرده و با همکاری در قالب زنجیره تأمین به تولید و ارائه خدمات بهتر جهت دوام و بقاء در بازار بپردازند. بعلاوه در این حالت سازمانها از تجارب یکدیگر استفاده نموده و کارایی و قدرت مانور آنها در برابر تهدیدات محیطی افزایش می یابد. از اینرو بطورکلی می توان گفت مشارکت شرکتها و سازمانها در زنجیره های تأمین به دو دلیل عمده صورت می گیرد:
١. نیاز به استفاده از مزیتهای رقابتی دیگر شرکاء
٢. نیاز به کارائی از طریق تسهیم منابع با دیگر شرکاء (Holmberg, 2000).
بسیاری از شرکتهای مشهور جهانی به منظور توانائی جوابگوئی به رقابتهای موجود در بازار به استفاده از فناوری های نوین ارتباطات و اطلاعات در زنجیره های تامین خود پرداخته اند. تامین هرچه بیشتر نظر مشتری و اجابت خواسته های شخصی او موجب بروز فرصتهای تجاری خلق الساعه ای میگردد که به منظور جوابگوئی سریع به اینگونه فرصتهای درحال تغییر، دسترسی به اطلاعات دقیق در زمان کوتاه و همکاری میان شرکاء زنجیره های تامین ضروری است. مشارکت زنجیره تامین به شیوه های مختلفی تعریف شده است که اصول در دو گروه مفهومی قرار می گیرند؛ متمرکز بر فرایند و متمرکز بر روابط. مشارکت زنجیره تامین به عنوان یک فرایند تجاری در نظر گرفته می شود که بوسیله آن دو یا چند شریک زنجیره تامین با همدیگر برای دستیابی به اهداف مشترک فعالیت می کنند. همچنین مشارکت زنجیره تامین به عنوان شکلی از مشارکت بلندمدت و نزدیک تعریف شده است، که اعضای شبکه با همدیگر کار می کنند و برای دستیابی به اهداف متقابل، اطلاعات، منابع و ریسک را به اشتراک می گذارند. مرور ادبیات اهمیت فعالیتهای برنامه ریزی، ادغام فرآیندهای بین وظیفه ای، هماهنگی زنجیره تامین، هدف گذاری زنجیره تامین و ایجاد پارامترهای تسهیم اطلاعات را آشکار می نماید. با ترکیب تمرکز بر روابط و فرایند، مشارکت زنجیره تامین به عنوان فرایند مشارکت بین دو یا چند شرکت مستقل که به موازات یکدیگر برای برنامه ریزی و اجرای عملیات زنجیره تامین و به منظور دستیابی به اهداف مشترک و مزایای متقابل فعالیت می کنند، تعریف شده است. مشارکت زنجیره تامین شامل تسهیم اطلاعات، تناسب هدف، همزمانی تصمیم، تسهیم منابع و مشوق های هم ترازسازی میان شرکای مستقل زنجیره تامین می باشد(Yu-jun, 2010).
۲-۲-۱۴-۲) شاخص های پاسخگویی زنجیره تامین
پاسخگویی زنجیره تامین امروزه بحث مهمی در مدیریت زنجیره تامین است. برای رضایت مندی مشتری و درک بهتر بازار، شرکت ها در تلاش هستند که از طریق شاخص های مختلف زنجیره تامین به بهترین عملکرد دست پیدا کنند، که این شاخص ها عبارتند از: پیش بینی دقیق تقاضا، موجودی و زنجیره تامین پاسخگو. پاسخگویی زنجیره تامین به زمانی که شرکت ها محصولات را تولید و به مشتری نهایی تحویل می دهند مربوط می شود. در تعریف دیگری پاسخگویی به عنوان توانایی زنجیره تامین به پاسخ سریع به تغییرات در تقاضا تعریف شده است که هم از لحاظ حجم و هم از لحاظ ترکیب محصول ت قابل سنجش هستند. از آنجایی که این تعریف کیفی است، لذا ما نیاز به پیدا کردن شاخص های کمی برای زنجیره تامین داریم. یک شاخص مهم برای سنجش پاسخگویی، زمان تاخیر است، یعنی مدت زمانی که محصول نهایی به مشتری می رسد. از طرف دیگر برای پاسخ به دامنه وسیعی از تقاضا، ظرفیت باید افزایش پیدا کند که این امر منجر به افزایش هزینه ها می‌گردد(van Hoek, 2005).

۲-۲-۱۵) نگرشهای سنجش عملکرد زنجیره عرضه

 

 

1. 1. نگرش فرایند محور سنجش عملکرد زنجیره عرضه

 

در رویکرد فرایندی، باید زنجیره عرضه را ترکیبی از فرایندهای مختلف دانست کـه در راستای حفظ و ارتقای سـهم بـازار محـصولات و خـدمات آن بکـار گرفتـه می شـوند. بـه طوری که هر فرایند ترکیبی از فعالیت های مختلف بوده و به وسیله چند شاخص قابل اندازه گیری و سنجش خواهند بود. رافای، معتقد است که در یک زنجیـره تولیـدمحور، ایـن فعالیت ها در قالب مجموعه ای از روابط بده - بستان تبلور یافته و از ایـن رو می‌تـوان فراینـد کلی تولید یا ارائه خدمت در زنجیره عرضه را به چنـدین رده متـوالی تقـسیم نمـود. در هـر یک از رده های این فرایند، تعدادی عرضه کننـده و نیـز عـده ای خریـدار یافـت می شـوند. بنابراین زنجیره عرضه ترکیبی از فرایندهای مختلف است که موسسات و مراکز مختلـف و متعدد را از خرید تا توزیع به یکدیگر گره می زند. مفـاهیم مـورد نظـر ایـن صـاحب نظران را می توان در نموداری ترسیمی از تجزیه شبکه روابط مورد اشاره در زنجیره عرضـه ( مطـابق شکل زیر) ارائه داد. هر رابطه مـشتمل بـر فعالیـت هـایی اسـت کـه بـرای تبـدیل ورودی بـه خروجی انجام خواهند گرفت(هوگوس، ۱۳۸۷).

شکل ۲-۸: فرایند محور سنجش عملکرد زنجیره عرضه (هوگوس، ۱۳۸۷)
نتیجه منطقی تحلیل فوق این است که علاوه بر اینکه سازماندهی درونی و مدیریت هـر یک از مراکز و تسهیلات زنجیره عرضه بسیار با اهمیت است، ارزیابی رفتار آن ها در خارج نیز در ارتباط با مشتریان و سایر ذینفعان و مراکز فعال در زنجیره اهمیت بـه سـزایی خواهـد داشت.

 

1. 1. روش مصداقی در سنجش عملکرد زنجیره عرضه

 

روش مصداقی^[۴۸] تسری استراتژی ها در شاخص های متناسب با هر رده ( Echelon ) روش هایی نظیر BSC در صدد بوده اند تا تعیین شاخصهای ارزیابی عملکرد را در تقارن با استراتژی های سازمان به انجـام رسـانند. لـیکن در روش مـصداقی حاضـر عـلاوه بـر اینکـه دیدگاه ها و حوزه های تسری استراتژی بسیار وسیع تـر در نظـر گرفتـه شـده، فراینـد تـسری استراتژی نیز سهولت و وضوح بیشتری داشته و نیز تمامی مراکز موجود در زنجیره به عنوان گروه های ذینفع، در انتخاب شاخص های ارزیابی عملکرد دخالت و تاثیر مستقیم دارنـد. در روش مصداقی، استراتژی های اصلی و پذیرفته شده زنجیره عرضه بر مبنای متدولوژی چنـد مرحله ای زیر در سطوح چهارگانـه مـدل پیـشنهادی تجزیـه و بطـور دقیـق بـه یـک سـری شاخص های راهبردی در هر یک از رده های زنجیره عرضه ختم می گـردد. روش مـصداقی بر این نکته تاکید دارد که باید دید چه عواملی توفق دستیابی به اهداف راهبردی زنجیره را ســهولت بخــشیده (عوامــل کلیــدی ) و چگونــه مــی تــوان ایــن موفقیــت را ســنجش نمــود(هوگوس، ۱۳۸۷).

شکل ۲-۹ : روش مصداقی در سنجش عملکرد زنجیره عرضه (هوگوس، ۱۳۸۷)

۲-۲-۱۶) ابعاد ساختاری، محرک ها و محدودیت های زنجیره تامین

ارتباط هر جزئی از زنجیره تامین با آن، بطور چشمگیری زنجیره و فعالیت های آن را تحت تاثیر قرار می دهد. این ارتباط در قالب چهار صورت زیر قابل تبیین می باشد؛

 

• • ارتباطات فرآیندهای تجاری مدیریتی: کار مدیریت فرآیندهای بین اجزای زنجیره را به عهده دارد و اصولاً به عهده اجزای اصلی زنجیره است.

 

• • ارتباطات فرآیندهای تجاری نظارتی: تنها بر چگونگی فرآیندها نظارت می کند و به مدیریت فرایند کاری ندارد.

 

• • ارتباطات فرآیندهای تجاری خودمختار: در این روش، اجزاء اصلی زنجیره به دیگر اجزا آنقدر اطمینان دارند که نیازی به مدیریت و نظارت نمی بینند.

 

• • ارتباطات فرآیندهای تجاری با عناصر غیرعضو: برای تعیین عملکرد زنجیره و کسب اطلاعات لازم مفید خواهد بود(Lin & Zhou, 2011).

 

۲-۲-۱۶-۱) محرک های اصلی در زنجیره تامین
تعیین هدف اولین گام موثر در مدل سازی زنجیره تامین می باشد و برای تحقق این امر، ابتدا می باید محرک های اصلی زنجیره شناخته شوند. این محرکها شامل موارد زیرند؛

 

1. 1. چگونگی سرویس دهی به مشتری: هدف نهایی یک شرکت سود است و برای رسیدن به آن مهمترین عامل رضایت مشتری است ، زیرا او است که سود را برای یک شرکت به ارمغان می آورد. برای بالابردن رضایت مشتری دو نکته حائز اهمیت است: یکی دسترسـی به محصول ، بدین معنی که مشتری بـاید بتواند محصول مورد نیاز خود را عینا و به میزان سفارش داده تحویل بگیرد. دیگری مدت زمان پاسخگویی و رساندن محصول به مشتری است، یعنی مشتری باید بتواند به محصول خود در کمترین زمان ممکن و زمان مقرر، دست یابد که البته برای دو عامل فوق معیارهایی نیز وجود دارد.

 

1. 1. ارزش مالی: ارزش مـالی به صورت نسبت درآمـد به کل هزینه تعریف می شود. یک شرکـت و زنـجیره تامین می تواند با کاهش هزینه های خود و افزایش سهم خود در بازار به ارزش مالی بیشتری دست یابد.

 

1. 1. تبادلات اطلاعات و دانش: یکی دیگر از مسائلی که بسیار حائز اهمیت است تبادل اطلاعات در زنجیره است. به طوری که از این طریق بسیاری از اجزای زنجیره بهم متصل شده و می توانند فعالیتهایشان را هماهنگ کنند. اگر زنجیره ای بتواند یک ارتباط اطلاعاتی خوب بین اجزای خود به وجود بیاورد به طوریکه اطلاعات به طور مستقیم و بلافاصله به قسمت های مختلف زنجیره برسد، گامی اساسی در راه رسیدن به موفقیت برداشته است. دو نکته در تبادل اطلاعات مهم است، یکی ارتباط مستقیم و بدون فاصله و دیگری تبادلات دانش و تکنولوژیکی که می تواند هزینه ها را تا حد زیادی کاهش دهد.

 

1. 1. عوامل ریسک: اگر زنجیره تامین به درستی طراحی و عناصر تشکیل دهنده آن بطور صحیح کنار هم چیده شوند، ریسک آن کاهش می یابد. اما اگر سیستم دقیق ایجاد نشود، به علت تعداد زیاد عناصر، منبعی از ریسکهای بالا و شکست های سنگین خواهد بود. بطور کلی دو نوع ریسک در زنجیره وجود دارد که عبارتند از: ١-ریسک نقص کیفی و ٢-ریسک اطلاعات اشتباه (Ninlawan, Seksan, Tossapol & Pilada, 2010).

 

بحث‌های پیشین در باره ی مطلق موسیقی اعم از موسیقی آوازی و سازی – بود زیرا در مسأله ی موسیقی فرقی نیست که با لرزش تارهای صوتی حنجره آدمی تولید شود یا با دمیدن در برخی آلات موسیقی و نواختن در برخی دیگر. ولی برای اکمال بحث، شایسته است. کاوش فقهی خود را در بخش آلات موسیقی به طور دقیق تر ادامه دهیم.

حرمت به کارگیری ادوات موسیقی به خاطر روایت و اجماع می‌باشد. که در ذیل به آن پرداخته می‌شود.
۲-۱-۳-۱- روایات
۱- روایت صدوق از فضل بن شاذان از نامه‌ی امام رضا (ع) به مأمون که در بخشی از آن آمده است: «الیمان هو اداء الأمانه و اجتناب جمیع الکبائر و هو… واجتناب الکبائر و هی … و الاشتغال بالملاهی و الاصرار علی الذنوب …» (حرعاملی، ۱۳۸۵، ج ۱۵، صص ۳۲۹-۲۳۰، ح ۳۳).
درباره ی این روایات ملاحظاتی چند است؛ از جمله در آن، لفظ «اشتغال»، به کار رفته است و دلالت برکثرت و مداومت می‌کند؛ یعنی بازی با آلات لهو را حرفه خود قرار دادن. دیگر آن که در این روایات، لهو مد نظر باشد؛ بنابراین اگر این ابزار، کاربرد انحصاری خود را در لهویت از دست بدهد، شامل مدلول روایت نخواهد شد. ملاحظه ی دیگر آن که قرینه ی حالیه قایم است بر این که مقصود حضرت، نوازندگان درباری است که به سرگرمی‌های مبتذل طاغوتی مشغول بوده‌اند.
۲ - امام صادق (ع) از پدران گرامی‌اش روایت می‌کنند:
نهی رسول الله (ص): «عن العب بالنرد و الشطرنج و الکوبه والعرطبه و هی طنبور و العود»؛ رسول خدا (ص) نهی کرد از، «بازی با نرد و شطرنج و ورق و سه تار و نی»(همان، ج ۷، ح ۶، ص ۳۲۵).
۳- امام صادق (ع) می‌فرمایند: «آلات ساز و آواز، از عمل شیطان است پس هر چه در زمین از این نوع وجود دارد از ناحیه‌ی شیطان است»(همان. باب ۱۰۰، ح ۵ و ۶).
۴- پیامبر اکرم (ص) نیز میفرمایند: «شما را از مزمار و کوبات (آلات موسیقی) نهی می‌کنم. »(همان).
۵- موثقه سکونی از رسول خدا (ص): «أنهاکم عن الزقن و المزمار وعن الکوبات و الکبرات»؛ «من شما را از ساز و رقص باز می‌دارم»(همان، ح ۶، ص ۳۱۳).
سیاق این روایت حاکی است که نهی پیامبر (ص) می‌تواند نهی ارشادی باشد و ظاهر حال نشان می‌دهد که کاربرد شایع این آلات در آهنگ‌های فاسد و مبتذل بوده است.
۶- روایت تحف العقول از امام صادق (ع) درباره ی وجوه معایش عباد که در بخشی از آن درباره صناعات محرمه است:
«وذلک أنما حرم الله الصناعه التی حرام هی کل‌ها التی یجیء منها الفساد و محضاً نظیر البرابط و المزامیر و الشطرنج وکل ملهو به و الصلبان و الأصنام …»؛ امام صادق می فرمایند: در مورد خداوند ابزاری را که جز فساد بهره ای از آن‌ ها نمی‌شود حرام کرده است. مانند: ابزار لهو، شطرنج، و هر آن چه لهو به آن انجام می‌گیرد و صلیب و بت …» (حرانی،۱۳۶۳، ۳۳۵).
این عبارت یک ضابطه ی کلی را در اختیار قرار می‌دهد و آن این که آن دسته از صناعات که در آن‌ ها فساد محض است و هیچ کاربرد صحیح و مشروعی ندارد، حرام می‌باشد و موارد مذکور، مصادیق شایع آن در زمان صدور روایت بوده است. بدیهی است که اگر در گذر زمان، برخی از این آلات، کاربردهای صحیح و عقلایی یافته و دیگر به آن آلات مختصه اطلاق نشود، نمی‌توان حکم به حرمت بیع و شراء آن‌ ها نمود.
۷- دسته دیگر از روایات که درآن از آلات غناء به عنوان «معازف» نیز یاد شده است. در احادیث آمده است « و یحرم استعمال المعازف و آلات الطرب»؛ «استعمال آلات موسیقی و آلات طرب حرام شده است»(حرعاملی،۱۳۸۵،، ج ۱۲).
۸- چند دسته دیگر روایات نیز وجود دارد؛ از قبیل آن چه به عذاب نوازنده تهدید می‌کند و آن چه خبر از تعزیر مالی نوازنده می‌دهد.
خلاصه سخن درباره‌ی این روایات آن که بیشتر آن‌ ها اشکالات سندی غیر قابل اغماض داشته و روات آن، مجاهیل وغیر ثقات اند و درباره‌ی روایات صحیحه هم باید گفت که مقصود آن‌ ها همان استعمالات لهوی و فاسد است، نه این که آلات وادوات، ذاتاً حرام باشد.
۲-۱-۳-۲- اجماع
واما بررسی دلیل اجماع که تنی چند از فقیهان از جمله؛
اولاً: ً این اجماع مدرکی است و مستند آن، نصوص وارده دراین باب می‌باشد.
ثانیاً: اجماع فقیهان برحرمت آلات لهوی است و زمانی برآلات موسیقی منطبق است که آلات لهو فساد محض باشد و هیچ غرض صحیح و منفعت محلله ای برای آن متصور نباشد. چنین ادعایی دست کم در زمان کنونی گزاف است.
خلاصه ی سخن آن که قدر متیقن از دلیل اجماع و روایات این باب، استفاده از آلات موسیقی در اجرای آهنگ‌های لهوی و در راستای مقاصد غیر عقلایی است، ولی اگر در جهت اهداف تربیتی و آموزشی و تهییج احساسات حماسی، مذهبی و عرفانی حتی برای ایجاد آرامش روانی و رفع خستگی و ملال به کار رود، وجهی برای حرمت آن نیست و استعمال این آلات به حکم اولی شرع حلال می‌باشد.
۲-۲- بخش دوم: ادله اجتماعی واخلاقی (تأثیرات سوء موسیقی)
۲-۲-۱- تأثیر شگفت آور موسیقی
موسیقی تأثیری فوق العاده و شگفت آوری بر روح آدمی دارد و همین امر توجه بیش تر اقوام وملل را به سوی خود جلب کرده است. درباره‌ی صدای داوودی و تأثیر حیرت آور آن که؛ نغمه خوش و دل پذیری عنایت شده بود به گونه ای که پرندگان هنگام نغمه سرایی وی در محراب عبادت او جمع می‌شدند و حیوانات نیز به مجرد شنیدن صدای وی به او نزدیک می‌شدند و از شدت تأثیر جاذبه‌ی صدای خوش او حضور مردم را فراموش می‌کردند.
استفاده از موسیقی در صدر اسلام در قالب قرائت قرآن آغاز شد. برخی امامان به قدری زیبا و محزون قرآن را تلاوت می‌کردند که شنوندگان سخت تحت تأثیر قرار می‌گرفتند به طوری که در کوچه میخ کوب شده و دقایقی غرق شنیدن می‌شدند. چنان چه امام سجاد (ع) خوش آوازترین مردم در تلاوت قرآن بود.
۲-۲-۲- تفاوت میان موسیقی روحانی و غیر روحانی در ارزش
عده ای معتقدند، موسیقی‌هایی که موجب تأثرات و هیجانات روحانی می‌گردد، را باید از آن نوع موسیقی‌هایی که موجب تهییج شهوات و خودخواهی و انتقام جویی و سلطه گری و یا پوچ گرایی و بد بینی می‌باشند، تفکیک نمود؛ زیرا نوع اول موجب تلطیف و تقویت و اشتیاق نفس به عالم ملکوت می‌گردد و این امر مطلوب همه ی وارستگان و تکامل یافتگان می‌باشد. که سماع عرفانی از این نوع است.
در این مورد می‌توان گفت: عمده جذابیت و لذت موسیقی و انبساط آوردن آن، معلول سلب هوشیاری به واقعیت‌های درون ذات و برون ذات و هم چنین سلب اختیار به معنای «سلطه و نظارت شخصیت به دو قطب مثبت و منفی کار یا هر موقعیتی است که شخصیت آدمی در درون آن قرار می‌گیرد و باید با روشنایی و احساس بایستگی یا شایستگی» آن موقعیت را برگزار نماید، در حالی که موسیقی‌ها حتی روحانی‌ترین آن‌ ها با دو حقیقت مزبور (هشیاری واختیار) سازگار نیست و این اصل را همه ی ما می دانیم که هیچ حرکت ناهشیارانه و چیزی نمی تواند تکاملی باشد. اگر چه با نظر به عوامل گوناگون دارای لذت و جذابیت بوده باشد.
جنبه‌ی تحذیری موسیقی را نیز می‌توان در نظر گرفت، لذا اگر در حال جذبه موسیقی ذکر «الله اکبر» را بر زبان جاری بیاوریم، هیجان و تأثر از موسیقی، مانع آن خواهد بود که ما معنای آن ذکر مقدس را بطور معیّن و مستقیم درک کنیم و با همه قوای مغزی وروانی متوجه آن باشیم (جعفری، ۱۳۸۰ ش، صص ۵۶-۵۷).
موسیقی گرچه ممکن است صدای زیبا داشته باشد ولی این تأثیر آنی بوده ما در این جا به تآثیرات منفی موسیقی می‌پردازیم:
۲-۲-۳- فطرت و حرمت موسیقی
موسیقی و حکمت‌ها و علت‌های حرمت موسیقی به ویژگی‌های فطرت انسان از نظر قرآن نیز توجه شود برای روشن شدن رابطه بین فطرت و حرمت موسیقی باید علاوه برنظرداشتنِ مفهوم نیز توجه شود.
از نگاه قرآن انسان موجودى است که از یک‏ سو دارای فطرتى الهى و از سوى دیگر، طبیعتى مادى دارد، فطرت او را به سمت معارف بلند، معنویات، و خیرات دعوت مى‏کند و طبیعت او را به حضیض مادیّت، شهوات و شرور فرا می‌خواند. حیات انسان صحنه مبارزه دایم بین طبیعت و فطرت اوست. اگر طبیعت انسان بر فطرت غلبه کرد و او مسیر طبیعت را پى گرفت، از نگاه قرآن این انسان، انسانى است وارونه و منحرف و اگر فطرتش غالب شد و طبیعتش در مسیر فطرت قرار گرفت، در این صورت این انسان، انسانى است که در مسیر هدایت قرار گرفته و در طریق حق قدم برداشته است.
نتیجه این که بین فطرت انسانی و طبیعت مادی (شهوات حیوانی) فرق وجود دارد؛ و این نکته قابل اثبات نیست که فطرت انسانی با گرایشی که به معارف و معنویات دارد، تمایلی به تمام انواع موسیقی حتی نوع لهوی آن داشته باشد، گر چه تمایل غرایز و شهوات حیوانی سرکش بدان قابل انکار نیست.
۲-۲-۴- تأثیرات موسیقی حرام
در باره تأثیرات منفى و زیان بار موسیقی‌های حرام توجه به مطالب زیرلازم است:
۲-۲-۴-۱- تأثیرات موسیقى بر عقل
شأن و ویژگى عقل آن است که «معتدل» و «متین» باشد. یعنى با حفظِ استوارى و پختگى‏اش بتواند از چاشنى‏هاى لذت و سرور، نشاط و تلاش بهره‏مند باشد؛ اما در این میان، موسیقى آن چنان یکه‏تاز میدان لذّت و نشاط، خیال و تحریک و احساس می‌شود که آدمى دچار حالتِ «طَرب» مى‏شود. «طَرب» تأثیرى است فوق‏العاده! با محوریت موسیقى. این «تأثیر فوق‏العاده» باعثِ کاهش یا سلبِ جدّیّت عقل مى‏شود. و این پیش آمد، باعث مى‏شود که عقل از محاسبات جدّى، دقیق و واقع‏بینانه به دور بیفتد. جوانى که موسیقى‏گرا و «طَرب‏خواه» است: براى زدودنِ افسردگى‏اش، دُکمه ضبط صوت را حرکت مى‏دهد تا یکى دیگر برایش بخواند و بنوازد تا او «خوش» باشد! اما جوانِ معقول، آن گاه که در خود افسردگى مشاهده کند سعى در شناختِ عوامل پژمردگى مى‏کند تا با یافتِ آن علت‏ها، عوامل خوشىِ ماندگار یا معقول را در خود فراهم سازد. جوانِ موسیقى‏گرا، براى تحریک و برانگیختن احساس، به درمان‏هاى مجازى و آنى روى مى‏آورد. این چنین کسى که خواسته‏اش را در «موسیقى» مى‏بیند هیچ وقت به خودش، به عقلش و به اراده‏اش این زحمت را نمى‏دهد تا ببیند و بفهمد که کجاى زندگى را اشتباه محاسبه کرده و چه سنگى مقابل راهش است. آیا دوستِ ناباب او را به افسردگى کشانده؟ یا سستى در انجامِ وظایفِ دینى و الهى او را به افسردگى کشانیده؟ پس، «موسیقى، عقل را به خواب مى‏برد!» یک شعار و شعر نیست. یک قانون است. یک حقیقت است و براى فهم حقایق باید چشم گشود نه این که چشم‌ها را بست. موسیقى عقل را به خواب مى‏برد؛ یعنى باعثِ اشتغالِ آدمى به امورى مى‏شود که کم‏کم باعثِ غفلت از خود، نیازها، علل و درمان‏ها مى‏شود. شما دردى دارید که درمانش تنها با اراده و تغییر شرایط ممکن است. ولى وقتى مى‏بینى نوار موسیقى آن را حلّ کرده، دیگر آن را درمانِ دردت مى‏بینى و دیگر هیچ! این جاست که آن درد هم چنان عمق و شدّت پیدا مى‏کند و شما بیشتر به نوار رو مى‏آورید و این روند تا آن جا ادامه مى‏یابد که از آهنگ‌های معمولى به تند و غربى و شرقى‏ رو مى‏کنى.
به راستى چگونه ما مى‏خواهیم با موسیقى، دین را بشناسیم و بفهمیم؟ و با آن زندگى کنیم؟ جان کلام این که: «موسیقى، عقل را به خواب مى‏برد». یعنى: او را از محاسبات، واقعیّات و اقداماتِ متناسب، باز مى‏دارد و «مشغولیت» به موسیقى عاملِ غفلت است؛ و قرآن کریم از «مشغول‏شدن‏هاى این چنینى» به «لَهْو» تعبیر مى‏کند. لهو چیست؟ این واژه ای، از واژگانِ فرهنگِ قرآن و از زبانِ عرب مى‏باشد و فرهنگ ‏نویسان درباره‏اش این چنین توضیح داده ‏اند: «لهو، آن است که چیزى آن چنان انسان را به خودش جذب و مشغول نماید که باعثِ غفلت و بازماندن از کارهاى مهم‏تر شود». اینک ببینید که چگونه قرآن کریم، ضمن آنکه ما را از موسیقى باز مى‏دارد، چگونه علّتِ مذمّت را هم بیان مى‏فرماید: «و من الناسِ من یشْتَرى لَهو الحدیث لِیُضِلّ عنْ سبیل الله»(لقمان (۳۱)، آیه ۵). «عده‏اى از مردم از آن چه لهو است استقبال کرده و نسبت به آن گرایش دارند اینان ندانسته خود و دیگران را به بى‏راهه، گمراهى و اشتباه مى‏اندازند؛ این نوعى بازى گرفتنِ دین است. و بدانید که سرنوشتى عذاب‏آور و خوارکننده در انتظارشان است. آن گاه حضرت امام صادق‏علیه السلام فرمودند: «غنا مصداقى است از آن چه موجب مشغولیت و بازماندن از یاد خدا مى‏شود»(حر عاملی، ۱۳۸۵، ج ۱۲، صص ۲۲۶ -۲۲۸).
موسیقى با تأثیراتى که در اَبعادِ شادى ‏آفرینى، خیال‏آفرینى و تحریک‏آفرینى دارد، آن چنان به تقویت احساس مى‏پردازد که عقل را - هر چند به طور موقت - ضعیف مى‏کند. کار عقل این است که تناسبات را کشف کرده و هر چیز بى‏تناسب را کنار بزند؛ اما در این وضعیّت که آدمى دل سپرده‏ى احساسات و اثراتِ ناشى از موسیقى گردد، جنبه‌های احساسى بودن چندان قوى مى‏گردد که به سختى مى‏تواند در دریاىِ احساسات وارد شد، امّا خیس از آب نگردد. این جاست که آدمى وقتى مى‏خواهد چیزى را ارزیابى کند، چون آلوده به شناخت‌های احساسى موسیقیایى شده، در این ارزیابى موفق نخواهد بود. شاید بتوان با مثالى این حالت را ملموس‏تر نمود. بسیار مشاهده کرده‏ایم که راننده‏اى جوان سوار بر اتومبیل شده و با سرعتِ زیاد مشغولِ راندن ماشین است. وقتى دقّت بیشترى مى‏کنیم درمى‏یابیم او به مفهوم دقیق کلمه مشغولِ «دل سپردن» به نوار موسیقى است. آن هم آهنگى با ریتم هیجان‏آفرین و تحریک‏زا. هر آن گاه که نوار ترانه و موسیقى‏اش، تندتر مى‏گردد او بر تندى سرعتش مى‏افزاید، امّا در این موقعیت او در رانندگی‌اش مطابقِ استانداردهاى رانندگى و ضوابط عقلى نمى‏راند. او را مى‏بینى که تابعِ همان احساسِ موقعِ شنیدن آهنگ است. و این احساس، باعث شده تا از تشخیص انسان در حالِ تعادل فاصله بگیرد. او دیگر فقط یک چیز را خوب تشخیص مى‏دهد: «همگام با تند شدنِ آهنگ به تند شدنِ سرعت» بپردازد. و این که شما در اطراف همین مثال تفکّر و توجّه بیشترى بنمایید تا ابعادى دیگر برایتان روشن شود. وقتى عقل ملاکِ تشخیص (تصوّر و عمل) باشد، کردار نیز بسیار متین و حساب شده خواهد بود. مگر نه این که سبُکى و سستى در عقل، موجب سبکى و سستى در عمل نیز مى‏گردد؟ پس وقتى مى‏بینید که شخصى با شنیدن آهنگ به رفتارهاى سبک دست مى‏زند، معلوم مى‏شود که عقلش دچارِ خفّت و سبکى گردیده و این احساس است که بر وى حکم مى‏راند. بر اساسِ نظریه ی کارشناسى «فارابى»؛ کامل‌ترین نوع موسیقى، آن است که نشاط آور، خیال‏آفرین و هیجان‏ساز باشد (‏برکشلى، ۱۳۷۶، ص‏۲۰۵). در هنگام تحلیل و استدلال، آن چه بیشتر محور گفت و گوها قرار می‌گیرد نشاط آوری موسیقی است اما درباره‌ی خیال پردازی و هیجان سازی موسیقی سخنی به میان آورده نمی‌شود در حالی که این دو پیامد نابهنجار موجب تضعیف عقل انسان است و آثار زیانبار دارد.
در قرآن کریم، توصیه شده که «واجْتَنِبُوا قُولَ الزّور»؛ «اى مردم از گفتارِ باطل ظاهرپسند بپرهیزید»(حج (۲۲)، آیه ۳۰ ). حضرت امام صادق‏علیه السلام پس از آن که این آیه را تلاوت فرمودند، بیان داشتند: «یکى از مصادیقِ گفتارِ بى‏واقعیت ولى حق‏نما، همین «غنا» است»(حر عاملی،۱۳۸۵، ج ۱۲، ص ۲۲۷). در این روایت و آیه خوب دقت کنید. چه این که نه «خیال» را ماندگارى است؛ نه «احساساتِ برانگیخته از موسیقى»؛ و نه «لذّت‏هاى زودفرجامش»، فرصتِ پاییدن و ماندن دارد. چکیده و نتیجه ی گفتار اوّل: (تأثیرات موسیقى بر عقل) از مجموع گفتار پیشین به این نتایج رسیدیم:
۱- قانون زیربنایى و غیر قابل انکار آن است که؛ «عقل هر آن چیزى را تقویت کند که عقل را تقویت مى‏کند».
۲- کار عقل آن است که «عِقال» باشد. یعنى: «قلعه» براى حفظِ جسم و روحِ آدمى و «پایبند» براى بستن پاى هوى و هوس و تمایلات و شهوات.
۳- از این رو چنان چه چیزى (مثلِ موسیقى) نه در استحکامِ آن قلعه نقش داشته و نه در تقویتِ آن بند پاى هوى و شیطان و شیطنت‌ها تأثیرى به سزا؛ دیگر نمى‏توان آن را «عقلایى» دانست. موسیقى درحاکمیتش یکه تاز است که در تشخیصِ خوب یا بد چیزى «طبقِ ملاک‏هاى خود رفتار مى‏کند. یعنى هر قدر، احساس لذّت و خیال و انفعالات جسمانى بیشتر باشد، پس بهتر است. امّا کار عقل این است که تناسبات را کشف کرده و اعتدال در هر چیز مخصوصاً ابعاد فوق را شناخته و اِعمال گرداند.
۲-۲-۴-۱-۱- نظریه ی افلاطون در مورد تأثیر موسیقی بر عقل
افلاطون مى‏گوید: «وقتى ریتمِ موسیقى تغییر مى‏کند، اساس قوانین جامعه نیز با آن متحوّل مى‏شود». چرا؟ چون این دیگر عقل نیست که حاکمیت دارد.؛ بلکه موسیقى و طَرَب برخاسته از آن، عقل را به حاشیه مى‏راند و عقل نیز اساسِ جامعه است. و این عقل است که دین را مى‏شناسد و ما را نسبت به آن ترغیب مى‏کند»(برکشلى، ۱۳۷۶، ص‏۲۰۵).

فراوانی

 

درصد فراوانی

 

 

 

مدیر میانی (سرپرست)

 

۳

 

۶/۱%

 

 

 

کارشناس ارشد

 

۱۳

 

۱/۷%

 

 

 

کارشناس

 

۴۸

 

۴/۲۶%

 

 

 

کارمند

 

۱۱۸

 

۸/۶۴%

 

 

 

مجموع

 

۱۸۲

 

۱۰۰%

 

 

 

همان‌طور که در جدول (۴-۶) ملاحظه می‌گردد کارمندان با تعداد ۱۱۸ نفر بیشترین تعداد فراوانی را در بین گروه‌های پاسخ‌دهنده داشته و بعدازآن کارشناسان، کارشناسان ارشد و مدیران میانی به ترتیب هرکدام با تعداد فراوانی ۴۸، ۱۳ و ۳ در رده‌های بعدی قرار دارند.
نمودار (۴-۶): توزیع فراوانی نمونه ازنظر پست سازمانی
۴-۳) تجزیه‌وتحلیل استنباطی داده‌ها
در این بخش با توجه به اطلاعات حاصل از پرسشنامه و همچنین با بهره گرفتن از نرم­افزار WarpPLS4 به بررسی فرضیه ­های تحقیق پرداخته می‌شود.
۴-۳-۱) تحلیل و تفسیر مدل معادلات ساختاری
مدل‌های مرسوم در مدل‌سازی معادلات ساختاری درواقع متشکل از دو بخش هستند. مدل اندازه‌گیری^[۸۰] که چگونگی توضیح و تبیین متغیرهای پنهان توسط متغیرهای آشکار (سؤالات) مربوطه را بررسی می کند و مدل ساختاری^[۸۱] که نشان می‌دهد چگونه متغیرهای پنهان در پیوند با یکدیگر قرار گرفته‌اند. درواقع یک مدل اندازه‌گیری روابط بین شاخص‌های (متغیرهای مشاهده‌شده) یک سازه (متغیر پنهان) و آن سازه را مشخص می‌سازد درحالی‌که یک مدل ساختاری نشان‌دهنده‌ی روابط میان چندسازه است.
در مدل اندازه‌گیری وزن‌ها و بارهای متغیرهای مکنون و در مدل ساختاری ضرایب مسیر بین متغیرهای مکنون بررسی می‌شوند.
۴-۳-۱-۱) تحلیل مدل اندازه‌گیری
در این مرحله، تعیین می‌شود که آیا مفاهیم نظری به‌درستی توسط متغیرهای مشاهده‌شده اندازه‌گیری شده‌اند یا خیر. بدین منظور روایی و پایایی آن‌ ها بررسی می‌گردد. در یک مدل PLS، پایایی هر یک از شاخص­ های^[۸۲] متغیرهای مکنون (سازه‌ها)^[۸۳]، سازگاری درونی^[۸۴] (پایایی سازه^[۸۵]) و همچنین روایی همگرا^[۸۶] مورد تجزیه‌وتحلیل قرار می‌گیرد.

 

 

• پایایی شاخص‌های متغیرهای مکنون

 

 

در مدل PLS پایایی هر یک از شاخص‌های متغیرهای مکنون توسط سنجش بارهای عاملی هر شاخص مشخص می‌شود. بارهای عاملی از طریق محاسبه‌ی مقدار همبستگی شاخص‌های یک سازه با آن سازه محاسبه می‌شوند و اگر این مقدار برابر و یا بیشتر از مقدار ۵/۰ شود مؤید این مطلب است که واریانس بین سازه و شاخص‌های آن، از واریانس خطای اندازه‌گیری آن سازه بیشتر بوده و پایایی در مورد آن مدل اندازه‌گیری، قابل‌قبول است (Rivard & Huff, 1988). در جدول زیر میزان بارهای عاملی برای شاخص‌های متغیرهای مکنون تحقیق قابل‌مشاهده است.

جدول (۴-۷): میزان بارهای عاملی متغیرهای مکنون

 

استاد ادوار حیات را سه مقطع می داند و دلیل را از قرآن استخراج می کند: (قُلِ اللَّـهُ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلَىٰ یَوْمِ الْقِیَامَهِ لَا رَ‌یْبَ فِیهِ)^[۳۴۹]؛ خداوند شما را نخست در حیات دنیا زنده کرده، آنگاه از حیات دنیوی می میراند و وارد حیات برزخی می کند و سرانجام در قیامت شما را بدون شک گرد می آورد که منظور آیه همان سه دوره بودن حیات است.
بعد می فرماید که قرآن کریم در آیه ای خاطرنشان می سازد که اسوه و مقتدای شما پیامبر اکرم (ص) است که دربارۀ روز واپسین بیش از همه تدبّر می کند. (لَّقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَ‌سُولِ اللَّـهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِّمَن کَانَ یَرْ‌جُو اللَّـهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ‌ وَذَکَرَ‌ اللَّـهَ کَثِیرً‌ا)^[۳۵۰]. بنابراین اگر انسان دنیاپرست باشد و دربارۀ قیامت و آخرت نیندیشد از نظر قرآن عاقل و خردمند محسوب نمی شود و همانند خردورزان محشور نخواهد شد. قرآن یک نمونه از این دیوانگان را رباخواران دانسته، می فرماید: (الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّ‌بَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ)^[۳۵۱].

۳-۳-۱-۲-۱- اثبات معاد:
آیت الله جوادی آملی برای اثبات معاد، براهینی را ارائه دادند که برخی از آن ها به شرح ذیل است:
۱- برهان توحید: ایشان می فرماید: قرآن در برخی از آیات برای اثبات معاد به توحید الهی تکیه می کند (اللَّـهُ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ ۚ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَىٰ یَوْمِ الْقِیَامَهِ لَا رَ‌یْبَ فِیهِ ۗ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّـهِ حَدِیثًا)^[۳۵۲] بعد اشاره می کنند که در این آیه وحدانیت خدا دلیل بر معاد است، آنگونه که وجود خدا دلیل بر وحدانیت اوست.
آیۀ مزبور دلالت دارد که شما بالضروره و بدون شک در روز قیامت جمع می شوید. بنابراین وقوع قیامت ضروری و حتمی است. این همان سخنی است که به گونۀ دیگر گفته شده (وإِنَّ السَّاعَهَ لَآتِیَهٌ لَّا رَیْبَ فِیهَا) یعنی تعبیر دیگری است که از آنچه در منطق ان را (بالضروره) گویند و جهت قضیۀ مزبور (بالامکان) نیست بلکه (بالضروره) است؛ نظیر اینکه می گوییم: (الأربعه زوج بالضروره). اصطلاحات منطقی در قرآن به کار نرفته ولی مفاد آن ها به کار گرفته شده است^[۳۵۳].
پیامبر اکرم (ص) مأمور می شود به پروردگارش سوگند یاد کند که قیامت حتماً فرا می رسد و شما آن را خواهید دید (وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُ‌وا لَا تَأْتِینَا السَّاعَهُ ۖ قُلْ بَلَىٰ وَرَ‌بِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ)^[۳۵۴] و در آیۀ دیگر می فرماید: (زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَن لَّن یُبْعَثُوا قُلْ بَلَی وَرَبِّی لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ وَذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ)^[۳۵۵] کافران گمان کردند که هرگز پس از مرگ برانگیخته نمی شوند. ای پیامبر! به آنان بگو به پروردگارم سوگند که البته برانگیخته می شوید و سپس به نتیجه کردار خود آگاه می گردید و این کار برای خدا بسیار آسان است. بنابراین خداوند هم سوگند یاد کرد (لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ)^[۳۵۶] و هم به پیامبر می فرماید که برای آنان سوگند یاد کن. آیت الله جوادی آملی می فرماید: قرآن کریم به صدق سخن حق تعالی در مورد معاد اشاره دارد که او راستگوترین گزارشگر و خبردهنده است و سخن او نیز راست است؛ زیرا کافران سوگند یاد می کردند که خدا مردگان را زنده نمی کند (وَأَقْسَمُوا بِاللَّـهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ ۙ لَا یَبْعَثُ اللَّـهُ مَن یَمُوتُ)^[۳۵۷].
۲- برهان صدق: استاد و مفسر قرآن کریم می فرماید: معاد را می توان هم با برهان عقلی و هم برهان نقلی ثابت کرد. در مقام کنونی حدّ وسط برهان،ضرورت صدق گفتار خداوند است؛ در آیۀ شریفه (لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَىٰ یَوْمِ الْقِیَامَهِ)^[۳۵۸] خداوند سوگند یاد کرده و هم به پیامبر می فرماید که برای آنان سوگند یاد کن و در آیۀ دیگر می فرماید: (وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِ‌ی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ‌ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ۖ وَعْدَ اللَّـهِ حَقًّا ۚ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّـهِ قِیلًا)^[۳۵۹]، آنان را که به خدا گرویدند و کار شایسته انجام دادند به زودی به بهشتی درآوریم که زیر درختانش نهرها جاری است، تا منزلگاه ابدی آنان باشد.
وعده خدا حق است و کیست که در گفتار راستگوتر از خداست؟ بنابراین، در امر بهشت و معاد و جهان آخرت حق تعالی اصدق الصّادقین است.
استاد جوادی آملی می فرماید: بر این پایه می توانیم چنین استدلال کنیم که حق تعالی در امر معاد و جهان آخرت راستگوترین راستگویان است و هرچه راستگوترین راستگویان خبر داد یقیناً واقع می شود. در نتیجه معاد و دوزخ و بهشت یقیناً واقع می شود. پس از صدق (مخبر) پی به صدق خبر (گزارش و مفاد آن یعنی معاد) خواهیم برد.
ایشان می فرماید: علامه طباطبایی در تفسیر المیزان فرمودند سوگندهای قرآنی اگر از خدا و رسول باشد غیر از سوگند دیگران است که در دادگاه یاد می کند، دیگران وقتی دلیل و بیّنه ندارند سوگند یاد می کنند ولی سوگندهای خدا و پیامبر به خود دلیل، بیّنه و شاهد است^[۳۶۰].
۳- برهان حکمت: برهان حکمت، یعنی برهانی که حدّ وسط آن حکمت خداست که استاد آیت الله جوادی آملی با اشاره به آیات، این برهان را اثبات کردند که به طور مختصر به یک مورد آن اشاره می کنیم. ایشان فرمودند: در آیاتی اینگونه مطرح شده است (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثًا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لَا تُرْ‌جَعُونَ)^[۳۶۱] آیا میپندارید ما شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما بازگشت نخواهید کرد؟ هرگز چنین نیست و از خداوند کار بیهوده و عبث سر نخواهد زد؛ زیرا جهان بینی توحیدی ثابت می کندکه خداوند متعال حکیم و بی نیاز است.
توضیح اینکه: از یک سو حق تعالی غنی محض است و آفرینش او برای رسیدن به هدف نیست تا از این راه به هستی خود غنا بخشد و به کمال برسد و نیز نیافرید تا بر بندگان جودی کند و خود به هدفی برسد. درنتیجه در آفرینش جهان جز خود ذات خدا هدف نیست؛ زیرا او هم ذاتاً اول و هم ذاتاً آخر است؛ چنان که ذاتاً هم ظاهر و هم باطن است: (هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ‌ وَالظَّاهِرُ‌ وَالْبَاطِنُ)^[۳۶۲].
از سوی دیگر، کار آفرینش و فعل خدا هم بی هدف نیست؛ او حکیم است و از حکیم کار بیهوده سر نمی زند؛ (وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ)^[۳۶۳] من جن و انس را جز برای پرستش نیافریدم یعنی کمال آنان در پرتو عبادت شکوفا می شود و اگر طغیان پیشه کنند به درگاه خداوند کافر گردند زیانی متوجه ذات خدا نمی شود، بلکه متوجه خود آن ها می شود (إِن تَکْفُرُ‌وا أَنتُمْ وَمَن فِی الْأَرْ‌ضِ جَمِیعًا فَإِنَّ اللَّـهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ)^[۳۶۴].
بنابراین جهان آفرینش که عنوان (مخلوق خدا بودن) همراه آن است و از مبدئی حکیم پدید آمده قطعاً هدفی دارد که بدون رسیدن به آن، ناقص خواهد بود و آن هدف صحنۀ قیامت است که ویژگی های فراوان کمال و ثبات و… را دارد و صحنۀ دنیا چنین نیست؛ زیرا همگان مشاهده می کنند که سرتاسر دنیا نقص و کمبود است و نمی تواند مطلوب حقیقی و هدف واقعی مطلوب باشد و فقط در قیامت است که همۀ جهان از ذرّه تا کهکشان و مادی تا مجرد، همه به کمال خویش می رسد و ذرّه ای باطل وجود ندارد^[۳۶۵].
۴- برهان فطرت: آیت الله جوادی آملی می فرماید: اساساً همۀ انواع موجودات از جمله انسان دارای خواسته و غرایز و امیال فطری و نفسانی هستند و براساس آن حرکت تکوینی دارند، انسان در این میان هدف و خواسته ای دارد، که با تلاش و کوشش هرچه تمام تر به سوی آن گام بر می دارد و آن عبارت است از عشق به (جهان جاوید) و (حیات همیشگی)، وجود این نعمت نشان می دهد که خداوند برتر از آن است که کار لغوی انجام دهد در واقع حکمت خداوند جایی برای لغو کاری و بیهوده گری و باطل و بی هدفی وجود ندارد.
در مرحلۀ اثبات معاد، وجود مبدأ حکیم قبلاً مبرهن و ثابت است از این رو به سهولت می توان تصدیق کرد که حتماً جهان جاوید و عالم ابدی وجود دارد که انسان آن را می طلبد، قرآن در کمال فصاحت اندیشۀ جاودانه بودن و همیشگی زیستن را به تصویر کشیده است؛ انسان به خطا زمانی (زراندوزی) خویش را زمینه جاودانگی و خود را در پناه آن همیشگی می شمارد.
قرآن در این زمینه می فرماید: (وَدَخَلَ جَنَّتَهُ وَهُوَ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ قَالَ مَا أَظُنُّ أَن تَبِیدَ هَـٰذِهِ أَبَدًا)^[۳۶۶] او روزی که به جان خویش ستمکار بود مغرورانه به باغ وارد شد و گفت؛ گمان ندارم هرگز این باغ و دارایی من نابود شود. اری او باغ را مایۀ سرمدیّت خود می پنداشت؛ چنانکه برخی مال و سرمایه را مایۀ سرمدی می دانند (الَّذِی جَمَعَ مَالًا وَعَدَّدَهُ - یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ)^[۳۶۷] کسی که مالی اندوخت و همواره در حال شمارش آن است، می پندارد که مال و دارایی به وی عمر ابدی خواهد داد.
آیت الله جوادی می فرماید: برخی از مفسران چون علامه طباطبایی برای فطری بودن معاد با بهره گرفتن از روایات معصومین (علیهم السلام) از این آیه بهره جسته اند: (فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا ۚ فِطْرَ‌تَ اللَّـهِ الَّتِی فَطَرَ‌ النَّاسَ عَلَیْهَا ۚ لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّـهِ ۚ ذَٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ)^[۳۶۸] ؛ بعد علامه به تفسیر این آیه پرداخته و می گوید: هیچ انسانی هدفی جز هدایت ندارد؛ آن سان که همۀ موجودات به سوی سعادت خود و آن هدفی که ایدهآل آنهاست هدایت فطری شدهاند و به غایت و هدف خود میرسند.
انسان نیز مانند سایر موجودات به طور فطری مفطور است به سوی کمال نواقص و رفع حوایج که همان حیات جاودانه است. برخی دیگر از مفسران آیۀ آغازین سوره قیامت را دلیل دیگر بر قیامت دانسته اند: (لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَهِ - وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ - أَیَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَلَّن نَّجْمَعَ عِظَامَهُ)^[۳۶۹] یعنی درون جان انسان شأنی وجود دارد که در برابر زشتی ها، به سرزنش می ایستد و داوری می کند. این وجود بیدار در برابر همۀ کژی ها روزی را می جوید که روز دادودادگری است و هر کس به پاداش و کیفر کردارش می رسد. آیۀ فوق دلیل بر برهان فطرت قرار می گیرد.
۳-۳-۱-۲-۲- خلقت کنونی بهشت و جهنم:
استاد با توجه به این سؤال که بهشتی که برخی اوصاف و ویژگی های آن بیان شد آیا اکنون آفریده شده یا نه، یا در آینده آفریده می شود، یا وعده ای است که معلوم نیست وفا شود؟
جواب این سؤالات را ابتدا از دیدگاه علم کلام پاسخ می دهند و سپس از قرآن و روایات استدلال می آورند که به شرح ذیل است:
ایشان می فرمایند: که این پرسش از دیرباز ذهن دانشمندان را به خود مشغول کرده، محدث بزرگوار شیخ صدوق می گوید: اعتقاد ما دربارۀ بهشت و دوزخ این است که این دو آفریده شده است و پیامبر اکرم(ص) هنگام معراج وارد بهشت شد و دوزخ را نیز مشاهده فرمود؛ اما بهشتی که آدم در آن قرار داشت باغی از باغ های دنیا بود و خورشید در آن طلوع و غروب داشت و بهشت جاویدان «خلد» نبود وگرنه از آن هیچ گاه بیرون نمی آمد^[۳۷۰].
شیخ مفید می گوید: بهشت و دوزخ آفریده شده است. اخبار در این باره موجود است و اجماع و اتفاق نیز مؤید مطلب است، ولی بیشتر معتزله و خوارج و گروهی از زیدیه به این قول مخالفند و می گویند آفرینش کنونی آن ممکن است؛ لیکن دلیل بر آن نیست^[۳۷۱].
آیت الله جوادی آملی خلقت بهشت و جهنم را از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار می دهد و می فرماید: (وَلَقَدْ رَ‌آهُ نَزْلَهً أُخْرَ‌ىٰ - عِندَ سِدْرَ‌هِ الْمُنتَهَىٰ - عِندَهَا جَنَّهُ الْمَأْوَىٰ)^[۳۷۲] و پیامبر بار دیگر نیز جبرئیل را مشاهده کرد، در نزد( سدره المنتهی)، که(سدره المنتهی) بهشتی است که جایگاه تقواپیشگان است. پیامبر فرمود: دگربار در (سدره المتنهی) حامل وحی را دیدم، همان جا که زیر آن شیعیان در بهشت گفتگو می کنند^[۳۷۳].وقتی شبانه مرا به آسمان بردند و به(سدره المنتهی )رسیدم…،چون فرشتگان مرا دیدند خوش آمد گفتند. آن گاه لرزش نسیم( سدره المنتهی) را شنیدم و حرکت درهای بهشتی را که از شدت شادمانی در اهتزاز بود میشنیدم^[۳۷۴].
در آیۀ دیگر آمده است: (هَـٰذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِ‌مُونَ - یَطُوفُونَ بَیْنَهَا وَبَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ)^[۳۷۵] این همان دوزخی است که بدکاران آن را تکذیب می کردند. اکنون کافران در میان آن و در حمیم سوزان میگردند.
هروی می گوید: به امام رضا (ع) عرض کردم از بهشت و دوزخ به من خبر دهید که آیا این دو امروز آفریده شده است؟ زیرا گروهی می گویند این دو هنوز آفریده نشده و در آینده آفریده می شود. فرمود: آنان از ما نیستند و ما از آنان نیستیم. کسی که انکار آفرینش بهشت و جهنم را کند، پیامبر (ص) ما را تکذیب کرده و از ولایت ما چیزی نپذیرفته است زیرا خداوند فرمود: (هَـٰذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِ‌مُونَ)… استاد حکیم بعد از ذکر آیات فراوان که دلیل بر وجود بهشت و جهنم هست اشاره کردند که: از برخی آیات استفاده می شود که احاطه مزبور، یعنی احاطه دوزخ بر کافر در قیامت است؛ (یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِن فَوْقِهِمْ وَمِن تَحْتِ أَرْ‌جُلِهِمْ وَیَقُولُ ذُوقُوا مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ)^[۳۷۶] بنابراین آیۀ دلالت ندارد که دوزخ اکنون موجود و مخلوق است، لیکن در آیۀ سورۀ توبه به طور مطلق و بدون اینکه ذکر قیامت همراه با آن باشد جریان احاطه دوزخ نسبت به کافران مطرح شده؛ زیرا در آن چنین آمده است (وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَهٌ بِالْکَافِرِ‌ینَ)^[۳۷۷] و این دو آیه چون از سنخ مثبتان است، مجالی برای تقیید یکی به وسیلۀ دیگری نیست؛ چون هیچ تعاندی بین مطلق و مقیّد وجود ندارد تا یکی مقیّد دیگری شود^[۳۷۸].
آیت الله جوادی آملی می فرماید:آری صاحبان علم الیقین در همین دنیا جهنم را می بینندواگر دوزخ نبود وآفریده نشده بود،فرایند ایمان و یقین (حارثه بن مالک بن نعمان انصاری) را که می گفت :گویی هم اکنون اهل بهشت را می بینم که به دیدار یکدیگر می روند .این بنده ای است که خدا دلش را به نور ایمان منور ساخته است.پیامبر فرمود:بینا شده ای،بر همین حال استوار باش واین حالت خوش را از دست مده.
امام صادق (ع)می فر ماید:به سه چیز گوش شنوا عطا شده است بهشت،جهنم،حورالعین هنگامی که بنده خدا نماز گزارد و گوید: (اللهم اعتقنی من النارو ادخلنی الجنه وزوجنی من حور العین)آتش گوید:پروردگارا بنده ات خواستگاررهایی از من است .او را آزادکن ،بهشت گوید:پروردگارا بنده ات خواستار سکونت در من است در من جایش ده؛حور العین گویند:پروردگارا بنده ات خواستگار من است مراتزویج در آور..) ^[۳۷۹].
۳-۳-۱-۲-۳- حکمت لذت های جسمانی در بهشت:
استاد جوادی آملی ابتدا سؤالی که در بین دیگران هست را مطرح می کند که: چرا خداوند متعال در قرآن مجید به بهشتیان نوید به خوردنی ها، آشامیدنی ها، پوشیدنی ها، زیورآلات… داده است، با اینکه بهره گیری از آن ها در بهشت وجهی ندارد؛ زیرا انسان برای ابد در آنجا زنده است و نیازی به تولید نسل و آب و غذا و… ندارد.
بنابراین حکمت اینگونه نویدها چیست؟ ایشان پاسخ علامه بزرگوار طباطبایی (ره)را بدین مضمون بیان می کنند که: اگر انسان تنها روح بود البته منزلتی که از آیۀ (فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرٍ) بر می آید که بهترین جا بود و نیازی به سایر نعمت های یاد شده نبود، لیکن انسان حقیقتی است مرکب از روح و جسم و همین حقیقت از دنیا به سرای حقیقت می رود و همین حقیقت یا سعادتمند است یا شقی، یا ثواب میبرد یا عقاب خواهید دید.
بنابراین در قیامت افزون بر نعمت های معنوی و روحانی، لذت های جسمانی را به مقتضای طبع مرکب خود می طلبد؛ چنان که از ناحیۀ عقاب نیز پاره ای از عذاب ها، قلب را آتش می زند: (نَارُ‌ اللَّـهِ الْمُوقَدَهُ - الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَهِ)^[۳۸۰] و پاره ای پوست بدن را می سوزاند: (کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَیْرَ‌هَا لِیَذُوقُوا الْعَذَابَ)^[۳۸۱] ؛ هرچه پوستشان بریان گردد، پوست های دیگری بر جایش نهیم تا عذاب را بچشند. این حقیقت هم در برزخ جلوه می کند. (اَلْقَبًرْ رُوًضَه مِنً رِیاضِ الْجُنُّهِ اَوً حْفْرُه‌ٌ مِنً حْفَرِ النّیِرانِ)^[۳۸۲]؛ قبر یا باغی از باغ های بهشت است یا گودالی از گودال های جهنم و هم در قیامت کبرا که جلوه گاه اتم و اکمل است^[۳۸۳].
استاد حکیم اشاره دارند که نعمت های بهشت فراتر از تصور است. ایشان استفاده می کنند به آیه ای و میفرماید: در قرآن آمده است در بهشت نعمت هایی است که هیچ کس از ماهیت آنها خبر دار نیست و در هیچ تصوری نمی گنجد؛ مانند: (فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّ‌هِ أَعْیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ)^[۳۸۴] هیچ کس نمی داند چه چیز از آنچه روشنی بخش دیدگان است به پاداش آنچه انجام می دهند برای آنان پنهان شده است.
امام صادق (ع) می فرماید: کار نیکی وجود ندارد جز اینکه پاداش آن در قرآن معین شده است، جز نماز شب. حق تعالی ثوابی برای نماز شب معین نکرده است، زیرا قدر و منزلت آن بسیار زیاد است^[۳۸۵]. (فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِیَ لَهُمْ)^[۳۸۶].
۳-۳-۱-۲-۴- راز آفرینش دوزخ:
آیت الله جوادی آملی با سوالی اینگونه وارد بحث می شود که چرا خداوند دوزخ را آفرید؟ این همه شکنجه و عذاب برای چه؟ آیا بهتر نبود از اول آنان را نیافریند؛ تا به عذاب گرفتار نیایند؟ و جهنم را انباشته از جن و انس نکند؟ (وَلَقَدْ ذَرَ‌أْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرً‌ا مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ)^[۳۸۷]
ایشان درپاسخ به موضوع فوق می فرماید:وجوهی را می توان در نقد این نقل ارائه کرد که برخی از آن ها را استاد علامه طباطبایی در تفسیر قیّم المیزان بیان فرموده است: اولاً هدف از آفرینش مخلوق ها، اعم از جن و انس، آتش و عذاب و جهنم نبوده، بلکه (رحمت) است؛ چنان که فرمود (إِلَّا مَن رَّ‌حِمَ رَ‌بُّکَ ۚ وَلِذَٰلِکَ خَلَقَهُمْ)^[۳۸۸] ؛ مگر آن که پروردگارت رحمت کند و برای همین (رحمت) خلق را آفریده است.
ثانیاً هدف و غرض اصلی از آفرینش، چنان که اشاره شد رحمت است، لیکن در پیمودن راه کمال تا رسیدن به آن هدف أعلا و اصلی، اختلاف پیش می آید؛ زیرا انسان در سراچه تزاحم گام بر می دارد و چه بسا در پیمودن این راه به هدف دیگری که اصلی نیست؛ برسد و از هدف اصلی باز ماند.
هدف دوم و طبعی، آن است که زیانکاران و شقاوتمندان را با اینکه آنان را برای بهشت آفریده به دوزخ ببرد. بنابراین، هدف اول ذاتی و اصلی و هدف دوم طبعی و عرضی است. از جمله آیاتی که حمل بر این نوع هدف(غیر اصلی) می شود آیۀ (لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ)^[۳۸۹]
استاد سپس پاسخ می دهد: آنچه در هندسه نظام کلی در منطقه ماده و طبیعت مطرح است وجود ضایعات طبعی و اشقیای عرضی است، اما تعیین شخص ضایع و فرد شقی به سوء اختیار، خود ضایع و شقی است، نظیر ضرورت عرض در قلمرو طبیعت، اما تعیین مرض و ابتلای به بیماری براثر بدرفتاری خود شخص است^[۳۹۰].
آیت الله جوادی آملی در مورد سؤال کسانی که می پندارند خداوند روزی، اصل جهنم را از بین می برد؛ زیرا سوخت و ساز آن پایان می پذیرد و افسرده می شود، با استنادبه قرآن بیان داشته اند : (کُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِیرً‌ا)^[۳۹۱] ؛ هروقت بخواهد افسرده و بی فروغ شود ما آن را می افروزیم و نمی گذاریم خاموش گردد و با خاموش شدن دوزخ جریان عذاب منقطع می شود.
لیکن پاسخ در همین آیه و آیاتی مانند آن نهفته است؛ و آن این که آتش جهنم از درختی است که از نوع ماده دنیا نیست تا با سوختن فانی شود، بلکه در آتش می روید، نشو و نما می کند و آبیاری می شود (إِنَّهَا شَجَرَ‌هٌ تَخْرُ‌جُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ)^[۳۹۲] ؛ درختی است نسوز که از قعر آتش سوزان می روید. از طرفی در آیات دیگر خود دوزخیان، ذاتشان آتش زنۀ جهنم است (النَّارَ‌ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَ‌هُ)^[۳۹۳] آنان ماده آتشزای دوزخ هستند و چون روح، مجرد است واز بین رفتنی نیست، بلکه همواره ثابت است، باید دانست دوام و جاودانگی دوزخ تنها مخصوص انسان نیست، بلکه جن هم مکلف است و چه بسا بسیاری از آنان در دوزخ برای ابد گرفتار آیند، شیطان یکی از آنان است و چون شیطان با آن معصیت بزرگ، همیشه در جهنم خواهد بود، آتش نیز همیشه جاودان خواهد بود؛ زیرا اندیشه شیطنت هیچگاه از او جدا نمی شود.
۳-۳-۱-۳- وحی و نبوّت در قرآن
زمین تفتیده انسانیت تنها با باران زلال و صافی وحی به اهتزاز در آمده ، برجسته و کامل می شود «وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَهً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنبَتَتْ مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ » ^[۳۹۴]
و خزان بشریت تنها با نسیم عطر انگیز وحی بهاران می شود ، اما حقیقت وحی چیست ؟ منشاء پیدایش آن کدام است ؟ اینها مباحثی است که جز دست عقل ناب و در نهایت ، جز خود وحی نمی تواند آن را بیابد و تبیین کند ، معرفت به وحی ، ایمان به آن و جا دادنش در خانه جان ، همه میدانهای فردی و اجتماعی انسان را گلشن خوبیها و گلستان زیبایی ها می کند.
منکران وحی با تبر انکار، رابطه زمین انسانیت و اآسمان معنویت و دیانت را قطع، و انسان را موجود زمینی مبدل کرده اند؛ اما قدر دانان وحی، همواره بر احیای این ارتباط، اشک شوق می ریزند و در انقطاع آن اشک حسرت، و این علی ابن ابی طالب (ع) است که در کنار بدن مطهر رسول گرامی (ص) نگران و گریان میفرماید: (یا رسول ا… ! لقد انقطع بموتک مالم ینقطع بموت غیرک )^[۳۹۵]؛ با رحلت رسول گرامی (ص) حقیقتی منقطع شد که با مرگ احدی از انبیاء و سفرای الهی قطع نشده است و آن، همان حقیقت وحی است.
شناخت وحی در عصر ما ، بویژه در چهار چوب نظام و تفکر دینی که حکومت را در بدنه خود دارد، ضرورتی مضاعف دارد و چالش هایی که در راه تبیین و ایمان به آن وجود دارد ، از دوران گذشته متفاوت تر و پیچیده تر است.
۳-۳-۱-۳-۱- قرآن و کیفیت وحی الهی:
آیت الله جوادی آملی می فرماید: در اینکه ذات اقدس اله قرآن را بر رسول گرامی اش وحی نموده، بحثی نیست، چه اینکه خود فرمود (وَکَذَٰلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْ‌آنًا عَرَ‌بِیًّا لِّتُنذِرَ‌ أُمَّ الْقُرَ‌ىٰ وَمَنْ حَوْلَهَا)^[۳۹۶] سخن در کیفیت وحی الهی است. اگر وحی اقسامی دارد، وحی قرآنی از کدام قسم است؟
خدای سبحان در آخر سوره (شوری) می فرماید: (وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ‌ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّـهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِن وَرَ‌اءِ حِجَابٍ أَوْ یُرْ‌سِلَ رَ‌سُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ)^[۳۹۷] یعنی هیچ گاه بشری نمی تواند از کلام و تکلّم الهی بهره مند گردد، مگر به یکی از این سه راه: یا وحی بلاواسطه، یا من وراء حجاب، و یا از راه ارسال پیک.
مقصود از بی واسطه بودن مرحلۀ لفظی و مفهومی دریافت وحی، این نیست که اصلاً واسطه ای در میان متکلّم و مخاطب نباشد، بلکه مقصود آن است که وسایط موجود مورد توجه قرار نمی گیرد، زیرا وساطت هرگز از عالم گرفته نمی شود.
در مسئلۀ قبض روح متوفی نیز اگر خدای سبحان، جان انسان کامل را مستقیماً و بدون واسطه قبض می کند (اللَّـهُ یَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا)^[۳۹۸] آنجا که فرشتۀ مرگ دیگر واسطه نیست، محتضر به جایی رسیده است که وسایط را پیموده و لذا واسطه بین خداوند متوفی و خود را که متوفی است نمی نگرد.